მართალია, ბლუმის ტაქსონომია სასწავლო პროცესში უმთავრესად სხვადასხვა სახის დავალებათა კლასიფიკაციის დროს გამოიყენება, მაგრამ, ამავე დროს, ის საკმაოდ ეფექტური საშუალებაა თვით სასწავლო პროცესის დაგეგმვის დროსაც. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გეოგრაფიის სწავლებისას, რომლის ძირითადი მიზნები დაკავშირებულია სწავლების მთავარ პირობასთან – შევძლოთ მრავალმხრივ განვითარებული პიროვნების აღზრდა გეოგრაფიული მეცნიერების შინაარსის, პრობლემატიკისა და კვლევის მეთოდების გათვალისწინებით. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ გეოგრაფია ერთადერთი საგანია სკოლაში, რომელიც ერთდროულად განიხილავს და სწავლობს საბუნებისმეტყველო და საზოგადოებრივ ობიექტებსა და მოვლენებს. მისი ამოცანები ფართო და მრავალმხრივია, ამიტომ მეტად მნიშვნელოვანია მკაფიოდ ჩამოყალიბებული სასწავლო მიზნების შესაბამისი დავალებების შერჩევა. ერთი კონკრეტული გაკვეთილის ფარგლებში სასურველია დავალებათა დონეების მრავალფეროვნება.
დაბალი დონის შესაბამისი დავალებების გამოყენება, როგორც წესი, უფრო ადეკვატურია: მოსწავლეთა არსებული ცოდნის შესამოწმებლად; მოსწავლის ძლიერი და სუსტი მხარეების დასადგენად; სასწავლო შინაარსის შეჯამებისა და მიმოხილვის მიზნით.
მაღალი დონის დავალებების გამოყენება მიზანშეწონილია მაშინ, როდესაც სასწავლო მიზნებია: მოსწავლეებში უფრო ღრმა და კრიტიკული აზროვნების წახალისება; პრობლემების გადაჭრის უნარის განვითარება; მოსწავლეთა მიერ ჰიპოთეზის დამოუკიდებლად ჩამოყალიბება, ინფორმაციის მოძიება და მოსაზრებების დასაბუთება. დავალებები, რომლებიც მოსწავლისგან მოითხოვს საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებას სიტყვების, რუკების, ფოტოების, ნახაზებისა და დიაგრამების გამოყენებით, მას მაღალი სააზროვნო უნარების გამოყენებისკენ უბიძგებს. ამ პროცესის საბოლოო მიზანია პრობლემაზე დაფუძნებული სასწავლო პროცესის საფუძველზე ახალი ცოდნის კონსტრუირება თვით მოსწავლეთა მიერ.
სანიმუშოდ განვიხილოთ ერთი კონკრეტული თემა და მის მიხედვით შედგენილი ცხრილი, რომელშიც წარმოდგენილია ტაქსონომიით განსაზღვრული დონეების მოკლე აღწერა, ამ დონეებთან დაკავშირებულ მოქმედებათა აღმნიშვნელი ზმნებისა და შესაბამისი კითხვებისა და აქტივობების მაგალითები:
მაგალითი: თემა – ჰაერის ტემპერატურა ( 7 კლასი)
მზე დედამიწაზე სითბოსა და სინათლის ძირითადი წყაროა. მზის მიერ სითბოსა და სინათლის გამოსხივებას რადიაცია ეწოდება. ჰაერი სითბოს ცუდი გამტარია. იგი ატარებს მზის სხივებს, რომლებითაც თბება დედამიწის ზედაპირი, მერე კი, მასთან შეხებისას – ტროპოსფეროც. ბუნებრივია, რაც უფრო ახლოსაა ჰაერის ფენა დედამიწის ზედაპირთან, მით უფრო თბილია, ხოლო რაც უფრო შორსაა – მით უფრო ცივი.
ჰაერის ტემპერატურას თერმომეტრით ზომავენ. მეტეოროლოგიურ სადგურებში მას სპეციალურ ჯიხურებში ათავსებენ. ტემპერატურის გასაზომად გამოიყენება თვითმწერი ხელსაწყო – თერმოგრაფი.
დედამიწაზე ყველაზე მაღალი აბსოლუტური ტემპერატურა – +57,8 გრადუსი – აღრიცხულია ჩრდილოეთ აფრიკაში, ქალაქ ტრიპოლის მიდამოებში, მინიმალური – -89,2 გრადუსი – კი ანტარქტიდაზე, სადგურ `ვოსტოკში~, 1983 წლის ივლისში. რუკებზე ერთნაირი ტემპერატურის მქონე ადგილების შემაერთებელ ხაზებს იზოთერმები ჰქვია.
