ცნობისმოყვარეობიდან ცოდნისმოყვარეობამდე

მე არ მაქვს რაღაც გასაოცარი ტალანტი. უბრალოდ, ცნობისმოყვარე ვარ.

1. შესავალი

სწავლების პროცესში მასწავლებლის მიერ მრავალფეროვანი მიდგომების გამოყენება ზრდის მასწავლებლის ინტერესს და, რაც მთავარია, მოსწავლისთვის სასწავლო პროცესი სახალისო ხდება. მასწავლებელსაც და მოსწავლესაც ამ მრავალფეროვნების დახმარებით შეუძლიათ ეფექტურად გაართვან თავი რუტინას.

სწავლების მრავალფეროვნების შესახებ დისკუსიები მთელ მსოფლიოში მიმდინარეობს. გლობალური საგანმანათლებლო საზოგადოება ცდილობს იპოვოს გადაჭრის გზები და დასახოს განვითარების სტრატეგიები. სიახლეების ძიება და სასწავლო მეთოდების მრავალფეროვნება განიხილება, როგორც წარმატების საფუძველი. მოსწავლეთა უკეთესი შედეგების მიღწევა დაფუძნებულია რწმენაზე, რომ:

·

მოტივირებული და დაინტერესებული მოსწავლე უკეთ სწავლობს;

·

მოტივირებული მოსწავლე იძენს არა მხოლოდ ცოდნას, არამედ შეუძლია მისი გამოყენება სხვადასხვა კონტექსტში;

·

მოსწავლეთა დაინტერესება შესაძლებელია მაშინაც კი, როდესაც შეზღუდულია რესურსები.

ამ სტატიაში განვიხილავთ ცნობისმოყვარეობის როლს სასწავლო პროცესში, კერძოდ, როგორაა შესაძლებელი ცნობისმოყვარეობის საფუძველზე მოსწავლეთა მოტივაციისა და საგაკვეთილო პროცესში ჩართულობის გაზრდა.

2. რა არის ცნობისმოყვარეობა?

მოსწავლეთა სწავლის პროცესში ჩართვა და მათი მოტივაციის ზრდა შეუძლებელია, თუ მათ ცნობისმოყვარეობას უგულებელვყოფთ. ცნობისმოყვარეობა რეალობის კვლევის ინსტრუმენტია. ის გვაიძულებს დავაკვირდეთ გარემომცველი სამყაროს მრავალ ასპექტს, ჩვენს შინაგან სამყაროს, გავიაზროთ მათი უნიკალურობა. ცნობისმოყვარეობის გამო დასმული კითხვებით იწყება მეცნიერული აზროვნება. ბავშვები ხშირად სვამენ კითხვებს: რატომ? საინტერესოა, რატომ ხდება ასე? როდესაც აბაზანაში ვწვები, რატომ იწევს წყლის დონე?რამდენი ჭიაყელა ცხოვრობს ჩვენს ბაღში? ცა რატომაა ლურჯი? ცნობისმოყვარეობა აძლიერებს აზროვნებას.ალბერტ აინშტაინი თვლიდა, რომ მეცნიერული აღმოჩენის პროცესი არის ცნობისმოყვარეობასთან ხანგრძლივი ბრძოლის შედეგი.

სასწავლო პროცესში ცნობისმოყვარეობის როლზე მოსაზრებები გამოთქვეს მასწავლებლებმა, როდესაც მათთან განვიხილავდით წარმოსახვითი განათლების საკითხებს (2013 წელი, ევროკავშირის მიერ მხარდაჭერილი, სამოქალაქო განვითარების ინსტიტუტის მიერ ორგანიზებული ტრენინგების ციკლი). მათ უპასუხეს კითხვებს: რა არის ცნობისმოყვარეობა? რა როლი აქვს მას ბავშვის ცხოვრებაში? გთავაზობთ მოსაზრებებს, რომლებიც კარგად ასახავს ცნობისმოყვარეობის არსს და ცდილობს დაგვანახოს მისი მნიშვნელობა საგაკვეთილო პროცესში.

ცნობისმოყვარეობა არის მდგომარეობა, როდესაც მოსწავლეს უჩნდება სურვილი, შეისწავლოს ახალი მასალა. ამ მიზნით მასწავლებელი ქმნის გაკვეთილის დრამატურგიას, რომელსაც გარკვეულწილად იდუმალი იერი და შინაარსი აქვს. ცნობისმოყვარეობით ანთებული მოსწავლე მიჰყვება მასწავლებელს და თავად ხდება საგაკვეთილო პროცესის აქტიური მონაწილე. თუ მათემატიკაში მასწავლებელი ბავშვებს ციფრებს უხსნის, მან უნდა შეძლოს გააცოცხლოს მოვლენები და ფაქტები, მიანიჭოს გადატანითი მნიშვნელობა. 

