სასწავლო პროცესში მეტად მნიშვნელოვანია მოსწავლეთა დამოუკიდებელი მუშაობა. თუ მოსწავლეს არ აქვს სასწავლო მასალაზე დამოუკიდებლად მუშაობის უნარ-ჩვევები, ის ვერ მიიღებს იმ ცოდნას და ვერ განივითარებს იმ უნარებს, რომლებიც მას მომავალში პრაქტიკულ საქმიანობაში გამოადგება.
დამოუკიდებელი მუშაობა მოსწავლეებს თვითგანვითარებაში ეხმარება. თვითგანვითარება საკუთარი თავის შეცვლა, აღზრდა და თვითსწავლაა. თვითგანვითარება ანუ საკუთარ თავზე მუშაობის უნარი მოსწავლეებს ეხმარება გაიგონ, რა უნდათ, რა შეუძლიათ და როგორ გამოიყენებენ ცოდნას. აღნიშნულ პროცესში უმნიშვნელოვანესია დიდი მიზნიდან პატარ-პატარა ამოცანების გამოყოფა, დიდი გზის გასავლელად ყოველდღიურად გადასადგმელი ნაბიჯების განსაზღვრა. ამ პროცესში მასწავლებლის პედაგოგიური ამოცანაა, დაეხმაროს მოსწავლეებს, სწორედ შეიცნონ პროცესები, აუმაღლოს მოტივაცია, ასწავლოს თვითგანვითარებისკენ მიმართული მიზნების დასახვა ანუ დაეხმაროს თვითსრულყოფაში. მოსწავლე თავად უნდა იყოს დაინტერესებული თვითგანვითარებით. პიროვნების ინტენსიურ და მიზანმიმართულ განვითარებას სოციალური და სულიერი მოთხოვნილებების ზრდა და ამაღლება უდევს საფუძველად. მოსწავლის შემეცნებითი მოთხოვნილებების განვითარება დაფუძნებულია მის ცნობისმოყვარეობაზე, ინტერესზე, მოტივაციაზე, მიდრეკილებებზე, შესაძლებლობებზე, შემოქმედებითობაზე, ჭეშმარიტების ძიებასა და რეფლექსიაზე.
თითოეული მასწავლებლის ამოცანაა, ყოველ გაკევთილზე ეცადოს, მოსაწვლეთა აზროვნებამ რეფლექსიური ანუ განსჯის, თვითდაკვირვების, თვითანალიზისა და თვითშემეცნების ხასიათი მიიღოს.
დამოუკიდებელი სამუშაოები მოსაწვლეთა სასწავლო საქმიანობის მნიშვნელოვან ნაწილს მოიცავს. ესენია არა მხოლოდ პროგრამით გათვალისწინებული აქტივობები, სავარჯიშოები და პრაქტიკული დავალებები, არამედ სახელმძღვანელოზე, დამატებით ლიტერატურაზე, ილუსტრაციებზე, გრაფიკულ, კარტოგრაფიულ თუ სტატისტიკურ მასალებზე მუშაობა, ესეებისა და პრეზენტაციების მომზადება, კველევების ჩატარება, პროექტებზე მუშაობა და სხვ.
მოსაწვლეთა შემოქმედებითი უნარების განვითარებისათვის სასწავლო პროცესში სამი ტიპის დავალებები გამოიყენება:
- დავალებები, რომლებიც გათვლილია არსებული, წინარე ცოდნის კვალავწარმოებაზე იმ სახით, როგორც ეს მათ მასწავლებელმა მიაწოდა ან სახელმძღვანელოშია მოცემული. მაგ.: წაიკითხეთ და გააანალიზეთ სახელმძღვანელოში მოცემული ტექსტი, შეავსეთ ცხრილი: ჰაერის მასები ტიპები;
- დავალებები, რომლებიც მოითხოვს ცოდნისა და უნარების გამოყენებას სიტუაციიდან გამომდინარე. მაგ.: წარმოსახვითი მოგზაურობა რომელიმე კონტინენტზე ჩრდილოეთიდან სამხრეთით;
- დავალებები, რომლებიც ემყარება ცოდნისა და უნარების გამოყენებას ახალ სიტუაციებში, პრაქტიკაში, რაც მოსწავლეებისგან მაღალ სააზროვნო უნარებს მოითხოვს. მაგ.: ახსენი, როგორ იცვლება ბუნებრივი ზონები ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ და რა არის ამ კანონზომიერების მიზეზი.
დიდაქტიკური მიზნებიდან გამომდინარე, დამოუკიდებელი სამუშაო შეიძლება იყოს მიმართული წინარე ცოდნისა და უნარების გააქტიურებისკენ, ახალი მასალის გაგება-გააზრებისკენ, ახალი უნარების ფორმირებისკენ, ცოდნისა და უნარების გამეორება–განზოგადებისკენ, ცოდნისა და უნარების შემოწმებისკენ.
დამოუკიდებელი სამუშაოების კლასფიკაცია შესაძლებელია ასევე რესურსებისა და გეოგრაფიული წყაროების გამოყენების მიხედვით – რუკებზეა ორიენტირებული, სახელმძღვანელოზე, თვალსაჩინოებებზე (მაგ., სასარგებლო წიაღისეულის კოლექციაზე), ციფრულ მასალებზე თუ დამატებითი ლიტარატურაზე.
