ტაივანი, წყნარი ოკეანის ზურმუხტი თუ მსოფლიო განხეთქილების ვაშლი [1]?

(ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისათვის)

„Ilha Formosa!“ (პორტუგალიურად, მშვენიერი კუნძული) – დიახ, გადმოცემით ასე ჟღერდა პორტუგალიელი მეზღვაურის შეძახილი, როდესაც მან კუნძული ტაივანი დაინახა – იმ დროს, XVI საუკუნის დასაწყისში, პორტუგალიელები პირველი ევროპელები იყვნენ, რომლებსაც რაღაც მანქანებით, იმდროინდელმა აზიელმა მმართველებმა და მონარქებმა,ნება დართეს გემებით ეცურათ სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზიის ზღვებში.

ისტორიული ცნობა: „მე-16 საუკუნის შუა პერიოდში, პორტუგალიელი მეზღვაურები ახალი სანავიგაციო ტექნიკის გამოყენებით, უკვე თავისუფლად სერავდნენ მსოფლიოს უცნობ ზღვებს. პორტუგალიელი ზღვაოსნების, ვასკო და გამასა და ბარტოლომეუ დიაშის კარაველები პირველნი იყვნენ, ევროპელთა შორის, რომლებმაც შემოუარეს კეთილი იმედის კონცხსა და ატლანტის ოკეანიდან ინდოეთის ოკეანეში შეცურეს და ინდოეთს დასავლეთ ნაპირს (დღეს გოას შტატი) მიადგნენ. 1517 წელს, პორტუგალიის მეფის, დიდი დომ მანუელ პირველის, იაპონიისკენ მიმავალმა პორტუგალიური გემის მეზღვაურებმა დღევანდელი ტაივანის სრუტეში, მარჯვენა მხარეს დაინახეს წყლიდან ამოსული, მწვანე მცენარეულით დაფარული, მაღალი, დიდი ზომის კუნძული. გემის კაპიტანმა, საბორტო ჟურნალში კუნძულის აღსანიშნად სახელი „Ilha Formosa“ ჩაწერა, რაც პორტუგალიურად „ლამაზ კუნძულს“ ნიშნავს“ (Paul Kua, 2020)“. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ რიგი ტაივანელი და დასავლელი ისტორიკოსები, ამ ისტორიას კუნძულის შესახებ „ლამაზ ლეგენდად“ მიიჩნევენ და კუნძულის აღმოჩენის სხვა თარიღებსა და ინტერპრეტაციას იძლევიან, თუმცა დღეს, ეს ჩვენი განხილვის საგანი არ გახლავთ.

ზოგადი ცნობები კუნძულ ტაივანის შესახებ: კუნძული ტაივანი მსოფლიოს კუნძულებს შორის მხოლოდ 39-ე ადგილზეა (34,507 კმ² ფართობით – საქართველოზე ორჯერ უფრო მცირე, ლ.ა.), სიგრძით 394 კმ. და სიგანით 144 კმ.-ია. მიუხედავად ამისა, ის ბევრ სხვა კუნძულზე დიდია, მათ შორის სიცილიაზე და ჰავაიზეც კი. ჩრდილოეთის ტროპიკი (კიბორჩხალს ტროპიკი ჩ. გ. 23^o5’) ტაივანს თითქმის შუაში კვეთს, რაც იმას ნიშნავს, რომ კუნძულის ჩრდილოეთში სუბტროპიკული ჰავაა, ხოლო სამხრეთში – ტროპიკული. კუნძულის მოსახლეობა: 23.2 მილიონია (2024), აქედან ურბანული მოსახლობის წილი 83%-ია; მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა: 95% ჩინელები (ჰანი, ჰაკკა, ჰოკლო, სხვა) და ტაივანის აბორიგენული მოსახლეობაა (ჩინ. „გაოშანი“ – მთის ხალხი) – 2%.

კუნძული ტაივანი, რომელიც გეოგრაფიულად წყნარ ოკეანეში და სახრეთ-აღმოსავლეთი ჩინეთის თბილი ზღვის წყლებში მდებარეობს, მიუხედავად თავისი მოკრძალებული ზომისა, ძალიან მნიშვნელოვანი ადგილია. ტაივანი, აზიის ქვეყნებს შორის გამორჩეულია იმ მრავალფეროვნებით, რომლებიც კუნძულის ბუნებასა და მის მკვიდრ მოსახლეობას (ტაივანელი ჩინელები, კონტინენტური ჩინეთიდან მოსული ჰაკკას ხალხი და ადგილობრივი აბორიგენული წარმოშობის, ავსტონეზიური ხალხები, ლ.ა.) ახასიათებს. ძნელია, იპოვო ისეთი მცირე ზომის მიწა, რომელზეც სხვადასხვა დროს, ჩინეთის იმპერიის, ჩინეთის რესპუბლიკის, ჰოლანდიელების, ესპანელებისა და იაპონელების დროშები ფრიალებდა! XIX საუკუნის ბოლოს, ტაივანში შეჭრა და მისი დაპყრობა ფრანგებმაც კი სცადეს[2], რომელიც ტაივანიდან დაახლოებით 22,000 კმ-ით არის დაშორებული!

…და მაინც, რატომ ტაივანი? რატომ არის იგი მნიშვნელოვანი?

მოკლე ცნობები ტაივანის ეკონომიკის შესახებ. 1) ტაივანის სამრეწველო ძლიერება (ნახევრადგამტარები): ტაივანში მდებარეობს კომპანია TSMC, რომელიც მსოფლიოში მიკროჩიპების უპირველესი მწარმოებელია. კომპანია უზრუნველყოფს ამ სახის მოკროჩიპებით მსოფლიო ბაზრის 50%-ზე მეტს(!). ის მოწინავეა ტექნოლოგიებში და გადამწყვეტ როლს ასრულებს ელექტრონიკის გლობალური მიწოდების კუთხით. TSMC (Taiwan Semiconductor Manufacturing Company) აწარმოებს ჩიპებს Apple-ის, NVIDIA-ს და სხვა მსხვილი კომპანიებისთვის. 2) ნობელის პრემიები და აკადემიური წარმატებები: ოთხ ტაივანელ მეცნიერს მოპოვებული აქვს ნობელის პრესტიჟული პრემია (ქიმიაში, ბილოგიაში); ათობით ტაივანელი მრავალი პრესტიჟული საერთაშორისო ჯილდოს მფლობელია (მაგ., ფიზიკასა და მედიცინაში), რაც ამყარებს მათ გლობალურ აღიარებას და მიმზიდველს ხდის ტაივანთან თანამშრომლობას. ტაივანის უნივერსიტეტები (მაგ., National Taiwan University) მსოფლიოს საუკეთესო ასეულში შედის. 3) მწვანე ენერგია და ბიოტექნოლოგიები: ტაივანში აქტიურად ვითარდება მზისა და ქარის ენერგია (აქვთ ქარის რამდენიმე დიდი სადგური 100-დან 376 მეგავატამდე სიმძლავრით – შედარებისთვის, გორის ქარის სადგურის ჯამური სიმძლავრე დაახლ. 20,7 მეგავატია), ასევე ბიომედიცინის ინდუსტრია, რაც კუნძულს მდგრადი განვითარების ლიდერად აქცევს.

მსოფლიო ბანკის მონაცემებით[3], 2024 წელს, ტაივანის ეკონომიკა (წლიური მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობა – მშპ, 782.44 მილიარდი აშშ დოლარი, nominal GDP estimate) მსოფლიოს ერთ-ერთი მსხვილი და მაღალტექნოლოგიური ეკონომიკაა და დაახლოებით 25-ე ადგილს იკავებს. ეკონომიკის მოცულობით იგი ახლოს არის ისეთ განვითარებულ ქვეყნებთან, როგორებიცაა – საუდის არაბეთი (1 ტრილიონი აშშ $), ნიდერლანდები (1 ტრილიონი აშშ $), თურქეთი (1.32 ტრილიონი აშშ $), შვეიცარია, შვედეთი და პოლონეთი (0.8-0.9 ტრილიონი აშშ $) და მსოფლიოს ოცეულში მოიაზრება. რაც შეეხება ერთ სულზე მშპ-ს (ნომინალური დათვლით) 33-34,000 აშშ დოლარს აღწევს და ისეთი ქვეყნების მშპ-ს უახლოვდება, როგორებიც არიან იაპონია, სამხრეთი კორეა, ესპანეთი და მაღალშემოსავლიანი, განვითარებული ქვეყნების კატეგორიაში მოიაზრება.

„ტაივანური“ ეკონომიკური სასწაული: ტაივანის ეკონომიკური განვითარება და გასული საუკუნის 60-80-იან წლებში ეკონომიკური აღმავლობა (აზიის ვეფხვების – იაპონია, სამხრ. კორეა, ტაივანი და სინგაპური – ე.წ. ეკონომიკური ბუმი) და ამ ეკონომიკების კონკურენტულობა (როგორც ეს მოგვიანებით, ჩინეთის ბიზნესისათვის „გახსნის“ შემთხვევაში მოხდება, ლ.ა.) დასაწყისში ემყარებოდა ამ ქვეყნებში იაფი მუშახელის არსებობას და მშრომელთა კლასის უუფლებობას.

კუნძულზე, მსგავსად მეორე მსოფლიო ომისშემდგომი იაპონიისა, ჩატარდა მასშტაბური აგრარული რეფორმა, რომელიც კუნძულის ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთ უმთავრეს ფაქტორად გადაიქცა: მსხვილი მიწათმფლობელებისგან (ანალოგი: ლატიფუნდისტები) სავალდებულო წესით გამოისყიდეს მიწების ნაკვეთები და მიჰყიდეს ისინი გლეხებს, შეღავათიანი განვადების პირობით. შედეგად, მსხვილმა მიწათმფლობელებმა მიიღეს ფული, სახელმწიფო ობლიგაციები და აქციები, რომლის დაბანდებაც ბიზნესსა და წარმოებაში განხორციელდა! ამავე დროს, წვრილი ფერმერები გათავისუფლდნენ ლატიფუნდისტების მძიმე საბეგრო გადასახადებისგან (შემცირება 50-70%-დან 37%-მდე!) და თვითონ იქცნენ მიწების წვრილ მფლობელებად.

უკვე 1948 წელს, კუნძულზე უცხოური კომპანიების ნაწარმის კომპლექტაციაზე დაყრდნობით, დაიწყო მარტივი რადიოტექნიკის წარმოება (ბრენდები: General Electric, Philips, Hitachi, Toshiba, სხვა) მსოფლიო ბაზრისათვის; 1950 წლიდან, ტაივანზე იწყება ამერიკული Ford-ის სატვირთო მანქანების და Caterpillar-ის მძიმე სამშენებლო ტექნიკის წარმოება (კუნძულის ძლიერი დამოკიდებულებით აშშ-ზე, უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური განვითარების მიმართულებებით); 60-იანი წლების დასაწყისიდან, ტაივანი (აგრარული რეფორმის წარმატებული განხორციელების შემდეგ) სრული ძალით იწყებს სამრეწველო „ბუმს“ და კუნძულზე იხსნება გლობალური კორპორაციული წარმოებები (ბრენდები: RCA, Sony, Texas Instruments).