ცნობისმოყვარე ბავშვს ყველაფერი აინტერესებს, სვამს კითხვას: რატომ? მას სურს, მისთვის უცნობი მოვლენა, ამბავი დაშალოს, რათა იპოვოს პასუხი, პასუხის ძიების პროცესში კი თავად ხდება სხვადასხვა საგანმანათლებლო პროდუქტის შემქმნელი. ამ დროს მოსწავლის დასმულ კითხვას მასწავლებელი ბოლომდე არ პასუხობს და ცდილობს, მოსწავლემ თავად აღმოაჩინოს პასუხი ან ახალი მოსაზრება შემოგვთავაზოს. თუ ბავშვი ანთებულია ამ გრძნობით, მას აქვს ჯადოსნობისა და სასწაულის შეგრძნება. ბავშვისთვის ჯადოსნობისა და სასწაულის შეგრძნება სრულიად ბუნებრივია, რადგან ის იზრდება ზღაპრებით, მათ შორის ჯადოსნური ზღაპრებით. ჯადოსნური ზღაპარი კი ისეთი ზღაპარია, სადაც ყველაფერია შესაძლებელი, როდესაც ზებუნებრივი ადამიანის ხელშია და მას ეხმარება წარმატების მიღწევასა და ბოროტის დამარცხებაში. ცნობისმოყვარეობა გარკვეულწილად ოცნების სამყაროს უკავშირდება, სადაც ლოგიკური აზროვნების უნარი შერწყმულია ოცნების უკიდეგანო სამყაროსთან. ცნობისმოყვარეობას აღძრავს ქართული ზღაპრების დასაწყისი: ,,იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა”, ხოლო ზღაპრების დასასრული პოზიტიური და ოპტიმისტურია: ,,ჭირი იქა, ლხინი აქა, ქატო იქა, ფქვილი აქა”. რაც ამ ორ ფრაზას შორის ხდება, ბავშვის ცნობისმოყვარეობის გაღვიძების არაჩვეულებრივ შესაძლებლობას წარმოადგენს.

ბუნებისმეტყველებაში მრავლადაა ფაქტები, როდესაც ცნობისმოყვარეობა ბავშვს საშუალებას აძლევს დაინახოს მოვლენა სხვა მხრიდან. ხშირად მოვლენის მიზეზი ნათლად არ ჩანს. ამ დროს ანალიზი უფრო საინტერესო ხდება, მოსწავლეს უჩნდება კითხვები: რა ხდება სინამდვილეში? რატომ ხდება? რა შედეგს მივიღებთ? ამგვარად წარმართული საგაკვეთილო პროცესი ბავშვისთვის უფრო საინტერესო და მიმზიდველი ხდება.

სასწავლო პროცესში ცნობისმოყვარეობის გამოყენების მიზნით,საინტერესო კონცეფციას გვთავაზობს წარმოსახვითი განათლების ავტორი, საიმონ ფრაიზერის უნივერსიტეტის პროფესორი კირან იგანი (Kieran Egan). მისი მიდგომის საფუძველს ლევ ვიგოტსკის სოციალურ-კულტურული თეორია წარმოადგენს. იგანმა შეაჯამა ვიგოტსკის იდეები სწავლისა და წარმოსახვის შესახებ. წარმოსახვის საფუძვლად იგანი ცნობისმოყვარეობას თვლის.

რა არის წარმოსახვა?იგანი თვლის, რომ წარმოსახვა შესაძლებელზე და არარსებულზე ფიქრის უნარია. სწორედ ეს უნარი ამდიდრებს რაციონალურ აზროვნებას. ამ გზით იქმნება ახალი სახეები და ემოციები, ადამიანი ისრუტავს ახალ იდეებს, აფასებს მათ, მიუჩენს შესაბამის ადგილს ნასწავლ საკითხებს შორის და ფიქრობს: აი, ეს რაში გამომადგება?

მოსწავლის ცნობისმოყვარეობა განათლების მიზნის მიღწევას აიოლებს. იგანი გამოყოფს განათლების სამ ძირითად მიზანს, რომლის მიღწევაც თანამედროვე სკოლის მნიშვნელოვანი ფუნქციაა. სკოლა მოსწავლეს უნდა დაეხმაროს: სოციალიზაციაში, კონკრეტული საგნის სწავლასა და საკუთარი შესაძლებლობების უკეთ რეალიზებაში/ინდივიდუალურ განვითარებაში.