დედამიწა წლის განმავლობაში სხვადასხვა რაოდენობის სითბოს იღებს. ჰაერის ტემპერატურა გეოგრაფიული განედის მიხედვით იცვლება, თუმცა საკმაოდ ნელა. ეკვატორიდან პოლუსებისკენ იგი თანდათან იკლებს, რადგან მცირდება მზის სხივის დაცემის კუთხე. განედის მიმართულებით ტემპერატურის ერთი გრადუსით შესაცვლელად საშუალოდ 200 კმ-ის გავლაა საჭირო.
სიმაღლის მატებასთან ერთად იკლებს ჰაერის ტემპერატურაც: ყოველ 1 კმ-ზე – 5-6 გრადუსით. ამ დროს ამბობენ, რომ ჰაერის ტემპერატურის ვერტიკალური (სითბური) გრადიენტი 5-6 გრადუსია.
ჰაერის ტემპერატურის ვერტიკალური გრადიენტის საშუალებით შეიძლება ჰაერის ტემპერატურის განსაზღვრა ნებისმიერი ადგილისათვის. მაგალითად, თუ ზღვის დონიდან 500 მ-ზე ჰაერის ტემპერატურა 20 გრადუსია, გრადიენტი კი 6 გრადუსი, მაშინ 1200 მ-ზე ჰაერის ტემპერატურა იქნება 200 – (1200-500)/1000 X 6 = 15,8 გრადუსი.
დედამიწის ზედაპირი არაერთგვაროვანია, რის გამოც იგი არათანაბრად თბება და ცივდება. ვინაიდან წყალი გვიან თბება და გვიან ცივდება, ხმელეთი კი პირიქით, ამიტომ ჰაერის ტემპერატურა ქვეფენილი ზედაპირის ხასიათზეცაა დამოკიდებული.
ჰაერის ტემპერატურა როგორც დღე-ღამის, ისე წლის განმავლობაში იცვლება. დედამიწის ზედაპირის ნებისმიერ ადგილას ჰაერის ტემპერატურა დღე-ღამის განმავლობაში ყველაზე დაბალია გათენებისას, ყველაზე მაღალი – ნაშუადღევს. დღე-ღამის განმავლობაში ტემპერატურის უდიდეს და უმცირეს მაჩვენებლებს შორის სხვაობას ტემპერატურის დღეღამური ამპლიტუდა ეწოდება, ხოლო წლის განმავლობაში სხვაობას – წლიური ამპლიტუდა.
ჰაერის საშუალო ტემპერატურა დღეღამური (თვის, წლის) ტემპერატურების შეკრებითა და დაკვირვებათა რიცხვზე გაყოფით გამოითვლება.
ტემპერატურის დღეღამური ამპლიტუდა დამოკიდებულია ადგილის გეოგრაფიულ განედზე, რელიეფზე, წელიწადის დროზე, ქვეფენილ ზედაპირზე, ჰაერის ტენიანობასა და ღრუბლიანობაზე. ჰაერის ტემპერატურის დღეღამური რყევა ხმელეთზე ყოველთვის მეტია, ვიდრე ზღვებისა და ოკეანეების ზედაპირზე. მაგალითად, თუ ოკეანეებსა და ზღვებზე იგი 1-2-გრადუსს უდრის, ნახევარუდაბნოებსა და უდაბნოებში 15-20 გრადუსია, ზოგჯერ კი 30-საც აღწევს.
ჰაერის ტემპერატურის წლიური რყევა უმთავრესად ადგილის გეოგრაფიულ განედზეა დამოკიდებული. ამპლიტუდა ყველაზე ფართოა გაზაფხულზე და ზაფხულში ზომიერ განედებზე.
| დონეები ბლუმის ტაქსონომიის მიხედვით | ქმედებები | კითხვები, აქტივობებისა და დავალებების
ნიმუშები |
| ცოდნა – ინფორმაციისა და ფაქტების დამახსოვრება | გახსენება, გამეორება, ამოცნობა, აღწერა, დასახელება, შესაბამისობის დადგენა, ამორჩევა | 1. რა არის რადიაცია?
2. რითი ზომავენ ჰაერის ტემპერატურას? 3. რას ეწოდება იზოთერმა? 4. როგორ იცვლება ჰაერის ტემპერატურა სიმაღლის მატებასთან ერთად? 5. სად არის დედამიწაზე დაფიქსირებული ჰაერის ყველაზე მაღალი და ყველაზე დაბალი ტემპერატურები?
|
| გაგება – სასწავლო შინაარსის გაგება- გააზრება | ინტერპრეტირება, მაგალითის მოყვანა, შეჯამება, საკუთარი სიტყვებით გადმოცემა, ახსნა,
კლასიფიკაცია
|
1. რაზეა დამოკიდებული ტემპერატურის დღეღამური და წლიური ამპლიტუდა?