ტაივანის განვითარება ასევე მჭიდროდ არის დაკავშირებული ყოფილ მეტროლოპოლიასთან, იაპონიასთან: 1950-იანი წლების დასაწყისში ომითა და დაბომბვებით დანგრეული იაპონია განვითარების მძლავრ იმპულსს იღებს. იაპონია იქცა კორეის ომის უკანა ფრონტად, რომელსაც აშშ ხელმძღვანელობდა და რომელიც კორეაში კომუნისტებს ებრძოდა. ამერიკელებისთვის ძალიან ძვირი და რთული იყო ასიათასობით ჯარისკაცისა და მძიმე, ტექნოლოგიურად რთული ტექნიკისთვის საჭირო მარაგების აშშ-დან ტრანსპორტირება. შედეგად, იაპონურმა საწარმოებმა ამერიკელებისგან უზარმაზარი სამხედრო შეკვეთები მიიღეს, ხოლო ომის დასრულების შემდეგ ეს თანამშრომლობა გაგრძელდა უკვე ამერიკული ტექნოლოგიებისა და შექმნილი ბაზრების დახმარებით. იაპონელებმა მალევე მოიფიქრეს, რომ მათი საქონლის კონკურენტულობის გასაზრდელად, საჭირო იყო ტაივანის გამოყენება – იმ წლებში, ტაივანური მუშახელი იაპონურზე უფრო იაფი იყო, ხოლო ძველი კავშირები ბოლომდე არ იყო გაწყვეტილი; ამას ემატებოდა იაპონური ენის ფაქტორი, რომელიც ტაივანში ბევრმა იცოდა. მზარდი იაპონური მრეწველობის შეკვეთებს ნაწილობრივ ტაივანელ კონტრაქტორებსაც აძლევდნენ. საერთო მტრები, საერთო მოკავშირეები და საერთო კომერცია მოულოდნელი კუთხით დაეხმარა გუშინდელ მტრებს — იაპონელებსა და გომინდანის ჩინელებს — საერთო ბიზნესენის პოვნაში.

ტაივანის ისტორია მოკლედ

1895 წელს იაპონიის ახალგაზრდა იმპერიამ (იმპერატორი მეიძი-ტენნო, ფეოდალური იაპონიის რეფორმატორი იმპერატორი, რომელმაც 1867 წელს იაპონიაში სიოგუნების და სამურაების ეპოქა დაასრულა, ლ.ა.), ჩინეთის მმართველ ცინის დინასტიას 1894-1895 წწ. ომის შედეგად, „შიმონოსეკის ხელშეკრულებით“ ტაივანი წაართვა (შენიშვნა: ამ ომის შემდეგ იწყება იაპონიის იმპერიალისტური დაპყრობითი ომები აზიაში, ლა.). იაპონელმა კოლონიზატორებმა კუნძულზე მკაცრი რეპრესიები წამოიწყეს და ნებისმიერი წინააღმდეგობის მიმართ უმკაცრეს ზომებს მიმართეს. პარალელურად, დაიწყო ადგილობრივი ჩინელებისა და აბორიგენების იაპონიზაციის მცდელობები. კუნძულ ტაივანზე, იაპონიის 50-წლიანი კოლონიზაციის პერიოდის შედეგები დღესაც შესამჩნევია: კოლონიური ეპოქის დროს აგებული სარკინიგზო სადგურები, სამთავრობო შენობები, სკოლები და ტაძრები, კვლავაც შესამჩნევია დედაქალაქ ტაიბეიში, ქალაქ ტაინანსა და ტაიჩუნგში. დიდი საჯარო ინფრასტრუქტურული პროექტები (გზები, წყალსაცავები და ჰიდროელექტრო-სადგურებისა და სარწყავი სისტემების კაშხლები) იაპონური ბატონობის დროს განხორციელდა და დიდწილად, საფუძველი ჩაუყარა ტაივანის დღევანდელ განვითარებას.

ტაივანელთა უფროსი თაობა (დაბადებულნი 1945 წლამდე) და მათი შთამომავლების ნაწილი ჯერ კიდევ თავისუფლად ფლობს იაპონურ ენას, განსაკუთრებით ტაივანის სასოფლო რაიონებში და ტაივანის ძველი დროის ელიტაში (რომლებსაც სასკოლო განათლება იაპონურ ენაზე ჰქონდათ მიღებული). დღეს იაპონური ენა კვლავ პოპულარულია ტაივანზე და იგი უმეტესწილად, ტაივანელთა მეორე ან მესამე უცხო ენას წარმოადგენს. ისტორიული დოკუმენტებით, იაპონელთა განზრახვა, კუნძულის ეკონომიკასა და ინფრასტრუქტურაში სერიოზული ინვესტიციებით, ტაივანის „საჩვენებელ კოლონიად“ გადაქცევა გახლდათ. მიღწევები საკმაოდ წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა: კოლონიზაციის პერიოდის დროს მოსახლეობის დიდი ნაწილი კვლავაც ღარიბი და გაუნათლებელი იყო.

1945 წელს, აშშ-ს მიერ იაპონიის ატომური დაბომბვისა და კაპიტულაციის შემდეგ, მეორე მსოფლიო ომში გამარჯვებულებმა (აშშ და სსრკ) კუნძული ჩინეთის ოფიციალურ მთავრობას — იმ დროს, გომინდანის რეჟიმს გადასცეს[4]. ოთხი წლის შემდეგ, 1949 წელს გომინდანის ნაციონალისტებმა წააგეს სამოქალაქო ომი კომუნისტებთან და ვინც მოასწრო, „წითლებისგან“ ტაივანზე გაიქცა. კუნძულს მატერიკისგან ზღვა და დაახლ. 130-140 კმ-ის სიგანის ტაივანის სრუტე ჰყოფდა. გაქცეულ „თეთრებს“ შორის შორის იყვნენ მსხვილი მეწარმეები, შეძლებული პირები და მაღალი კვალიფიკაციის სპეციალისტები.

ბუნებრივია, კომუნისტებს სურდათ, გომინდანის წარმომადგენლებს ტაივანზეც მისდგომოდნენ, მაგრამ იმ დროს უკვე დაწყებული იყო კორეის ომი და აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ავიამზიდთა შენაერთები სრულად აკონტროლებდა ტაივანის სრუტეს, იქ მდებარე კუნძულებსა და კუნძულის სანაპიროს. ინტერვენცია ვერ შედგა. უნდა ითქვას, რომ 50-იანი წლების „ორი ჩინეთი“ მოქალაქეების მიმართ სიმკაცრითა და სისასტიკით ერთმანეთის მსგავს რეჟიმებს წარმოადგენდნენ. კონტინენტზე, ჩინეთის ლიდერს, მაო ძე-დუნს გენიოსად აღიარებდნენ, ანადგურებდნენ ჩინური კულტურის უძველეს ძეგლებს, ხოცავდნენ ბეღურებს და პროფესორებს „სახალხო აღზრდისთვის“ შორეულ სოფლებში აგზავნიდნენ, ხოლო კუნძულზე, კომუნისტებისადმი სიმპათიის ეჭვის, პროტესტის, გაფიცვის მცდელობებისა თუ დემოკრატიაზე, ადამიანის უფლებებსა და შრომის ინტერესებზე საუბრის გამო, ადამიანს, საუკეთესო შემთხვევაში, ციხე ელოდა, ხოლო უარეს შემთხვევაში — დახვრეტა ან „გაქრობა“.

 (პირველი ნაწილის დასასრული), 

[1] „განხეთქილების ვაშლი“ – კამათის და დაპირისპირების მიზეზი. ძველბერძნული მითოლოგიის მიხედვით, განხეთქილების ვაშლი იყო მითოსური ოქროს ვაშლი, წარწერით „უმშვენიერესს“. განხეთქილების ქალღმერთმა ერიდამ, ეს ვაშლი შეაგდო პელევსისა და თეტიდას ქორწილში, განრისხებულმა იმით, რომ თვითონ არ დაპატიჟეს. ქორწილში იმყოფებოდნენ ქალღმერთნი: ჰერა, ათენა და აფროდიტე. სწორედ მათ შორის ერთ-ერთს უნდა რგებოდა ოქროს ვაშლი. ბოლოს ვაშლი აფროდიტეს ერგო რამაც ათენა და ჰერა განარისხა.

[2] საუბარია 1884-1885 წწ. საფრანგეთ-ჩინეთის (ცინის დინასტია) ომზე, რომელიც 1885 წლის ივნისში დასრულდა ტიანძინის ხელშეკრულებით. ამ ხელშეკრულების თანახმად, საფრანგეთმა მოიპოვა კონტროლი ვიეტნამზე (ტონკინზე), ხოლო კ. ტაივანი, მიმდებარე კუნძულებით – ჩინეთის იმპერიას დაუბრუნდა (ლ.ა.).

[3] წყარო: Taiwan: Gross domestic product (GDP) in current prices from 1987 to 2030: https://www.statista.com/statistics/727589/gross-domestic-product-gdp-in-taiwan/

[4] გომინდანის მთავრობა (კუომინტანი, 國民黨, „სახალხო პარტია“) — ეს გახლდათ ჩინეთის რესპუბლიკის ნაციონალისტური მთავრობა, რომელიც დააარსა სუნ იათ-სენმა 1912 წელს, ხოლო მოგვიანებით მას ხელმძღვანელობდა გებერალი ჩან კაი-ში. ძირითადი მახასიათებლები მოკლედ:

იდეოლოგია: ნაციონალიზმი, ანტიკომუნიზმი, ავტორიტარიზმი (ჩინური ტრადიციებისა და დასავლური მოდერნიზაციის შერწყმით). 1920-30-იან წლებში ებრძოდნენ ადგილობრივ ფეოდალებს და კომუნისტებს; 1937–1945 წლებში იბრძოდნენ იაპონიის წინააღმდეგ მეორე ჩინეთ-იაპონიის ომში; 1945–1949 წლებში წააგეს სამოქალაქო ომი ჩინელ კომუნისტებთან და დაახლ. 1.5 მილიონმა ადამიანმა, თავი კ. ტაივანს შეაფარა.

თანამედროვე ეპოქაში სულ უფრო აქტუალური ხდება არაფორმალური განათლების მნიშვნელობის გააზრება და პრაქტიკაში დანერგვა. ადამიანის განვითარებამ და საზოგადოებრივმა პროგრესმა განაპირობა ის, რომ განათლება აღარ განიხილება მხოლოდ სკოლასა და უნივერსიტეტში მიღებული ცოდნის დიპლომის აღიარებით. განათლება ცხოვრებასთან მჭიდროდ დაკავშირებულ პროცესად იქცა, რომელიც კავშირშია ყველა იმ აქტივობასთან სკოლამდე, სკოლის დროს ან შემდგომ ცხოვრებაში რომ ვახორციელებთ და საკუთარი გამოცდილებით ვსწავლობთ, ხშირად უნებლიეთაც კი, მაგრამ სისტემურად.

XX საუკუნის შუა ხანებიდან დაიწყო არაფორმალურ განათლებასთან დაკავშირებული ცნებების გამიჯვნა. 1920-იან წლებში ედუარდო  ლინდემანმა პირველად გამოიყენა ეს ტერმინი და უკვე 1950 წელს გამოქვეყნდა მალკოლმ ნოულის ნაშრომი „Informal Adult Education”. 70-იანი წლებიდან უკვე იუნესკოს შემოაქვს კლასიფიკაცია, განმარტებებით.

არაფორმალური განათლებისას  სწავლის პროცესი მიმდინარეობს ბუნებრივად, ეფუძნება შემთხვევითობას და ის შეიძლება მიმდინარეობდეს ნებისმიერ გარემოში, კონტექსტიდან გამომდინარე. ის ორიენტირებულია სუბიექტზე, მეტია მოტივაცია და თავისუფლება, სრულად ავტონომიურია. ცხოვრებაში დასწავლილი და შეძენილი ესა თუ ის უნარი, ხშირ შემთხვევაში, დაუდასტურებელია, ანუ მას არ მოჰყვება დიპლომი ან რამე სახის სერტიფიკატი, თუმცა ყველაზე კარგად გამოყენებადია.

დღეს არაფორმალური განათლება მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს საგანმანათლებლო პოლიტიკის განსაზღვრისას. UNESCO და სხვა ორგანიზაციები ღიად აღიარებენ, რომ აუცილებელია ფორმალური და არაფორმალური განათლების ტიპების ინკლუზია. მაგალითად, UNESCO განათლების მდგრადი განვითარების მიზნებში (SDG4) და UNESCO გლობალურ პროგრამაში მიმდინარეობს აქტიური მუშაობა შეძენილი კომპეტენციების აღიარების თაობაზე.