არ შეიძლება სკოლაში მხოლოდ ერთი მიზნის სტიმულირება დანარჩენი ორის ხარჯზე. შეხედულებები და ღირებულებები მოსწავლეს ვერ ჩამოუყალიბდება, თუ მას არ შეუძლია იდეებისა და მოსაზრებების სკეპტიკურად განხილვა, თუ მოსწავლის ცოდნა მხოლოდ თეორიებისა და იდეების კრებულია და მისი გამოყენება საზოგადოებრივ ცხოვრებაში შეუძლებელია. ინდივიდუალური განვითარება კი სწავლა-სწავლების პროცესის საფუძველი უნდა იყოს.

თუ მასწავლებელი ამ სამი მიზნის საფუძველზე მოახერხებს გაკვეთილის მიზნის ფორმულირებას, ამით ხელს შეუწყობს მოსწავლეებისსოციალიზაციასდა მათ ინდივიდუალურ განვითარებას, გაუმჯობესდება მოსწავლეების აკადემიური მიღწევები. სწორედ ეს წარმოადგენს მასწავლებლის სოციალურ ფუნქციას ყველა დროსა და ყველა ქვეყანაში.

იგანი წერს: ,,მასწავლებლებს შეუძლიათ მიიპყრონ მოსწავლეების ყურადღება, გააღვიძონ მათი წარმოსახვა და ემოცია, რათა მათ გაიღრმავონ სამყაროს შესახებ ცოდნა” (იგანი, 2012).

3. როგორ გავაღვივოთ მოსწავლეთა ცნობისმოყვარეობა?

გთავაზობთ მოსწავლეთა ცნობისმოყვარეობის გაღვივების ორ ინსტრუმენტს: ამბავი და ბინარული დაპირისპირებები.

ამბავი ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი შემეცნებითი ინსტრუმენტია. სხვადასხვა საკითხზე შეთხზული ან მოძიებული ამბები მოსწავლეებზე დადებითად მოქმედებს, ისინი ახდენენ შესასწავლი საკითხის გადამუშავებას, გააზრებას წარმოსახვის გამოყენებით.

ბინარული დაპირისპირებები ცოდნის მოწესრიგებისა და კატეგორიებად დაყოფის ყველაზე მნიშვნელოვანი და ძლიერი ინსტრუმენტებია. ამგვარ დაპირისპირებას თითქმის ყველა ამბავში ვხვდებით. ყველაზე ძლიერი დაპირისპირებებია: კარგი/ცუდი, უსაფრთხოება/შიში, შეჯიბრი/თანამშრომლობა. ამგვარი დაპირისპირების ფონზე წარმართული სწავლების პროცესი ემოციურია და ზრდის მოსწავლის ჩართულობას.

ეს ინსტრუმენტები მოსწავლეებს შესასწავლი საკითხის მრავალ განზომილებას დაანახებს. ისინი შეძლებენ განივითარონ საყოველთაოდ აღიარებული და მკაცრი წესების სკეპტიკური განსჯის უნარი, რიგ შემთხვევებში – მათთან ბრძოლის უნარიც.

სასწავლო აქტივობები და საკლასო გარემო მოსწავლეებს უნდა უღვიძებდეს და უვითარებდეს შემოქმედებითობას, ცნობისმოყვარეობას, წარმოსახვას. მხოლოდ ასე შეძლებს მასწავლებელი, მოსწავლე ,,აიძულოს”, რომ წაიკითხოს, შექმნას, დაწეროს, იმსჯელოს, განიხილოს. ასე გარდაიქმნება ცნობისმოყვარეობა სწავლის წყურვილად. ამ დროს გათვალისწინებულია მოსწავლის ინტერესი, ხოლო მასწავლებელი, რომელიც სოციალური ფუნქციის მატარებელია, მოახერხებს როგორც სახელმწიფოს მიერ დასახული მიზნების მიღწევას, ასევე ადამიანისთვის უმნიშვნელოვანესი, მთელი ცხოვრების განმავლობაში საჭირო უნარების განვითარებას. შესაძლოა, სწორედ ეს იყოს ის, რასაც უზნაძე უწოდებს ინტელექტუალური მოთხოვნილების (ცნობისმოყვარეობა) სწავლის წყურვილში გადაზრდას.