სახელმძღვანელოზე მუშაობისას გამოიყენება შემდეგი აქტივობები: სახელმძღვანელოს ტექსტის გადმოცემა, პარაგრაფში მოცემული ტექტის მიხედვით გეგმის შედგენა, ცხრილების შევსება. რუკაზე მუშაობისას შესაძლებელია შემდეგი სახის დავალებების მიცემა: თემატური რუკების კითხვა, მათი გამოყენებით ცალკეული ტერიტორიების დახასიათება, მიზეზშედეგობრივი კავშირების დადგენა და სხვ. მოსწავლეთა დამოუკიდებელი მუშაობის დროს მეტად ეფექტურია კონსტრუქციული დავალებების მიცემა.
დამოუკიდებელი მუშაობისას, სამუშაოს ხასიათიდან გამომდინარე, კლასის ორგანიზაციის ყველა ფორმის გამოყენებაა შესაძლებელი. მაგალითად, გეოგრაფიული კარნახის ან ტესტური დავალებების შესრულება ინდივიდუალურ მუშაობას მოითხოვს, თემატური რუკების ანალიზისა და მიზეზშედეგობრივი კავშირების დადგენის ან კოგნიტიური სქემების (გრაფიკული ორგანიზატორების) შედგენის დროს ჯგუფური მუშაობაა უფრო მოხერხებული და შედეგიანი.
დამოუკიდებელი სამუშაოსთვის დავალებების შედგენისას მასწავლებელმა მრავალფეროვანი სავარჯიშოები უნდა შეარჩიოს, ხოლო დავალებების მოცულობისა და შინაარსის განსაზღვრისას სისტემატურობისა და მიღწევადობის, თეორიის პრაქტიკასთან კავშირისა და შემოქმედებითობის პრინციპები გაითვალისწინოს. დამოუკიდებელ მუშაობას მიზანმიმართული ხასიათი უნდა ჰქონდეს. ამის მიღწევა კი მაშინაა შესაძლებელი, როცა სამუშაოს მიზანი მკაფიოდაა ფორმულირებული და გაზომვადია.
განვიხილოთ დამოუკიდებელი მუშაობის დავალების რამდენიმე ვარიანტი.
დავალება N1. თემა: სამხრეთი ამერიკის რელიეფი და სასარგებლო წიაღისეული.
სახელმძღვანელოს, მსოფლიოს ფიზიკური და დედამიწის ლითოსფეროს რუკების გამოყენებით ჩასვით ტექსტში გამოტოვებული სიტყვები:
სამხრეთ ამერიკას საფუძვლად უდევს —————————– ფილა. ნაოჭამთიანი სისიტემები აქ კონტინენტის ——————– მდებარეობს. ანდების მთები ——————- და —————— ლითოსფეროს ფილების ურთიერთქმედების შედეგად წარმოიქმნა. სამხრეთი ამერიკის რელიეფში ორი – ——————– და ——————— ნაწილი გამოიყოფა. აღმოსავლეთით მდებარეობს ——————-, ხოლო დასავლეთით – —————-. ვაკე-დაბლობები ძირითადად კონტინენტის ——————— გვხვდება. კონტინენტის დასავლეთი ნაწილი ორი – ——————- და ——————- ლითოსფეროს ფილების ურთიერთზემოქმედების ზონაშია მოქცეული. სასარგებლო წიაღისეულის დიდი მარაგია ——————-. სამხრეთ ამერიკის უმაღლესი მწვერვალია ———. ანდების მთებში დღესაც აქტიურად მიმდინარეობს ——————- პროცესი, რაც მოწმობს, რომ ეს მთები კვლავ განაგრძობს ———–. ანდებში მდებარეობს მოქმედი ვულკანები ——– და ———-.
დავალება N2. თემა: სამხრეთი ამერიკის გეოგრაფიული ნომენკლატურა და კონტურულ რუკაზე მუშაობა.
სამხრეთი ამერიკის კონტურულ რუკაზე მონიშნეთ შემდეგი გეოგრაფიული ობიექტები და მიაწერეთ რაობა: აკონკაგუა, ილიამპუ, ჩიმბორასო, კოტოპახი, სან-პედრო, გვიანა, ორინოკო, ამაზონი, ლა-პლატი, პარანა, ბრაზილია.
დავალება N3. თემა: ევროპის ჯუჯა ქვეყნები – ჯგუფური მუშაობა. მოცემული სქემის მიხედვით უპასუხეთ კითხვებს:
ა) დაადგინეთ, ევროპის რომელი ჯუჯა ქვეყნებია სქემაზე მონიშნული და თითოეულს მიუწერეთ სახელი; ბ) ევროპის რომელი ქვეყნების გავლით მოხვდებით თითოეულ ამ ქვეყანაში? გ) ტრანსპორტის რომელ სახეობას აირჩევთ ამ ქვეყნებში სამოგზაუროდ? დ) გამოიყენეთ ინფორმაციის სხვადასხვა წყარო და მოამზადეთ რომელიმე ქვეყნის შესახებ ანგარიში შემდეგი გეგმის მიხედვით: ქვეყნის გერბი და დროშა, ქვეყნის მოკლე გეოგრაფიული დახასიათება, ქვეყნის გეოგრაფიული ობიექტები და ღირშესანიშნაობები; დ) მოამზადეთ ფოტოკოლაჟი ქვეყნის შესახებ.
პრაქტიკამ აჩვენა, რომ დამოუკიდბელი მუშაობა ხელს უწყობს მოსწავლეებში ადამიანისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი თვისებების – დამოუკიდებლობის, მთელი ცხოვრების განმავლობაში თვითგანვითრებით ცოდნის შეძენისა და პრაქტიკაში გამოყენების – ფორმირება-განვითარებას. ამ პროცესში კი უდიდეს როლს ასრულებს მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობა, პედაგოგის სურვილი და მონდომება, თითოეულ მოსწავლეში პიროვნებას ხედავდეს.