ჯერ კიდევ 2012 წელს შეიქმნა მნიშვნელოვანი გზამკვლევი, რომლის მიხედვითაც უნდა იქნეს აღიარებული და საკვალიფიკაციო ჩარჩოში ჩასმული არაფორმალური, შეძენილი კომპეტენციები, რაც გახდება დამაკავშირებელი ხიდი ფორმალურ და არაფორმალურ განათლებას შორის.

ევროპის პოლიტიკაში ეს მიდგომა აისახა ევროკავშირის რეკომენდაციებში და ქვეყნების ეროვნულ სტრატეგიებში. ბევრ ევროპულ სახელმწიფოში მოქმედებს სპეციალური საბჭოები, რომლის მიზანი დაგროვებული გამოცდილებისა და შეძენილი კომპეტენციების აღიარებაა. ეს ყოველივე ხელს უწყობს სრული ინკლუზიის პროცესს, რაც აძლიერებს სოციალურ კაპიტალს, მდგრადობას, რომელიც ასეთი მნიშვნელოვანია სწრაფად ცვალებადი საგანმანათლებლო პოლიტიკის პირობებში.

ქუმბაასისა და აჰმედის ცნობით, არაფორმალური სწავლება არის მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე პროცესი, რომელსაც ადამიანი იღებს ყოველდღიური გამოცდილებიდან.

იუნესკო: განათლება, რომელიც მიიღება ყოველდღიურად, მთელი ცხოვრების განმავლობაში ოჯახში, საზოგადოებასა თუ სამსახურში, არ არის და ვერ იქნება სტრუქტურირებული და არ ჰგავს ტიპურ სასწავლო დაწესებულებაში მიღებულ განათლებას.“ (UNESCO, 2012).

ასეთი ტიპის განათლება ხშირად არ არის სერტიფიცირებული, თუმცა მისი გავლენა გაცილებით ღრმაა, ეს განსაკუთრებით სოციალურ, კულტურულ და პროფესიულ განვითარებას ეხება და თვისობრივად ცვლის მას.

ევროპარლამენტის ერთ-ერთ ანგარიშში დიდი ადგილი დაეთმო არაფორმალური განათლების მნიშვნელობის განმარტებასა და წინ წამოწევას.

„არაფორმალური განათლება და ამ გზით მიღებული პრაქტიკული უნარები, მნიშვნელოვანია შრომის ბაზარზე ახალგაზრდების ჩართვისა და აქტიური მოქალაქის ჩამოყალიბებისთვის“ (European Parliament, 2015).

2020 წელს გამოქვეყნებულ მსოფლიო ბანკის მოხსენებაში ვკითხულობთ: „არაფორმალური განათლება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია განვითარებად ქვეყნებში, სადაც ფორმალურ განათლებაზე ხელმისაწვდომობა შეზღუდულია“. აქვე, „სოციალური თანასწორობის მიღწევის ერთ-ერთი გასაღებია არაფორმალური სწავლების შესაძლებლობების გაფართოება“.

იუნისეფი ყურადღებას ამახვილებს კრიზისულ და კონფლიქტურ რეგიონებში არაფორმალური სწავლების დანერგვის აუცილებლობაზე: „როდესაც ფორმალური განათლება ჩერდება, არაფორმალური გზები რჩება ერთადერთ წყაროდ ბავშვისთვის საჭირო ცოდნისა და სტაბილურობის მისაღწევად“ (UNICEF, 2018).

თანამედროვე განათლების კვლევებში აღნიშნულია, რომ, ხშირ შემთხვევაში, არაფორმალური განათლების მოდელი მეტად ეფექტიანია, ვიდრე ფორმალური, რადგან ის ბუნებრივ გარემოში მიმდინარეობს და ზუსტად ერგება ინდივიდის ინტერესებსა და საჭიროებებს. ეთიენ ვენგერი წერს: „სწავლა არის სოციალური პროცესი. ადამიანები ყველაზე ეფექტურად მაშინ სწავლობენ, როდესაც ისინი ებმებიან პრაქტიკულ, რეალურ საქმიანობაში. ეს უკანასკნელი კი სწორედ არაფორმალური განათლებითაა შესაძლებელი“ (Wenger, 1998).

ამავე აზრზეა ჰარვარდის პროფესორი ჰოვარდ გარდნერი. „არაფორმალური განათლება ადამიანს აძლევს საშუალებას, ისწავლოს საკუთარი ტემპითა და საკუთარი სტილით, რაც უპირატესობას მიანიჭებს მას, ფორმალურ სისტემასთან შედარებით“ (Gardner, 2006).

ჯონ დიუის ფუნდამენტური იდეა ეფუძნება აზრს, რომ განათლებაა თავად ცხოვრება, რადგან ადამიანი როდესაც ცხოვრობს, თავისთავად შემეცნებით პროცესში იმყოფება, ვინაიდან მუდმივად ვითარდება. ამ იდეას იზიარებს კრიტიკული პედაგოგიკის წარმომადგენელი პაულო ფრეირე. იგი აღნიშნავს, რომ შემეცნებით პროცესში მონაწილეობა არის ყველაზე კარგი გაკვეთილი. გაკვეთილებიც სწორედ ცოცხალ გამოცდილებაზე დააფუძნა, ეს მიდგომა კი დღემდე ძალიან პოპულარულია და, რაც დრო გადის, მეტი ადამიანის დაინტერესებას იწვევს. დიუისა და ფრეირეს მოსაზრებას ეთანხმება ალან როჯერსი, იგი ძირითადად მოზრდილთა პედაგოგიკის მკვლევარია, თუმცა ამბობს, რომ ადამიანი ვითარდება და ახალ უნარებს იძენს იმ სოციუმში, სადაც  ცხოვრობს, ხოლო პრაქტიკაში მიღებული ეს ცოდნა და უნარები შეუქცევად კონკურენციას უწევს ფორმალურ განათლებას.

აუცილებელია აღინიშნოს ეტინ ვენგერის, ჟან ლავის, მალკოლმ ნოულსისა და ჯეკ მეზიროუს მნიშვნელოვანი კვლევები ტრანსფორმაციულ და არაფორმალურ სწავლებაზე.  ისინი ფიქრობენ, რომ ადამიანი აუცილებლად ჩართული უნდა იყოს სწავლის დაგეგმვის პროცესში, როგორც მთავარი აქტორი, რაც განაპირობებს არაფორმალური განათლების დანერგვის აუცილებლობას.

არაფორმალური განათლება დღეს განიხილება არა როგორც ფორმალური განათლების ალტერნატივა, არამედ მისი გაგრძელება. როგორც იუნესკოს დებულებაში ვკითხულობთ, განათლების ეკოსისტემა, ფორმალური და არაფორმალური განათლების ურთიერთთანამშრომლობის გარეშე, ვერ შექმნის მდგრად პროდუქტს, საზოგადოების ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებისთვის (UNESCO, 2015).

არაერთ წარმატებულ ქვეყანაში არაფორმალური განათლება უკვე აღიქმება როგორც სწავლის სრულყოფილი კომპონენტი, რომელიც შეძენილია ბუნებრივ გარემოში, რაც  ზრდის ცოდნის ხარისხსა და შესრულებული სამუშაოს ეფექტიანობას.

ფინეთი – ფინეთის განათლების სისტემა ცნობილია თავისი მოქნილობით, ბავშვზე ორიენტირებული მიდგომითა და ყოველდღიური ცხოვრებისთვის საჭირო უნარების გამომუშავებით. ფინური განათლების მოდელში სწორედ არაფორმალური განათლება ითვლება ფორმალური განათლების მნიშვნელოვან ნაწილად.

მოსწავლეები მეტად იაზრებენ იმ სოციალურ, კულტურულ თუ მოქალაქეობრივ პასუხისმგებლობებს, რაც საზოგადოებასა და გარემოსთან კავშირისთვის სჭირდებათ, ეს ცხოვრებისეული გამოცდილების ხარჯზე ხდება.

სწავლების პროცესში ჩართულია ადგილობრივი მუნიციპალიტეტები, რომლებიც  გამოყოფენ რესურსებს არაფორმალური განათლებისთვის, რომელიც  ჩაშენებულია სასკოლო სასწავლო გეგმებში.  დიდ როლს ასრულებს  არასამთავრობო სექტორის ჩართულობა.

ფინეთში ისწავლება საგანი “ჩვენი საქმე” (Meidän juttu), აღნიშნული საგნისთვის მოსწავლეებმა თავად შეადგინეს საინტერესო საკითხთა ჩამონათვალი და პედაგოგებთან\დარგის სპეციალისტებთან ერთად  მუშაობენ მათთვის საინტერესო საკითხებზე. მუშაობის პროცესი აღმოჩნდა ძალიან პროდუქტიული და ეფექტიანი მოსწავლეთა მოტივაციის და თვითშეფასების ზრდისთვის.

კანადა – კანადაში არაფორმალური განათლების  დანერგვა უკავშირდება სოციალური თანასწორობის პროცესს, განსაკუთრებით იმ კატეგორიის ადამიანებისთვისაა აუცილებელი, რომელთაც  ხელი არ მიუწვდებათ  ფორმალურ განათლებაზე.

არაფორმალური განათლების დანერგვას კურირებენ  არასამთავრობო, სასკოლო და საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, მნიშვნელობიდან გამომდინარე კი, ხშირად დაფინანსებულია ფედერალურ დონეზე.

არაფორმალური განათლების დანერგვის პროცესი მიმდინარეობს არა მხოლოდ სკოლებში, არამედ ბიბლიოთეკებში, მულტიკულტურულ დაწესებულებებში, ახალგაზრდულ ცენტრებსა და ადგილობრივ მუნიციპალიტეტებში.

პროექტი “Youth Empowering Parents” არის კარგი მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეიძლება ახალგაზრდა თაობა გახდეს გზის მაჩვენებელი მშობლების თაობისთვის მაშინ, როდესაც სამყარო ასეთი ცვალებადია და საბაზისო უნარების ფლობა მნიშვნელოვანია გადარჩენისათვის.

პროექტი ითვალისწინებს ინგლისური ენის შესწავლას, სადაც სკოლის მოსწავლეები მშობლებისთვის გეგმავენ გაკვეთილებს. ერთი მხრივ, მოსწავლეები იძენენ მნიშვნელოვან უნარ-ჩვევებს და მეორე მხრივ, მშობლები იღებენ ახალ ცოდნას, რაც ასევე აძლიერებს ოჯახურ კავშირებს.

მოსწავლეები მუდმივად გადიან გადამზადებას დარგის სპეციალისტებთან.  თვითონ მოსწავლეები კვირაში ერთხელ ატარებენ გაკვეთილს. შეფასება ფინეთის მსგავსად  თვითრეფლექსიაზეა დაფუძნებული და შედეგები ბევრად მეტის მომცემია, ვიდრე მხოლოდ ენის ათვისების გაკვეთილებზე იქნებოდა შესაძლებელი.

კანადისთვის არაფორმალური განათლება არა მხოლოდ კარგი ალტერნატივაა, არამედ სტრატეგიული ინსტრუმენტია სოციალური უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად. კანადის გამოცდილება  შეიძლება კარგი მაგალითი იყოს ყველა მულტიკულტურული ქვეყნისთვის.

ამ მიმართულებით მსოფლიოში არსებული გამოცდილება და კვლევები გვიჩვენებს, რომ არაფორმალური განათლების გაძლიერება ხელს უწყობს სოციალური ინტეგრაციის, დასაქმების, შემოქმედებითობისა და ინოვაციების ზრდას. ამიტომ საჭიროა პოლიტიკის დონეზე მისი აღიარება  და განვითარებისთვის  აქტიური ხელშეწყობა.