4. ამბავი და ბინარული დაპირისპირებები, როგორც სამეცნიერო ცოდნის მიღების საშუალება

გთავაზობთ, როგორ შეიძლება მოსწავლეების წარმოსახვისა და ცნობისმოყვარეობის გააქტიურება სასწავლო პროცესში ამბების შეტანითა და ბინარულ დაპირისპირებებზე მოსწავლეთა დაფიქრებით.

მოსწავლეთა წარმოსახვის გააქტიურებისა და საგაკვეთილო პროცესში მათი ემოციური ჩართულობის გაზრდის მიზნით, დაგეგმვის პროცესში მნიშვნელოვანია, ყურადღება გამახვილდეს შემდეგ საკითხებზე:

·

რა ამბავს შეიტყობენ მოსწავლეები?

·

გაკვეთილის მიზნის განსაზღვრისას გათვალისწინებული უნდა იყოს შესაბამისობა ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან;

·

რითია მნიშვნელოვანი ეს გაკვეთილი? როგორ მოვახერხოთ მოსწავლეების ემოციური ჩართვა საგაკვეთილო პროცესში? როგორ გავზარდოთ მათი ცნობისმოყვარეობა?

·

ბინარული დაპირისპირებები – რა წინააღმდეგობას შეიცავს შესასწავლი თემა? რა ალტერნატივები არსებობს ამ წინააღმდეგობის დასაძლევად? რა მხატვრული სახეებით შეიძლება ამ წინააღმდეგობის, დაპირისპირების გამოსახვა?

ბუნებისმეტყველება

ბუნებისმეტყველების სწავლებისას, მეოთხე კლასში, ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, განსაზღვრულია საარსებო გარემოსთან ორგანიზმის შეგუების თავისებურებების, სტრუქტურული და ქცევითი შეგუების სახეებისა და ორგანიზმთა ნიშან-თვისებების ადაპტაციური მნიშვნელობის შესწავლა (ესგ. ბუნ IV.2).

ბუნებისმეტყველების ამ მნიშვნელოვანი საკითხის შესწავლისას ფრინველი დოდოს დრამატული ამბავი მასწავლებლებს დაეხმარება მოსწავლეების ცნობისმოყვარეობის გაღვივებაში.

ამბავი, რომელსაც მოსწავლეები შეიტყობენ

ფრინველი დოდო

ინდოეთის ოკეანეში, კუნძულ მავრიკიზე ბინადრობდა ფრინველი დოდო. ის საკმაოდ დიდი ზომის ფრინველი იყო და 25 კილოგრამს იწონიდა. იგი მიწაზე ჩამოვარდნილი ერთ-ერთი მცენარის თესლებით იკვებებოდა. ამ კუნძულზე მტაცებლები არ ბინადრობდნენ. დოდო იმდენად უსაფრთხოდ გრძნობდა თავს, რომ ბუდეს პირდაპირ მიწაზე იკეთებდა, დებდა კვერცხებს, ჩეკავდა და ზრდიდა წიწილებს. დროთა განმავლობაში მან ფრენის უნარი დაკარგა.

ოთხი საუკუნის წინ კუნძული მავრიკი დიდი გემების პორტად გადაიქცა. მეზღვაურებს შეუმჩნეველი არ დარჩენიათ ფრინველი, რომელმაც ფრენა არ იცოდა. დოდო მეზღვაურებისთვის საკვების ახალ წყაროდ იქცა. შემდეგ ადამიანებმა კუნძულზე ღორები და მაიმუნები შეიყვანეს. ცხოველებმა დაიწყეს დოდოსა და მისი წიწილების განადგურება.

მეზღვაურების გამოჩენიდან ასი წლის შემდეგ დოდო კუნძულზე დიდი იშვიათობა გახდა. 1681 წელს კუნძულზე ამ სახეობის უკანასკნელი ფრინველი მოკლეს.

გაკვეთილზე შეტანისას აუცილებელია, ამბავში აღმოვაჩინოთ ყველაზე დრამატული მონაკვეთი. ამ ამბავში ყველაზე დრამატული ფრინველ დოდოს გადაშენებაა. მისმა გადაშენებამ სრულად შეცვალა კუნძულ მავრიკიზე ეკოლოგიური წონასწორობა (დოდოს გადაშენებამ გაქრობის საფრთხის წინაშე დააყენა ის მცენარე, რომლის ნაყოფითაც ის იკვებებოდა. ამ მცენარეს მეცნიერებმა ,,დოდოს ხე” უწოდეს). ამ პრობლემის მთავარი მიზეზი ადამიანების გულგრილობა იყო, საკვების მოპოვების მიზნით მათ უმოწყალოდ დახოცეს ფრინველები. ნებისმიერ დროს შეიძლება დადგეს კაცობრიობა ამ ტიპის საშიშროების წინაშე. ერთია, მოსწავლემ გაიაზროს ეკოლოგიური წონასწორობა უსაფრთხოების მიზნით და მეორეა, ემოციურად განიცადოს ეკოლოგიური წონასწორობის მწვავე შედეგები და გამოიმუშაოს სწორი დამოკიდებულება.