2. როგორ გამოითვლება ჰაერის ტემპერატურის საშუალო მაჩვენებელი და ამპლიტუდა?
|
| გამოყენება- არსებული ცოდნის გამოყენება ამოცანის ამოხსნისას, მათ შორის –რეალურ ვითარებასთან მიახლოებულ ამოცანებში | ამოხსნა, გამოთვლა, გამოყენება, პოვნა. | 1. განსაზღვრეთ ჰაერის ტემპერატურის დღეღამური ამპლიტუდა შემდეგი მონაცემების მიხედვით: + 10 გრადუსი, + 12 გრადუსი; + 5 გრადუსი, 0 გრადუსი, – 2 გრადუსი; – 5 გრადუსი;
2. ააგეთ ჰაერის ტემპერატურის ცვლილების გრაფიკი შემდეგი მონაცემების მიხედვით: 1 სთ – -6 გარდუსი, 4 სთ – -4 გრადუსი, 7 სთ – -10 გრადუსი , 10 სთ. – +2 გრადუსი, 13 სთ – +10 გრადუსი, 16 სთ. – +8 გრადუსი, 19 სთ. – +5 გრადუსი, 22 სთ – 0 გრადუსი. 3. გრაფიკის მიხედვით დაადგინეთ, როდის იყო ჰაერის ტემპერატურა ყველაზე მაღალი და დაბალი; 4.შეიძლება თუ არა გრაფიკის საშუალებით განისაზღვროს, რას უდრიდა ჰაერის ტემპერატურა დღის 12 სთ-ზე? |
| ანალიზი ნაცნობი ფაქტის, მასალის გაანალიზება, კომპონენტებად დაშლა, მაგალითად, მიმართებათა დადგენის მიზნით | გაანალიზება, ელემენტების / ატრიბუტების აღწერა, შედარება, დაშლა | 1. როგორ ფიქრობთ, რატომ იცვლება ჰაერის ტემპერატურა განედისა და სიმაღლის მატებასთან ერთად?
2. რატომ არის ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ყველაზე თბილი თვე ივლისი, ხოლო ცივი – იანვარი, სამხრეთ ნახევარსფეროში კი – პირიქით? 3. თქვენი აზრით, დევს თუ არა თოვლი მწვერვალებზე: ა) კილიმანჯაროზე (5895 მ), თუ მის ძირში ჰაერის ტემპერატურა +25 გრადუსია; ბ) კოსციუშკოზე (2228 მ), თუ მის ძირში ჰაერის ტემპერატურა ზაფხულში – +23-25 გრადუსია, ხოლო ზამთარში – +17 გრადუსი? |
| სინთეზი – ცოდნისა და ფაქტების კომბინირება ახალი მასალის, მეთოდის, პროცედურის შექმნის მიზნით | აღმოჩენა, შედგენა, აგება, შემუშავება, კომბინირება, დაგეგმვა, ორგანიზება | 1. დააკვირდით ნახაზს და განსაზღვრეთ, რა ინფორმაციის მოძიება შეგიძლიათ:
2. შეგიძლიათ, ნახაზის მიხედვით დაადგინოთ, რომელ სითბურ სარტყელში მდებარეობს X პუნქტი? |
| შეფასება სხვადასხვა მოდელის შედარება / შეფასება და საუკეთესოს შერჩევა, პრობლემის გადაჭრის სხვადასხვა სტრატეგიის შედარება | შედარება, ოპტიმიზაცია, შეფასება, საუკეთესოს შერჩევა | 1. როდის უფრო მაღალია ჰაერის ტემპერატურის დღეღამური ამპლიტუდა – ღრუბლიან თუ უღრუბლო ამინდში? პასუხი დაასაბუთეთ.
2. როგორ ფიქრობთ, რა საჭიროა ჰაერის ტემპერატურაზე დაკვირვება?
|
როგორც ამ ცხრილიდან და, რა თქმა უნდა, პრაქტიკიდანაც ჩანს, სააზროვნო დონეები ერთმანეთისგან იზოლირებული არ არის: რომელიმე ერთი დონის შესაბამისი აქტივობა ხშირად მოიცავს ისეთ ქვეაქტივობებს, რომლებიც სხვა დონეებს შეესაბამება.