ტურიზმი წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე დინამიურად განვითარებად სექტორს გლობალურ ეკონომიკაში, რომელიც არა მხოლოდ ეკონომიკურ სარგებელს ქმნის, არამედ კულტურათაშორისი ურთიერთობების გაღრმავებასაც უწყობს ხელს. თანამედროვე მსოფლიოში მოგზაურობა აღარ არის მხოლოდ დასვენების საშუალება – ის იქცა ცოდნის, გამოცდილების, ახალი კავშირებისა და შთაბეჭდილებების წყაროდ. ტურიზმი აერთიანებს ადამიანებს, აძლიერებს ადგილობრივ ეკონომიკებს და ხელს უწყობს კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებას.

ტექნოლოგიების განვითარებამ, ტრანსპორტის ხელმისაწვდომობამ და გლობალიზაციის პროცესებმა მოგზაურობა უფრო მისაწვდომი გახადა, რაც ახალ შესაძლებლობებთან ერთად ახალ გამოწვევებსაც ქმნის. ამ კონტექსტში ტურიზმის გლობალურ რუკაზე კიდევ ერთხელ გამოიკვეთა სტუმართმოყვარეობის მნიშვნელობა.

Booking.com-ის მიერ გამოქვეყნებული 2025 წლის “ყველაზე მისასალმებელი რეგიონების” რეიტინგის მიხედვით, ხორვატიის ოსიეკ-ბარანია დასახელდა ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონად მსოფლიოში, ხოლო მეორე ადგილი ღირსეულად დაიკავა საქართველოს კახეთმა – რეგიონმა, რომელიც ცნობილია თავისი ღვინის კულტურით, უძველესი ტრადიციებითა და გულწრფელი მასპინძლობით.

ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონები 2025 წელი

რეიტინგი ეფუძნება იმ ობიექტების რაოდენობას, რომლებმაც მიიღეს “Traveller Review Award” – ჯილდო, რომელიც მოგზაურების შეფასებებზე დაყრდნობით ენიჭება. კახეთის მოხვედრა ამ პრესტიჟულ სიაში კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ რეგიონი არა მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზით, არამედ ადამიანური ურთიერთობებითაც იზიდავს ტურისტებს.

სიის სხვა გამორჩეულ რეგიონებს შორის მოხვდნენ: სამხრეთ ავსტრალია – თავისი ველური ბუნებითა და ღვინის რეგიონებით, ბრეტანი, საფრანგეთი – ზღვისპირა ქალაქებითა და კელტური მემკვიდრეობით, ასევე ბახა კალიფორნია სური, მექსიკა – სანაპიროებითა და ეკოტურიზმის შესაძლებლობებით.

ეს რეიტინგი კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს იმას, რომ ტურისტებისთვის მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზე ან ინფრასტრუქტურა არ არის გადამწყვეტი – ადამიანური ურთიერთობები და გულწრფელი მასპინძლობა ხშირად ყველაზე დიდ შთაბეჭდილებას ტოვებს. სწორედ ამიტომ, მასპინძელი ქვეყნების და რეგიონების როლი თანამედროვე ტურიზმში სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება.

გთავაზობთ Booking.com-ის მიერ გამოქვეყნებულ 2025 წლის ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონების სიას და იმ მახასიათებლებს, რომლებმაც მათ ამ სტატუსის მოპოვებაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა:

1. ოსიეკ-ბარანია, ხორვატია – ბუნებრივი სილამაზის მაქსიმალური გამოყენება

ოსიეკ-ბარანიას რეგიონის მთავარი ღირსშესანიშნაობაა კოპაჩკი რიტის ბუნების პარკი. როგორც ევროპის ერთ-ერთი საუკეთესოდ შემონახული ჭარბტენიანი ტერიტორია, ის მშვიდი ადგილია, რომლის მონახულებაც ნამდვილად ღირს. ბარანიას ვენახებში ღვინის ტურები და ისტორიით გაჟღენთილი ქუჩები კიდევ უფრო აძლიერებს სტუმართმოყვარე ატმოსფეროს.

2. კახეთი, საქართველო – ადგილობრივი ღვინისა და საკვების სიყვარულით

მთები, ტბები და ტყეები მოხიბლავენ მოგზაურებს – განსაკუთრებით მაშინ, როცა ისინი კახეთის ერთ-ერთი ცნობილი საოჯახო მარნის ფონზე იშლება. აქ სტუმრებს შესაძლებლობა ეძლევათ, გაეცნონ საქართველოს უძველეს მეღვინეობის ტრადიციას და თავად დააგემოვნონ მისი საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილი მდიდარი მემკვიდრეობა.

მარნის ეზოში სტუმრებს თბილი მასპინძლობა და ოჯახური ატმოსფერო ხვდებათ. აქ დრო თითქოს ჩერდება, რომ მოგცეს საშუალება, შეიგრძნო კახეთის სურნელი და სილამაზე. აქ ღვინო მხოლოდ სასმელი არაა – ის კულტურის, სიყვარულისა და სტუმართმოყვარეობის სიმბოლოა. კახეთი გულწრფელად გიხსნის კარს და გიწვევს, რომ მისი სილამაზე შენს ისტორიად აქციო.

3. მადეირა, პორტუგალია – აქტიურობისა და სიმშვიდის ბალანსი

მადეირას არქიპელაგი გამოირჩევა თვალწარმტაცი ლანდშაფტებით და მთელი წლის განმავლობაში თბილი კლიმატით. აქ შეგიძლიათ დაკავდეთ სერფინგით, ლევადებზე ლაშქრობით ან უბრალოდ მშვიდად გაისეირნოთ ხეებით მოფენილ ბულვარებზე.

4. მისიონესი, არგენტინა – ბუნების საოცრებების ზეიმი

მისიონესში მდებარეობს იგუასუს ჩანჩქერები – მსოფლიოს შვიდი ბუნებრივი საოცრებიდან ერთ-ერთი. თუმცა რეგიონს კიდევ ბევრი აქვს შესათავაზებელი: ჯუნგლები, ველური ბუნება და გუარანის კულტურა, რომელიც უნიკალურ შესაძლებლობას იძლევა ტრადიციების შესასწავლად.

5. გრაუბიუნდენი, შვეიცარია – თავგადასავლების მოყვარულებისთვის

გრაუბიუნდენი ნამდვილი საგანძურია მოგზაურებისთვის, რომლებიც სიმშვიდესა და განტვირთვას ეძებენ – მისი ულამაზესი ტბები ამისთვის იდეალურია. მაგრამ ეს რეგიონი ასევე იდეალურია თხილამურებით სრიალისთვის, ლაშქრობისთვის და თვალწარმტაცი მატარებლით მგზავრობისთვის – და ამ ყველაფერს კიდევ უფრო განსაკუთრებულს ხდის ადგილობრივების გულთბილი მასპინძლობა და სტუმრებისადმი ენთუზიაზმი.

გრაუბიუნდენი მსოფლიოს ულამაზესი სარკინიგზო ხაზების სამშობლოა ბერგიუნი ბერნინას მარშრუტით, რომელიც მაღლა, მყინვარებამდე მიდის და ძველი ვიადუკების გავლით უკან, იტალიის პალმების სამოთხეში ბრუნდება.

იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლი რეტის რკინიგზა

6. სამხრეთ ავსტრალია – ყველასთვის რაღაც განსაკუთრებული

სამხრეთ ავსტრალია ცნობილია მეგობრული მოსახლეობით და მშვიდი ატმოსფეროთი. ბუნების მოყვარულებს მოეწონებათ კენგურუს კუნძული, თავგადასავლების მაძიებლებს – აუტბეკის გამოკვლევა, ხოლო ბაროსას ველი მსოფლიო კლასის ღვინოებს სთავაზობს ვიზიტორებს, რომლებიც დასვენებას ეძებენ.

7. ბრეტანი, საფრანგეთი – ადგილობრივი სამზარეულოს გამორჩეულობა

ბრეტანი ცნობილია ზღვისპირა სოფლებით, ლურჯი წყლებით, ტყეებითა და მშვიდი ცხოვრების სტილით, და რაც მთავარია – გასტრონომიით. ადგილობრივების თბილი მიღება საკვებს კიდევ უფრო გემრიელს ხდის.

8. ბახა კალიფორნია სური, მექსიკა – რეგიონი, რომელიც თავისი მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობით ამაყობს.

ბახა კალიფორნია სური, მექსიკის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში მდებარე რეგიონია, რომელიც თავისი თვალწარმტაცი პლაჟებით ნებისმიერ მოგზაურობას განსაკუთრებულს ხდის. ამას ემატება ვეშაპების საყურებლად გამართული ტური და პრეისტორიული მღვიმეების ნახატების დათვალიერება ადგილობრივ, მეგობრულ გიდებთან ერთად – უკვე გასაგებია, რატომ დაიმკვიდრა ბახამ ადგილი ტოპ ათეულში.

9. კიენ ზიანგი, ვიეტნამი -კულტურა და სიმშვიდე

კიენ ზიანგი გამოირჩევა ბუნებრივი სილამაზით, მაგრამ მისი ხიბლი უფრო ღრმაა. უნიკალური ტრადიციები, ადგილობრივი კერძები და თბილი საზოგადოება სტუმრებს ორიგინალურ და დამამშვიდებელ გამოცდილებას სთავაზობს.

10. დრენტე, ნიდერლანდები – ადგილობრივი ისტორიის გაცოცხლება

დრენტე იდეალურია მათთვის, ვინც სიწყნარეს ეძებს. ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებად დასახლებული რეგიონი ნიდერლანდებში, მდიდარი ისტორიული მემკვიდრეობით – პრეისტორიული დოლმენებითა და ფერმებით, რომლებიც მოგზაურებს ადგილობრივ ცხოვრების სტილს აცნობს.

2025 წლის რეიტინგმა კიდევ ერთხელ დაგვანახა, რომ წარმატებული ტურისტული მიმართულება მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზით ან ინფრასტრუქტურით არ განისაზღვრება. ის იქმნება ადამიანების მიერ – მათი ღიმილით, გულწრფელი მიღებით და სურვილით, გაუზიარონ სტუმრებს თავიანთი კულტურა და ყოველდღიურობა. კახეთის მოხვედრა მსოფლიოს ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონებს შორის არა მხოლოდ რეგიონის, არამედ მთელი ქვეყნისთვის მნიშვნელოვანი გზავნილია: საქართველო მზად არის, ღირსეულად უმასპინძლოს მსოფლიოს. ტურიზმი აგრძელებს განვითარებას, ქმნის ახალ შესაძლებლობებს და გამოწვევებს, რაც კიდევ უფრო მეტად უსვამს ხაზს მის მნიშვნელობას თანამედროვე მსოფლიოში.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://www.statista.com/chart/34517/most-welcoming-regions-2025/ ;  https://hospitalityinsights.ehl.edu/breathtaking-places-kanton-graubunden ; https://investcroatia.gov.hr/en/county-stats/osijek-baranja-county/

სამეფო უბნის თეატრის წინ შეკრებილა ხალხი და მოითხოვს, აიკრძალოს სპექტაკლი, რომელიც არცერთ მათგანს არ უნახავს.