ასევე მნიშვნელოვანია ტექსტში ბინარული დაპირისპირებების აღმოჩენა. დოდოს შემთხვევაში ბინარული დაპირისპირებებია: საკვების მოპოვებისთვის ბრძოლა (საკვების მოპოვების მიზნით მეზღვაურები უმოწყალოდ ხოცავენ ფრინველ დოდოს) და მშვიდობიანი თანაცხოვრება ეკოლოგიური წონასწორობის შენარჩუნების მიზნით.

მასწავლებელი აკვირდება, რამდენად დააინტერესა შეთავაზებულმა ,,დრამამ” მოსწავლეები, გადაიზარდა თუ არა მათი ცნობისმოყვარეობა ცოდნის წყურვილში. მათ მიერ შექმნილი ,,პროდუქტები” ასახავს მეცნიერულ ვარაუდებსა და მათ ემოციურ დამოკიდებულებებს.

მოსწავლეთა სწავლის პროცესზე დაკვირვებისთვის მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს სხვადასხვა სტრატეგია. გთავაზობთ რამდენიმე მათგანს:

ა) მასწავლებელი სთხოვს მოსწავლეებს, ჩამოთვალონ ის მიზეზები, რომელთა შედეგად დოდო გადაშენდა და შეავსონ ცხრილი.

მოსწავლეები ავსებენ ცხრილს.

ბ) მასწავლებელი მოსწავლეებს უსვამს კითხვებს:

1. რომელიცოცხალიორგანიზმისგადაშენებამშეაჩერა„დოდოსხის“გამრავლებისპროცესი?

2. რაემართებოდამცენარისთესლსფრინველისსაჭმლისმომნელებელსისტემაში?

3. რატომუწოდესმეცნიერებმაამმცენარეს `დოდოსხე~?

გ) მასწავლებელი ქმნის მოსწავლეთა ჯგუფებს, ურიგებს მათ ფორმატის ფურცლებს, მარკერებს და სთხოვს შეასრულონ დავალება.

დ) დაასრულე წინადადება:

დოდო არ გადაშენდებოდა, რომ ———————————————————————

გაკვეთილზე მოსწავლის ცნობისმოყვარეობა მასწავლებლის ყველაზე ძლიერი მეკავშირეა. მისი იგნორირება იწვევს მოსწავლის გაუცხოებას და ის თავის ფიქრებს, ოცნებებს, აზრებს, წარმოსახვას ვერ უკავშირებს შესასწავლ საკითხს. ცნობისმოყვარეობის გაღვივების ორი ინსტრუმენტი (სხვა ინსტრუმენტებთან ერთად) – ამბავი და ბინარული დაპირისპირებები წარმოადგენს მოსწავლეების მნიშვნელოვან მოტივატორს. ამ მიდგომის დანერგვამდე, მასწავლებლებმა საკუთარ თავს უნდა დაუსვან კითხვები: რა ბარიერებს ხვდება მოსწავლე სასწავლო პროცესში, როდესაც ვერ ხერხდება მისი ცნობისმოყვარეობის რეალიზება? საერთოდ, რა არის სწავლა-სწავლების პროცესი – ინფორმაციის გადაცემა, კოგნიტური უნარების განვითარება თუ აღზრდის პროცესში კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების განვითარება? ეს არის კითხვები, რომელთა პასუხებიც ისეთივე მრავალფეროვანია, როგორც სკოლების საჭიროებები, მოსწავლის შინაგანი სამყარო და პიროვნული გამოცდილება.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. მანანა ბოჭორიშვილი, ნანა გაბისონია. ბუნება. საქართველოს მაცნე. (2009): (25-26)

2.ჩიქსენტმიჰაი, გელდერი, ბუსტრომი. კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნება, წარმოსახვითი განათლება. სამოქალაქო განვითარების ინსტიტუტი. (2012): (199-211)

3. ეროვნული სასწავლო გეგმა, 2011-2016