არადა, ეს ხომ ძველი ამბავია. უფრო სწორად, ამბები, ჯერ კიდევ ბავშვობიდან რომ მახსოვს:

სკოლაში არ ვამბობდი, „ჰარი პოტერს“ ვკითხულობ-მეთქი – ჩემი ქართულის მასწავლებელი ეკლესიური ქალი იყო და „ჰარი პოტერი“ უკიდურეს მკრეხელობად მიაჩნდა. მე კი ვიცოდი, ცუდს რომ არაფერს ვაკეთებდი და მაინც ვკითხულობდი, ოღონდ არ ვამხელდი. ბუნდოვნად მახსოვდა, როგორც აგორდა მითი „ჰარი პოტერის“, როგორც ანტიქრისტიანული ნაწარმოების შესახებ: პირველი წიგნი რომ გამოიცა, საპატრიარქომ ერთი ამბავი ატეხა, თითქოს ამ პირველ წიგნში მოთხრობილია, აღდგომა დღეს კვერცხიდან როგორ გამოიჩეკა დრაკონი (?!). მაშინ „ჰარი პოტერი და ფილოსოფიური ქვა“ ჩემმა ასევე ეკლესიურმა ნათესავმა წაიკითხა (მასაც ჰქონდა მსგავსი შიშები) და აღმოაჩინა ის, რასაც აღმოაჩენდნენ საპატრიარქოს მესვეურნიც, მათაც რომ წაეკითხათ – არაფერი მკრეხელური წიგნში არ არის და ის, უბრალოდ, ერთი კეთილი ზღაპარია მეგობრობასა და სიყვარულის, სიკეთის ძალაზე.

მერე სხვა სკოლაში გადავედი (კიდევ კარგი) და იქ რას ვკითხულობდით, ქვემოთ გიამბობთ.

2. ფრანკფურტში ზაზა ბურჭულაძე გავიცანი. ერეკლე დეისაძის გარშემო ატეხილი ვნებათაღელვა ჯერ ბოლომდე არ ჩამცხრალიყო და საღამოს, როცა ზაზა ჩემი მოთხრობების შესახებ მელაპარაკა, სასხვათაშორისოდ ისიც ახსენა. თხუთმეტი წლის ვიყავი და ბევრი არაფერი ვიცოდი არც ჩემს თავზე, არც ხელოვნების ტრანსგრესიულ მხარეზე. შეიძლება, ითქვას, ამგვარად პროტესტის გამოხატვა ცოტა არასერიოზულადაც მიმაჩნდა, ამ საუბარმა კი სხვანაირად დამაფიქრა ყველაფერზე. 

ჩამოვედი. კლინიკაში, რომელშიც მაშინ მამიდაჩემი მუშაობდა, მუშაობდა ზაზა ბურჭულაძის ერთი შორეული ნათესავიც. ეს ქალი თბილად შემხვდა და მითხრა ფრაზა, რომელიც ახლაც, წერის მომენტშიც, მისი ინტონაციით ჩამესმის:

• ნახე ჩემი ზაზაა? გამოსწორდა, ხო იცი, აღარ წერს ცუდ რაღაცებს…

ძალიან მეუხერხულა. უფრო სწორად შემრცხვა – ქალის გამო, თუ მის ნაცვლად – არ ვიცი, როგორ უფრო უპრიანია თქმა. იმიტომ შემრცხვა, რომ მან არ იცის, ვერ ხვდება, რისთვისაა ხელოვნება, რა ფუნქცია აქვს თანამედროვე სამყაროში. და კიდევ იმიტომ, რომ მებოდიშება იმის გამო, რაც თავად არ გაუკეთებია და რის ჩადენაც დანაშაული კი არაა, პირიქით, აუცილებელი და კარგი საქმეა – ლიტერატურის გამოყვანა საბჭოთა ფსევდორეალისტური კლიშეებიდან. 

3. არ მახსოვს, ეს ამ ქალთან შეხვედრამდე იყო, თუ იმის მერე, მაგრამ კარგად მახსოვს: როცა „და ვინჩის კოდი“ გამოვიდა, დეკანოზმა თეოდორე გიგნაძემ განაცხადა, ამ ფილმის ნახვა მორწმუნე ქრისტიანისთვის აკრძალული ნაყოფის ხელმეორედ ჭამა იქნებაო. 

ფილმი ვნახე (რა თქმა უნდა). თანაც არაერთხელ და რა გითხრათ, აბა, ჩემი რწმენა ნამდვილად არ შეურყევია. დეკანოზს კი, რომ სცოდნოდა, რომ ფილმი დენ ბრაუნის რომანს ეფუძნება (რომანს – მხატვრულ ტექსტს, გამონაგონს!), რომელიც, თავის მხრივ, ფსევდომეცნიერულ წიგნზე „წმინდა სისხლი და წმინდა გრაალი“ არის დაფუძნებული, ამას არ იტყოდა. რატომაა „წმინდა სისხლი და წმინდა გრაალი“ ფსევდომეცნიერული ლიტერატურა? იმიტომ, რომ წიგნის ავტორებმა ისტორიულ წყაროებად გამოიყენეს ე.წ. სიონის პრიორატის დოკუმენტები, რომლებიც, ისევე, როგორც თავად სიონის პრიორატი, პიერ პლანტარდის ფაბრიკაციებია. ამ უკანასკნელს კი, უბრალოდ, სურდა, დაემტკიცებინა, რომ მეროვინგების შთამომავალი იყო. სიონის პრიორატი (იგულისხმება მთა სიონი საფრანგეთში) სწორედ ამ მიზნით დაარეგისტრირა ორგანიზაციად და მთელი ისტორია შეუქმნა.

წიგნის ავტორებმა დენ ბრაუნს პლაგიატისთვის უჩივლეს კიდეც, მაგრამ დავა ვერ მოიგეს – დენ ბრაუნმა ხომ მათ ნაყალბევს ასე თუ ისე გამართული ლიტერატურული სიუჟეტი შემატა.

4. „პალიტრა L-მა“ იმ ორმოცდაათწიგნეულში გამოსცა ფრედერიკ ბეგბედერის „99 ფრანკი“. ჩემმა ეკლესიურმა ნათესავმა, ფრიად აღშფოთებულმა, დედაჩემი გააფრთხილა, რომ მე არავითარ შემთხვევაში არ წამეკითხა ეს წიგნი, იქ ერთი ისეთი სიტყვაა, მნიშვნელობაც არ უნდა იცოდესო. 

„99 ფრანკი“ ამ დროს უკვე წაკითხული მქონდა.

წაკითხულიც და კლასელებთან განხილულიც, რომლებიც ფიქრობდნენ, რომ „99 ფრანკი“ ჯობს „პლატფორმას“ და, საერთოდაც, ბეგბედერი უელბეკზე უკეთესი მწერალია. 

ჩემი ნათესავის აღშფოთების მიზეზს ვერ მივხვდი და გამომცემლობის საბოდიშო ანოტაციაც „მთელი ეს სიბინძურე საჭიროა იმისთვის, რომ ოქტავ პარაგო სულიერად განიწმინდოს“ ღიმილს მგვრიდა. ჩემი ნათესავი ამბობდა, დიდად არავითარი კათარსისი არ ხდებაო. 

რა თქმა უნდა, არა.

მაგ განზრახვით არც დაწერილა ეგ წიგნი.

5. წლები გავიდა, ჟორჟ ბატაი წავიკითხე, „Histoire de l’œil“ და მივხვდი, რომ რაც იქამდე წამეკითხა, მენახა ბეგბედერ-უელბეკ-დეისაძის-და ა.შ. ჩათვლით, ბავშვის ტიტინი იყო და მეტი არაფერი. 

იმასაც მივხვდი, რომ აჯობებდა, ჩემ გარშემო ამ ტექსტის არსებობის შესახებაც არავის სცოდნოდა…

და აი, კიდევ გავიდა წლები და ვუყურებ, როგორ დგას ხალხი სამეფო უბნის თეატრის წინ და მოითხოვს, აკრძალონ სპექტაკლი, რომელიც არცერთ მათგანს არ უნახავს.

რა გვჭირს? რატომ არ გვესმის, რომ „არ არსებობს მორალური და ამორალური წიგნები, არსებობს კარგად და ცუდად დაწერილი წიგნები“ (ოსკარ უაილდი)? საერთოდ რატომ განვიხილავთ ხელოვნებას მორალური პრინციპების მიხედვით და არა – სახელოვნებო-ესთეტიკურის? რატომ გვგონია, რომ ცუდია, თუკი ხელოვნება აღგვაშფოთებს? თუ არ აღგვაშფოთა, აბა, საერთოდ რისთვის არის? მხოლოდ „ტკბილ ხმათათვის“?

მე მაქვს ჩემი პატარა თეორია, რომელიც, შეგიძლიათ, არ გაიზიაროთ, მაგრამ, მგონი, დაფიქრებად ღირს:

ეს მოთხოვნა, რომ ხელოვნების ნაწარმოები იყოს ეთიკური და მორალური თვალსაზრისით გამართული, რეალიზმის ეპოქის მოთხოვნაა. რეალისტური ნაწარმოების მთავარი ფუნქცია კი დიდაქტიკურია – ის რაღაცას გვასწავლის, მორალურ ორიენტირებს გვისახავს. გვაჩვენებს, რა არის ცუდი და მიგვანიშნებს, უკეთესი რა იქნებოდა.

მაგრამ განა ჩვენ ახლა რეალიზმის ეპოქაში ვართ?

ცხადია, არა.

დასავლეთში ეგ ნავსი ნატურალიზმმა და მოდერნიზმმა გატეხეს. ნატურალიზმი ჩვენ არ გვქონია – ამიტომ იყო, „დარიანულ ლექსებს“ ასეთი აშფოთებით რომ შეხვდა მაშინდელი ქართული საზოგადოება. მოდერნიზმს კი, ხომ გახსოვთ, რაც დაემართა? გაწყდა. სოციალისტურმა რეალიზმმა გაწყვიტა – ამ ხელოვნურმა წარმონაქმნმა, რომელიც იდეოლოგიზების ინსტრუმენტი უფრო იყო, ვიდრე ლიტერატურული მიმდინარეობა.

ამიტომ ჩვენი, როგორც მკითხველების, ცნობიერება რეალიზმის ეპოქის შემდეგ აღარ შეცვლილა. მკითხველების დიდი ნაწილი დღეს დაწერილ პოსტმოდერნისტულ ტექსტებსაც რეალისტურ ყაიდაზე კითხულობს. მეორე მხრივ კი, მათთვის, როგორც საბჭოთა სისტემაგამოვლილებისთვის, ცენზურა ნორმაა.

არ ვიცი, ეს ჩემი თეორია სწორია თუ არა, მაგრამ კიდევ ერთი რამეა, რაც მაფიქრიანებს: ახლა რასაც ვწერ, აღარაა ძველებურად ლაღი და საყოველთაოდ საკითხავი, მსუბუქად ტრანსგრესიული ტექსტია. ჰოდა, ჩემი მკითხველების მიღმა რომ გავა, ალბათ, ერთი დიდი ომის გადახდა მომიწევს. ეს კი ძალიან, ძალიან მეზარება აქედანვე, წინასწარ. გუშინ ოუშენ ვუნგს ვუსმენდი, გამოსვლის ნაწყვეტი იყო, ამბობდა, კი, რთული დროა ახლა წერისთვის სამყაროს, პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობით, ცეცხლი უკიდიაო.

„მაგრამ განა სულ ასე არ იყო? ერთი ავტორიც არ ყოფილა ისეთი, რომ ჰქონოდა ფუფუნება, გამოკეტილიყო და სრულ სიმშვიდეში ეწერა. როცა ამ საქმეს ირჩევთ, სასოწარკვეთილების მემკვიდრეობითი ხაზის ნაწილი ხდებით. ამიტომ თქვენზეა, აქციოთ წინადადება იმ მედიუმად, რომლის გავლითაც ერთმანეთს გავუგებთ და ამ ყველაფრიდან რაღაც ახალს შევქმნით“.

მგონი, მართალია…

ვფიქრობ, ნებისმიერი ადამიანი, ვისაც ბავშვებთან ურთიერთობის საშუალება აქვს, შეამჩნევდა, რომ მათ შორის შეიძლება შევხვდეთ პატარებს, რომლებიც ხშირად უარს ამბობენ ისეთი რამის გაკეთებაზე, გაურბიან ისეთ საქმიანობაში ჩართვას, რაშიც ვიცით, რომ წარმატებას მიაღწევენ. როგორც წესი, მათგან არცთუ იშვიათად შეიძლება მოვისმინოთ ისეთი ფრაზები, როგორიცაა: „ მე ამას ვერ გავაკეთებ, არ შემიძლია, არ გამომივა“; „ვშიშობ გამოცდას ვერ ჩავაბარებ“; „არა მგონია, რომ ჩვენი სკოლის საფეხბურთო გუნდში მიმიღონ“; „დარწმუნებული არ ვარ, რომ გიტარაზე ისე კარგად დავუკრავ, როგორც ჩემი მეგობარი უკრავს“ და ა.შ. ასეთ დროს უფროსები, პედაგოგები და მშობლები ცდილობენ, საპირისპიროში დაარწმუნონ ბავშვი, მაგრამ მას არ სჯერა და საკუთარ თავში იკეტება. ასეთ პატარებს, როგორც წესი, აკლიათ თავდაჯერებულობა და საკუთარი ძალების რწმენა. ამ თვისებების გარეშე კი მას მომავალშიც ძალიან გაუჭირდება წარმატების მიღწევა და თვითრეალიზება.

ბავშვში თავდაჯერებულობის განვითარება დიდწილად ჩვენზე, უფროსებზეა დამოკიდებული, იმაზე, თუ როგორ ვურთიერთობთ მასთან. ის, რასაც ჩვენ ვაკეთებთ და არ ვაკეთებთ, სიტყვები, რომლებსაც ჩვენ ბავშვს ვეუბნებით და არ ვეუბნებით, გრძნობები, რომლებსაც გამოვხატავთ ან არ გამოვხატავთ – ეს ყველაფერი გავლენას ახდენს ჩვენთან ურთიერთობაში მყოფ ბავშვზე, მის თავდაჯერებულობაზე.

 რეკომენდაციები – როგორ განვავითაროთ ბავშვში თავდაჯერებულობა და საკუთარი ძალების რწმენა:

• გამოვიჩინოთ სიყვარული და მიმღებლობა ბავშვის მიმართ განურჩევლად მისი წარმატებისა თუ წარუმატებლობისა. რა თქმა უნდა, ნებისმიერ მშობელს უყვარს საკუთარი შვილი ყველაფრის მიუხედავად, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი. მთავარია, ბავშვმა იცოდეს, რომ ჩვენ ის გვიყვარს, ვიღებთ და პატივს ვცემთ მის არჩევანს. გამოვხატოთ სიყვარული ბავშვის მიმართ მაშინაც კი, თუ ამის გაკეთება ყოველთვის არ შეგვიძლია. ბავშვი უნდა გრძნობდეს, რომ ის უყვართ და იღებენ იმისაგან დამოუკიდებლად, თუ რა უპირატესობები და ნაკლოვანებები აქვს მას, მისი ძლიერი და სუსტი მხარეების მიუხედავად. გავითვალისწინოთ, რომ ბავშვი არ უნდა ცხოვრობდეს უფროსების, უპირველეს ყოვლისა კი მშობლების სიყვარულისათვის ბრძოლაში. მივიღოთ პატარა ისეთი, როგორიც არის და შევიყვაროთ თავისი ნაკლოვანებებით. უპირობო სიყვარული არის იმის საფუძველი, რომ ბავშვი გაიზარდოს თავდაჯერებულ ადამიანად. მთავარია, პატივი ვცეთ პატარას, როგორც პიროვნებას. მშობლიური სიყვარული, შექება და მხარდაჭერა ხომ ბედნიერი და წარმატებული პიროვნების საიდუმლოა;
• ყურადღება გავამახვილოთ, ფოკუსირება მოვახდინოთ ბავშვის ძლიერ მხარეებზე. არავინაა იდეალური და ამ მხრივ არც ბავშვები არიან გამონაკლისი. მაგრამ, იმისათვის, რომ მათში თავდაჯერებულობა აღვზარდოთ, არ უნდა ვიყოთ ფოკუსირებული ნაკლოვანებებზე. ბავშვის აღზრდა მიმართული უნდა იყოს მისი ხასიათის ძლიერი მხარეების განვითარებაზე. ამავდროულად ბავშვმა უნდა იგრძნოს, რომ შეუძლია განვითარება და სხვადასხვა დავალებების შესრულება. წინააღმდეგ შემთხვევაში (მაგ. თუ ბავშვი ცუდად სწავლობს სკოლაში, განიცდის წარუმატებლობას სპორტში და ა.შ.) ჩვენ მოგვიწევს დავეხმაროთ მას, დაინახოს საკუთარი ძლიერი მხარეები, ვუთხრათ რა შეიძლება გამოუვიდეს კარგად, სად შეუძლია წარმატების მიღწევა, რაშია ძლიერი. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ შეცდომები ყურადღების მიღმა უნდა დავტოვოთ. ვასწავლოთ ბავშვს, რომ შეცდომები გაკვეთილებად გამოიყენოს, ისწავლოს შეცდომებზე, მაგრამ განსაკუთრებული ყურადღება მივაქციოთ მის მიღწევებს. ეს ბავშვს შეახსენებს, რომ მას მონდომების შემთხვევაში შეუძლია წარმატების მიღწევა;
• ნუ ვიჩქარებთ, მოვერიდოთ ბავშვის დახმარებას პირველივე სირთულის დროს. მშობლები, როგორც წესი, ცდილობენ დაიცვან შვილები და გააკეთონ ყველაფერი იმისათვის, რომ მათ არ იგრძნონ დამარცხების, იმედგაცრუების და ტკივილის სიმწარე. თუმცა, არ არის არც სასურველი და არც მიზანშეწონილი ბავშვის დახმარება ყოველ ჯერზე, როდესაც ის უმცირეს პრობლემას წააწყდება. ჩვენ შეგვიძლია მას გარკვეული დახმარება გავუწიოთ, მაგრამ, საკუთარი პრობლემები ბავშვმა თავად უნდა გადაჭრას დამოუკიდებლად;
• მივცეთ ბავშვს გადაწყვეტილების მიღების საშუალება. გადაწყვეტილების მიღება მნიშვნელოვანი ცხოვრებისეული უნარია, რომლის დაუფლება პატარას თავდაჯერებულობის, საკუთარი ძალების რწმენის მოსაპოვებლად სჭირდება. გადაწყვეტილების მიღება ძალას მატებს ბავშვს, რადგან ის ხედავს სხვადასხვა შესაძლებლობას და შეუძლია აირჩიოს ის, რაც მას ყველაზე მეტად მოსწონს. თუმცა, სანამ განვითარებაში მომწიფების გარკვეულ დონეს არ მიაღწევს, ბავშვმა შეიძლება არ იცოდეს, როგორ მიიღოს გადაწყვეტილებები. იმისათვის, რომ დავეხმაროთ პატარას, ისწავლოს გადაწყვეტილების მიღება, დასაწყისში შევთავაზოთ მას ორი ვარიანტი ასარჩევად. მაგ. ექვსი წლის გოგონას შეიძლება შევთავაზოთ აირჩიოს, რა ჩაიცვას სკოლაში. მაგრამ, ავუხსნათ, რომ მას არ შეუძლია, აირჩიოს წავიდეს თუ არა სკოლაში. ბავშვისთვის არჩევანის გაკეთების უფლების მიცემით (მაგ. რა ჩაიცვას, რა ფილმს უყუროს და ა.შ.) ჩვენ ასევე ვასწავლით მას პასუხისმგებლობის საკუთარ გადაწყვეტილებაზე აღებას;
• წავახალისოთ და განვავითაროთ ბავშვის ნიჭი, მისი შესაძლებლობები. თითქმის ყველა ბავშვს რაღაც განსაკუთრებული ნიჭი აქვს, რაღაცის კეთება ძალიან უყვარს და ამასთან კარგადაც გამოსდის. ზოგს უყვარს მუსიკა ან ცეკვა, ზოგი კი კარგად ხატავს. გავარკვიოთ, რაშია ბავშვი ნიჭიერი და განვავითაროთ მისი შესაძლებლობები. თუ ბავშვს ხატვა უყვარს, შევიყვანოთ ის სახელოვნებო სტუდიაში. თუ მას სპორტის რომელიმე სახეობა მოსწონს, ვიზრუნოთ, რომ ის სპორტით დაკავდეს. ბავშვის უნარების, მიდრეკილებებისა და ნიჭის განვითარება საკუთარი ძალების რწმენის გაძლიერების, თავდაჯერებულობის გამომუშავების შესანიშნავი გზაა;
• გავუძლიეროთ ბავშვს პასუხისმგებლობის გრძნობა. თავდაჯერებულობის ამაღლების ერთ-ერთი ეფექტიანი საშუალება ბავშვისთვის პატარა დავალებების მიცემაა, ისეთი დავალებების, რომელთა შესრულებასაც ის ნამდვილად შეძლებს. იმის გაცნობიერება, რომ მას შეუძლია რაღაცის გაკეთება დამოუკიდებლად, პატარას აღფრთოვანებას, ძალას, ენერგიასა და ხალისს მატებს. უძლიერებს ახალი დავალებებისათვის თავის გართმევის სურვილს. როდესაც ბავშვი ადვილად, სირთულეების გარეშე ასრულებს რაიმე დავალებას, მისი ტვინი „იმუხტება“ და მზადაა ახალი დავალებების შესასრულებლად. ამიტომ, კარგი იქნება, თუ პატარას მარტივ საქმეს ვანდობთ. არ დაგვავიწყდეს მისი შექება, როდესაც ის მინდობილ საქმეს კარგად შეასრულებს. მაგ. 8 წლის ბავშვს შეიძლება დავაკისროთ ძაღლის გამოკვება ყოველ დილით. როდესაც ის ამას შეხსენების გარეშე გააკეთებს, შევაქოთ ამისთვის. ეს განამტკიცებს მის თავდაჯერებულობას;
• ვასწავლოთ ბავშვს პოზიტიური თვითშთაგონება. თვითშთაგონება ეს შინაგანი დიალოგია საკუთარ თავთან. ის, რასაც ჩვენ ყოველ წუთს ვეუბნებით საკუთარ თავს, ძლიერ გავლენას ახდენს ჩვენს თვითშეფასებასა და თავდაჯერებულობაზე. ჩვენი აზრები გავლენას ახდენს ჩვენს ემოციებსა და პოტენციურ წარმატებაზე. ამიტომ, თუ ბავშვი მიიჩნევს, რომ მას შეუძლია რაიმე საქმესთან გამკლავება, მისი წარმატების შანსები მნიშვნელოვნად იზრდება. საკუთარი თავისთვის პოზიტიური აზრების შთაგონებით ბავშვები სწავლობენ საკუთარი თავის კონტროლს და ცხოვრებაში წარმატების მიღწევას;
• დავუსახოთ ბავშვს რეალისტური მიზნები. ყველაზე „კარგი“ ხერხი, რომ ვაიძულოთ ბავშვი დაეჭვდეს საკუთარ ძალებში, არის მისთვის ისეთი დავალებების მიცემა, რომელთა შესრულებასაც ის ვერ შეძლებს. მაგრამ, თუ ჩვენ გვინდა, რომ ბავშვმა წარმატებას მიაღწიოს ცხოვრებაში და გაიზარდოს საკუთარ თავში, საკუთარ შესაძლებლობებში დარწმუნებულ, თავდაჯერებულ პიროვნებად, დავუსახოთ მას რეალისტური და ამასთან, მისი ასაკის შესაბამისი მიზნები. მაგ. თუ ჩვენ გვსურს, რომ ბავშვმა ისწავლოს ფორტეპიანოზე დაკვრა, ეს სრულიად რეალისტური მიზანია, მაგრამ არარეალურია იმის მოლოდინი, რომ ის ერთ თვეში ისწავლის ამას. ასეთ შემთხვევაში უკეთესი იქნება დავუსახოთ ბავშვს მოკლევადიანი მიზნები: ნოტების სწავლა, მარტივი მელოდიების დაკვრის სწავლა და ა.შ. მაგრამ, თუ გვსურს, რომ ბავშვმა ერთ თვეში მუსიკალურ კონკურსში გაიმარჯვოს, ჩვენ მას წარუმატებლობისა და იმედგაცრუებისთვის მოვამზადებთ და არა თავდაჯერებულობისთვის;
• ვასწავლოთ ბავშვს, „მიიღოს“ საკუთარი მარცხი და წარუმატებლობა. როგორც არ უნდა ვეცადოთ, ჩვენ ვერ შევძლებთ ბავშვის დაცვას წარუმატებლობისა და მარცხისაგან. როგორც ყველა ადამიანმა, ნებისმიერმა ბავშვმა შეიძლება დროდადრო განიცადოს წარუმატებლობა, იგრძნოს ტკივილი და იმედგაცრუება. უნდა ითქვას, რომ ეს სრულიად ნორმალურია. ასეთ შემთხვევაში არ იქნება საკმარისი დავამშვიდოთ პატარა შემდეგი სიტყვებით: „არა უშავს“, „არაფერია“, „არ ინერვიულო“. ვასწავლოთ ბავშვს, იყოს ემოციურად მოქნილი და მშვიდად მიიღოს, როგორც გამარჯვება, ისე დამარცხება. ვუთხრათ, რომ ხანდახან მარცხის განცდა, წარუმატებლობა სრულიად ბუნებრივია და შემდეგ ჯერზე თუ შეეცდება, მოგებასაც შეძლებს. წარუმატებლობის შემდეგ ყოველთვის შეიძლება გზის პოვნა, რომლითაც წარმატებას მივაღწევთ;
• ვიყოთ კარგი მისაბაძი მაგალითი ბავშვისთვის. თუ ჩვენ თავად არ ვართ დარწმუნებული საკუთარ თავში, ეჭვი გვეპარება ჩვენს შესაძლებლობებში, ძალიან მცირეა იმის ალბათობა და არც უნდა ველოდოთ, რომ ჩვენი ბავშვი საკუთარ თავში დარწმუნებული, თავდაჯერებული გაიზრდება. ბავშვები აკეთებენ ისე, როგორც ჩვენ ვაკეთებთ და არა ისე, როგორც ვამბობთ. გავერკვეთ თვითშეფასებასა და თავდაჯერებულობასთან დაკავშირებულ ჩვენ საკუთარ პრობლემებში და გავხდეთ კარგი მისაბაძი მაგალითი ბავშვისთვის.
• წავახალისოთ პატარა, გამოხატოს თავისი გრძნობები. საკუთარ თავში დარწმუნებულ, თავდაჯერებულ ბავშვს შეუძლია, გამოხატოს საკუთარი გრძნობები დისკომფორტის განცდის, ზედმეტი ემოციურობისა და აგრესიის გარეშე. თავდაჯერებულობა გულისხმობს გრძნობების ჯანსაღად გამოხატვას და იმის ცოდნას, თუ როდის არის საჭირო სიმშვიდის გამოვლენა. წავახალისოთ ბავშვი გამოხატოს გრძნობები ზეპირი ან წერილობითი ფორმით, ვასწავლოთ რთულ სიტუაციებში სიმშვიდის შენარჩუნება, ავუხსნათ, რომ არ არის სასურველი საკუთარი გრძნობების ჩახშობა, დათრგუნვა, რადგან შეიძლება ისინი გამოვლინდეს მაშინ, როდესაც რთულ სიტუაციაში აღმოვჩნდებით.

დაბოლოს, გავითვალისწინოთ, რომ თავდაჯერებულობის განვითარება ხანგრძლივი პროცესია, რომელიც უფროსების მხრიდან დროსა და ყურადღებას მოითხოვს. მუშაობის სწორად წარმართვისა და მონდომების შემთხვევაში კი ჩვენი ძალისხმევა აუცილებლად გამოიღებს შედეგს.

რა გენატრებათ ბავშვობიდან? რას იხსენებთ ყველაზე ხშირად? რასთან მიბრუნება გსიამოვნებთ? რა გაყენებთ კარგ ხასიათზე? რაზე ფიქრი გიგრძელდებათ? რომელია ის ფიქრი, რომელსაც სიამოვნებით შეჰყვებოდით, ყველგან გადაუხვევდით, ყველა კუთხე-კუნჭულში ჩახვიდოდით, ჩაუღრმავდებოდით თავსაც და მოგონებებსაც? გრჩებათ დრო საკუთარ თავში მოგზაურობისთვის?

საზაფხულო არდადეგები გახსენებთ ბავშვობას თუ საშობაო არდადეგები? ახალი წელი, აღდგომა თუ სხვა ჩვეულებრივი დღეები?

მე უფრო ხშირად ზაფხულის დღეები ჩამირბენს თვალწინ, მზით გაკაშკაშებული, ცხელი, მომქანცველი, ხალისიანი, საინტერესო, სწრაფი, სურნელოვანი და საყვარელი ადამიანებით სავსე. ასეთ დღეებს ნაცნობი ხეების სურნელი მოაქვს, აკაციის ხის ყვავილების, ცაცხვის მათრობელა სურნელი, ხმელი ბალახებისა და ეზოს ყვავილების. ყურებზე წყვილი ალუბლები გვაქვს ჩამოკიდებული და ფრჩხილებზე ყვითელი ყვავილის ფურცლები გადაგვიკრავს. ეს ბავშვობაა…

ყოველი დღე ნათელია, წყნარი, უღრუბლო, ტკბილი მოგონებები ნელ-ნელა ამოდის მომქანცველი ყოველდღიურობის საფიქრალს შორის. ბებოს ნარდს ვეთამაშებით „წინკარში“, როცა ცხელა, მის ოთახში ვართ შეყუჟული, თეთრ ნოხზე წამოგორებული, ბებოს თმაზე ვეალერსებით, ძმრით დარბილებულ თმაზე. ის კი გვიყვება ამბებს, მაშინდელი გადმოსახედიდან ჯადოსნურს …

ცხელა, ხის იატაკი სუფთა და თბილია, შუადღეა ჩამოწოლილი ოთახებში. გატრუნულია გარემო, საკუთარ თავთან ჩაყურყუმელავების დროა, ბებოს თვალები „მიულულავს“, ისვენებს, ჭრიალა, ზამბარებიან საწოლზე.

სიმშვიდისა და უდრტვინველობის განცდას ვერაფერი არღვევს. ეს ბავშვობაა, ცხელი დღეებით, ჭრიჭინობელების გამაყრუებელი ჭრიჭინითა და ბავშვების ყიჟინით სავსე… მოსაფრთხილებელი დრო…

ცხელი, მომთანგველი შუადღეების მერე, საღამოს გიდევნიათ ციცინათელებისთვის? გახსოვთ, როგორ გაიელვებენ ბუჩქებზე, ხეებზე და თვალს მიეფარებიან. ბოლო დროს იშვიათად ვხედავთ ციცინათელებს. ნეტავ, სად მიდიან დღისით, თქვენც გაწუხებდათ ეს კითხვა ბავშვობაში?

ცაცხვის სურნელით გაჟღენთილია ჰაერი, მუხლები გადაყვლეფილია, ხელის თითები თუთით არის გაშავებული. საღამოს სტუმრები გვყავს. მეზობლები, მგონი, მეზობლების სტუმრობა სტუმრობა არც არის, ძალიან შინაურები არიან. ნარდის, დომინოსა და კარტის საღამოებია, ღამის პეპლები შუქზე მოფრინავენ, თავს დაგვტრიალებენ, ნათურას ეხვევიან… ნაცნობი იუმორი და მსუბუქი განცდებია ირგვლივ, დაცულობის განცდას ამყარებს. მძაფრად ვგრძნობთ, რა მშვენიერი დროა ბავშვობა…

ცხელ დღეებს წვიმები მოჰყვება და გაწვიმების, დაქუხების მოლოდინში გარინდვა. სახლი ისევ თბილია, ფისოებიც სახლში არიან, ფეხებზე მასხდებიან და ღუღუნებენ, მყუდროდ ჩამთბარი წიგნებს ვკითხულობ, გარეთ კი ზაფხულის წვიმაა და ყველაფერი იდეალურადაა…

საღამოობით წინკარში ჯდომის საათებია. ბებოს მთელი დღის დაღლილი და ნაჯაფარი ფეხები საქანელებად გადაიქცნენ და რიგ-რიგობით გვაქანავებენ… ბებო როგორი ძლიერია, შეუძლია ფეხზე დაგვისვას და გვაქანაოს, მერე დაიძინოს, მეორე დილით კი უზარმაზარი თხილის ტომარა მოიგდოს ზურგზე და ბაზარში წაიღოს გასაყიდად. ყვითელი ავტობუსის ლოდინი მთელი რიტუალია. ფეხშიშველები გავვარდებით ბებოს შესაგებებლად დაღმართში.

ბებოსთან ძილი დასწრებაზეა, მისი საწოლი, მისი მუთაქა, მისი თმის სუნითაა გაჟღენთილი. თეთრეული გრილია და ბუნებრივი. ბებოს ყვავილებიანი პერანგი აცვია და ძილის წინ ლოცულობს. ღმერთო, კარგად მიმყოფე ჩემი შვილები, შვილიშვილები… ყველაზე გულწრფელი ლოცვები, ყველაზე მარტივი ლოცვებია.

რა თქმა უნდა, კვლავ სიცხეა. მიწას პირი დაუღია, დახეთქილ მიწაზე, ფეხშიშველები დავრბივართ, გულაბ მსხლებს ვაგროვებთ, ვენახში სუსხია, ატმებს ვკრეფთ. ბებია კომპოტებს აკეთებს ამ ატმებით.

შუადღით კი კეცებზე მჭადებს აცხობს, ვარიას გვიწვავს, მაყვლის საწებელში აწყობს, თხის ყველს ამოიღებს „ხალამიდან“, ყველაფერი გემრიელია.

ბავშვობაზე ფიქრი, მოგონებების გაცოცხლება, თერაპიაა ზრდასრულობაში. როდესაც შეუჩერებელი, მომქანცველი დღის შემდეგ ჩამოჯდები და ზაფხულის მზით გამთბარ, ბედნიერ, მშვიდ, ნათელ მოგონებებში გადაეშვები…

უდიდესი პასუხისმგებლობაა შევქმნათ ბავშვებისთვის ისეთი სამყარო, რომელიც სინათლით, სიყვარულითა და სითბოთი იქნება სავსე. და როდესაც ბავშვობის დღეები გაირბენს და პატარა ბავშვები თვალის დახამხამებაში ზრდასრულობის ტვირთით დამძიმებული უფროსები გახდებიან, რას ფიქრობთ, რა დასჭირდებათ მათ სულის მოსათქმელად და სიმშვიდის მოსაპოვებლად?

ზოგჯერ მგონია, ერთმანეთს დაბადებამდე ვიცნობდით და წინასწარ, სხვა სამყაროში მოვილაპარაკეთ, რომ აქ დედა-შვილი ვიქნებოდით. ყოველთვის ვიცოდი, რომ ძალიან უყვარდი, მაგრამ ბოლომდე ყველაფერი მხოლოდ მისი წასვლის შემდეგ გავაცნობიერე. იმ გრძელი და უძილო ღამეების დროს, როდესაც ჭერში თვალებაპყრობილი ვფიქრობდი, ვფიქრობდი, ვფიქრობდი იმ ომზე, რომელშიც ბოლო ორი წელი ვიყავით ჩართული და სასტიკად დავმარცხდით.

ამ დამარცხებიდან დღეს, 24 ივნისს, ხუთი წელი გავიდა. ნუ იფიქრებთ, რომ დრო მკურნალია. არაფერს კურნავს, უბრალოდ გაჩვევს, გავალდებულებს ცხოვრება განაგრძო… რადგან იქ წასულებსაც შენი მიხედვა სჭირდება. რადგან… დედას გაუხარდება, თუ ბედნიერი იქნები და კიდევ ძალიან ბევრი „რადგან“ არსებობს, რომელსაც ეჭიდები და ცდილობ, სხვებსაც და საკუთარ თავსაც დაუმტკიცო, რომ წინ გზებია გასავლელი, ყველაფერი კარგად არის და ამიტომ, ყველაზე ხმამაღლა იცინი… არადა, სწორედ მაშინ გეწურება გული ტკივილისგან, რადგან მაინცდამაინც ამ დროს წარმოგიდგება თვალწინ ის ბოლო შემოხედვა, დამშვიდობება და ამოსუნთქვა. ჰოდა, თავს დამნაშავედ გრძნობ, რომ სიცილს ბედავ და ეს შიგნიდან გჭამს.

ჰო, ხუთი წლის წინანდელი 24 ივნისი ჩვეულებრივ გათენდა. არა, გატყუებთ, ჩვეულებრივი არ ყოფილა, უფრო დამძიმებული მეჩვენა, მაგრამ მე სულ მეგონა, რომ გადავაგორებდით. მე იცით, როგორ ვიყავი? გამომშრალი და დაცარიელებული, ყველაფერს რობოტივით ვაკეთებდი. სიმართლე გითხრათ, გადაღლილიც, რადგან ბოლო ექვსი თვე ჩვენთვის განსაკუთრებით მძიმე გამოდგა.

რაღაც მორიგ პროცედურას უკეთებდა სპეციალურად სახლში მოსული სამედიცინო პერსონალი, გავაცილე და მოულოდნელი შეტევაც დაიწყო. ბოლომდე გონებაზე იყო, ბოლომდე იბრძოლა. ბოლომდე ხელს არ მიშვებდა და როდესაც ძალა მოვიკრიბე, რომ მადლობა გადამეხადა, იმ სიყვარულისთვის, ერთგულებისთვის და თავდადებისთვის, რაც მან მაჩუქა, თავს ძალა დაატანა, დამძიმებული ქუთუთოები ძლივს ასწია, რომ შემოეხედა და ენიშნებინა, რომ ყველაფერი გაიგო. მიდიოდა, მაგრამ კივილით ვაბრუნებდი უკან… ჰო, ჰო, აქ ვარ და მიყვარხარო, ჩურჩულებდა.

– და ვინც უყვართ, იმისგან არ მიდიან-მეთქი…

– ასე გამოვიდაო, კვლავ ძალიან ჩუმად, ძლივს გასაგონად მითხრა და დააყოლა – წყალიო…

გავიქეცი მოსატანად და… ჩემი გასვლით ისარგებლა, გაფრინდა…

მე არ მიტირია… რა ცრემლი, დანა, რომ ვინმეს დაერტყა, წვეთი სისხლი არ გადმომვარდებოდა. ძალიან ცივი გონებით ვასრულებდი, მის მიერვე ადრე გაწერილ გეგმას… რა მექნა, ვისთვის დამერეკა, რა გამეკეთებინა. ჩვენ სოფელში წავედით. ასეთი იყო მისი ნება. იმ დღეებს „მექანიკურ დღეებს“ დავარქმევდი, რადგან თავად ვგრძნობდი თავს მექანიკურ თოჯინად. მახსოვს, როგორ ვიდექი გათხრილ საფლავთან და იქ მის ჩაშვებამდე კიდევ ერთხელ მოხვევა და მოფერება მინდოდა, მაგრამ არ მივედი… წარმოგიდგენიათ? ხალხის მომერიდა… რამდენჯერ ვუწოდე შემდეგ საკუთარ თავს სულელი, ამის გამო.

ამავე საღამოს დავბრუნდი თბილისში და სახლში შემოსულმა ერთი დავიკნავლე:

• დედაა, მოვედიი…

ჰმ, მივაყურადე კიდეც, მაგრამ პასუხი არავინ გამცა. დამავიწყდა მეთქვა, ბოლო დღემდე მპასუხობდა ხოლმე:

• მოდი, დედა გენაცვალოს, მოდი!

ზემოთ დავწერე, არ მიტირია-მეთქი. ტირილი მერე დაიწყო, როდესაც საბოლოოდ გავაცნობიერე, რომ ყველაფერი დასრულდა. მამა რვა წლისამ დავკარგე და მგონი მაშინ არ დამიღვრია იმდენი ცრემლი, რაც ამ ბოლო ხუთი წლის მანძილზე.

ცრემლი ოხერია, რაღაცნაირად გცლის და გამშვიდებს. ამოიტირებ, ამოიწითლებ, ამოისრეს თვალებს და თითქოს დროებით მშვიდდები.

თურმე, დამშვიდება ემოციურ განტვირთვას კი არ მოაქვს, როგორც აქამდე ფიქრობდნენ, არამედ ცრემლის ქიმიურ შემადგენლობას.

ცრემლს საცრემლე ჯირკვალი გამოიმუშავებს და მას დამცველობითი ფუნქცია აქვს. ჩვენს თვალებს სიმშრალისგან იცავს. კონიუქტივის ზედაპირს და რქოვანას მუდმივად ასველებს და მათ ოპტიკურ ფუნქციას აუმჯობესებს. ცრემლს რთული შედგენილობა აქვს. მცირე რაოდენობით ლორწოს, ცილა მუცინის ფენას შეიცავს, რომელიც თავის მხრივ წყლის ფენითაა დაფარული, ყველაზე ზედა შრე კი ზეთისებრ ნივთიერებას წარმოადგენს, რომელიც ლიპიდებისა და ცხიმების წარმოებულთა ნარევს შეადგენს.

წყლიან ფენაში მიკროელემენტებია გახსნილი – ნატრიუმის, ქლორის, კალციუმის იონები. სწორედ ეს აძლევს ცრემლს დამახასიათებელ მლაშე გემოს. ამ ფენაშივეა ისეთი მნიშვნელოვანი ცილები, როგორიცაა – ალბუმინები, ლიზოციმი, იმუნოგლობულინი A. სწორედ მათი დამსახურებაა ცრემლის ანტიმიკრობული თვისებები.

იმუნოგლობულინ A-ს შემდეგ, ყველაზე მძლავრი ანტიბაქტერიული თვისებები ცილა ლიზოციმს ახასიათებს. 5-10 წუთის განმავლობაში ბაქტერიების 95%-ს ანადგურებს. სხვათა შორის, ლიზოციმი თავის ქმედებას ცხვირხახაშიც განაგრძობს და ცრემლის იქ მოხვედრისას ბაქტერიებს სპობს. მეცნიერებმა ასევე დაადგინეს, რომ ცრემლის შემადგენლობაში შედის ნივთიერება ოლეამიდი, რომელიც ადრე მხოლოდ ცენტრალური ნერვული სისტემის და თავის ტვინის უჯრედებში იყო აღმოჩენილი. ცრემლში მისი კონცენტრაცია უშუალოდ ტირილის დროს იმატებს. თუმცა, რა ფუნქციას ასრულებს მხედველობისთვის, ჯერ დაზუსტებული არ არის. ზოგიერთი ფიქრობს, მისი მეშვეობით ტირილის დროს მავნე ნივთიერებები ტოვებენ ორგანიზმს. ესენი პირველ რიგში, სტრესის ჰორმონებია.

ნორმალური დატვირთვის შემთხვევაში ჯანმრთელ თვალს დღე-ღამეში 0,5-1მლ ცრემლი სჭირდება. რა სჭირდება 21-ე საუკუნის ადამიანს, რომელსაც კომპიუტერში ჩაურგავს თავი და ფაქტობრივად საცხოვრებლადაც ვირტუალურ სამყაროში გადაბარგებულა. მან შეიძლება „მშრალი თვალის” სინდრომი შეიძინოს. ამ დროს, ცრემლის გამომუშავება შეფერხებულია, რამაც ძალიან მძიმე შედეგები შეიძლება გამოიწვიოს, ისეთი, როგორიცაა რქოვანას დარბილება და ა.შ. ამიტომ, თანამედროვე ადამიანს ოფთალმოლოგები ხელოვნური ცრემლის გამოყენებას ურჩევენ, რომელიც შემადგენლობის მიხედვით ბუნებრივი ცრემლის იდენტურია. ისიც უნდა ითქვას, რომ ხელოვნური ცრემლი წამალი არ არის, მხოლოდ თვალის ფუნქციის შესანარჩუნებელი დამხმარე საშუალებაა. ზოგიერთი მათგანი მხედველობისთვის აუცილებელი ვიტამინებითაც კი არის გამდიდრებული.

ცრემლის გამოყოფის ინტენსივობა ასაკზეც ყოფილა დამოკიდებული. 55 წლიდან მისი წარმოქმნა და გამოყოფა 20%-ით მცირდება.

ადამიანის ცრემლს სამ კატეგორიად ყოფენ. ბაზალური, რეფლექტორული და ემოციური. ისინი ქიმიური შემადგენლობით მცირედ, მაგრამ მაინც განსხვავდებიან ერთმანეთისგან.

ბაზალური ცრემლი მუდმივად გამოიყოფა და თვალის რქოვანას დასველებას ემსახურება. ასევე თვალს მტვრისა და ბაქტერიებისგან იცავს.

რეფლექტორული ცრემლი – ორგანიზმის რეაქციაა გაღიზიანებაზე, მაგ. თვალში უცხო სხეულის მოხვედრაზე, ან ხახვის დაჭრის შედეგად გაღიზიანებაზე.

ემოციური ცრემლი, ემოციების დროს გამოიყოფა, როდესაც რაიმე ან გვიხარია ან გვწყინს. ზემოთ, ჩემ მიერ აღწერილი ქიმიური შედგენილობა ზუსტად ცრემლის ამ მესამე კატეგორიას შეესაბამება. ემოციური ტირილის დროს პროცესში სახის 43 კუნთი მონაწილეობს და გადამეტებული ტირილი ნაოჭებს ტოვებს სახსოვრად. თუმცა, ეს ნაოჭები სწორედ იმ ემოციის ნაწილია, რის გამოც იტირე.

დედას სიზმრად ხშირად ვნახულობ. სიზმრის ათასნაირი სიუჟეტი მინახავს. ბოლოს, როცა მესიზმრა, მითხრა, ქეთო, გარეთ გამოდი, დღეს ბევრი იმუშავე და გავისეირნოთო. გავედი… სადღაც ზემოთ ავედით აღმართზე, ოღონდ მოქუფრული ამინდი იდგა და ჟინჟლავდა. მერე მითხრა, სულ წვიმს, აღარ გამოიდარაო. წადი ახლა შენ, დაბრუნდი სახლში, არ დაგიღამდესო, მე ჩემთან წავალო.

ჰოდა, იცით რა ვიფიქრე? იქ, იმ ქუჩაზე იქნებ ჩემი ცრემლების გამო აღარ გამოიდარა? იქნებ ძალა მოვიკრიბო და დღეს, ხუთი წლის თავზე გავუშვა… იქნებ, მის ლამაზ სულს თავის საქმეები აქვს, მე კიდევ ვებღაუჭები და აქ ვაკავებ…

ჰოდა, მინდა ეს წერილი ბევრმა ადამიანმა წაიკითხოს. ზოგს ირონიულად ჩაეღიმება, ჩემზე იტყვის ამხელა ქალს საქმე გამოლევიაო… ზოგიც იფიქრებს, ეს რა აქ დასაწერი ამბავი იყოო… ზოგი ჩაიცინებს (ან, იქნებ არც), ძალიანაც კარგი, ასე მოგიხდებაო, ზოგიც გულწრფელ თანაგრძნობას იტყვის, მაგრამ თითოეული ემოცია ენერგიად გარდაიქმნება და ჩემი ყველაზე ძვირფასი ადამიანის სულს ამინდის გამოდარებაში დაეხმარება.

მერე კი, როცა დრო მოვა, ისევ შევხვდები. ვიცი, საზღვარზე გადავალ თუ არა, იქვე იდგება, გულში ჩამიკრავს და მეტყვის:

• ქეთო, ბეჭებში გაიშალე და წავიდეთო!