“რამდენად ირონიულია, რომ იქ, სადაც ბარტმა 1967 წელს გამოაცხადა „ავტორის სიკვდილი“, 2020-იან წლებში გამოჩნდა ახალი არსება — ავტორის ალგორითმული სილუეტი, რომელიც არც მკვდარია და არც ცოცხალი:

ეს არის ჩატბოტი.”

CatGPT

„ავტორი” ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაში

გასული საუკუნის 60-იან წლებში, ფრანგი ფილოსოფოსისა და ლიტერატურის თეორეტიკოსის, როლან ბარტის მიერ წამოყენებულმა რევოლუციურმა იდეამ „ავტორის სიკვდილის“ შესახებ, სამუდამოდ შეცვალა ტექსტისა და მისი ინტერპრეტაციის აღქმა.

მოდი, გავიხსენოთ, როგორი იყო ბარტის ძირითადი იდეები ამ თემაზე. ბარტი ამტკიცებს, რომ “ავტორის” ფიგურა, როგორც ტექსტის ერთადერთი და საბოლოო მნიშვნელობის მფლობელისა, ისტორიულად ჩამოყალიბდა და განმტკიცდა კაპიტალიზმის, ინდივიდუალიზმისა და საკუთრების იდეასთან ერთად. ავტორის სახელი იქცა ბრენდად, რომელიც ტექსტს გარკვეულ ღირებულებასა და “სწორ” ინტერპრეტაციას ანიჭებს.

ბარტისთვის ტექსტი არ არის ავტორის გენიის უნიკალური პროდუქტი. ის არის “მრავალგანზომილებიანი სივრცე, სადაც ერთმანეთს ერწყმის და ეჯახება სხვადასხვა კულტურული კოდი და ციტატა”. ავტორი კი არ “ქმნის” რაღაც ახალს, არამედ არის “სკრიპტორი”, რომელიც უბრალოდ ერთმანეთს უკავშირებს უკვე არსებულ კულტურულ მასალას. ნიშანდობლივი და დასაფიქრებელია, რომ ბარტი იმ დროს ისე წერდა ავტორზე, როგორც ჩვენ დღეს ვსაუბრობთ AI -ზე და მის  მიერ შექმნილ ტექსტებზე.

ბარტის ცნობილი ფრაზის თანახმად, “მკითხველის დაბადება ავტორის სიკვდილის ფასად უნდა მოხდეს”. ბარტი ამტკიცებდა, რომ ტექსტის მნიშვნელობა  მკითხველის აღქმაში იბადება და არა ავტორის განზრახვაში. დღეს, ხელოვნური ინტელექტის (AI) განვითარების ეპოქაში, ეს კონცეფცია სრულიად ახალებურად გაიაზრება. თუკი ტექსტს მანქანა ქმნის, ვინ არის მისი ავტორი და როგორ იცვლება „ავტორის სიკვდილის“ თეორია ახალ ციფრულ რეალობაში?

„ავტორის სიკვდილიდან“ „ავტორის გაქრობამდე“ – ბარტი და AI

ხელოვნური ინტელექტის მიერ გენერირებული ტექსტები, დაწყებული მარტივი ახალი ამბებიდან, დასრულებული რთული პოეტური და ფილოსოფიური ნაშრომებით, სულ უფრო და უფრო ინტეგრირდება ჩვენს ყოველდღიურობაში. ეს ტექნოლოგიური ნახტომი ძირეულად არყევს ავტორობის ტრადიციულ გაგებას, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში ადამიანის ცნობიერებასთან, გამოცდილებასა და შემოქმედებით უნართან იყო გაიგივებული.

როლან ბარტისთვის „ავტორის სიკვდილი“ მეტაფორა იყო, ციფრულ ეპოქაში კი ეს მეტაფორა იქცა რეალობად.

ბარტისთვის ავტორი იყო ძალაუფლების სიმბოლური ფიგურა, რომელსაც დასავლურმა კულტურამ ღმერთის ფუნქცია მიანიჭა ლიტერატურაში.
ეს ავტორი ქმნის ტექსტს როგორც კაპიტალს და ფლობს მას, ანუ იქმნება კავშირი:
წერა ↔ საკუთრება ↔ ძალაუფლება.

ბარტი ავტორობის იდეას ახალი დროის კუთვნილებად თვლის:  „ავტორის ფიგურა ახალი დროის კუთვნილებაა; როგორც ჩანს, ჩვენმა საზოგადოებამ იგი მაშინ ჩამოაყალიბა, როცა შუასაუკუნეების დასასრულს, თავისთვის აღმოაჩინა ინდივიდის ღირსება, ან უფრო მაღალი სტილით რომ ვთქვათ, “ადამიანის პიროვნება”. ამიტომაც ლოგიკურია, რომ ლიტერატურის სფეროში ავტორის “პიროვნება” ყველაზე დიდი აღიარებით პოზიტივიზმში სარგებლობდა, რომელმაც შეაჯამა და ბოლომდე მიიყვანა კაპიტალიზმის იდეოლოგია.“[1]

ახლა დავაკავშიროთ ეს იდეები AI ჩატბოტების “ავტორობასთან”. ერთი შეხედვით, AI არის ბარტის თეორიის ყველაზე სრულყოფილი ილუსტრაცია: AI ჩატბოტს არ გააჩნია ბიოგრაფია, ფსიქოლოგია, განზრახვები ან პირადი გამოცდილება. ის ბარტისეული “სკრიპტორის” იდეალური განსახიერებაა. ის არ “გამოხატავს საკუთარ თავს”, არამედ მექანიკურად აერთიანებს, ურევს და წარმოქმნის ტექსტს იმ უზარმაზარ მონაცემთა ბაზიდან, რომელზეც გაწვრთნეს; AI-ს მიერ შექმნილი ტექსტი სიტყვასიტყვით არის “ციტატების ქსოვილი”. ის შედგება მილიონობით წიგნის, სტატიის, ვებსაიტისა და საუბრის ფრაგმენტებისგან. როდესაც ჩატბოტი “წერს”, ის ახალს კი არ ქმნის, არამედ ალგორითმულად აწყობს იმას, რაც კაცობრიობას უკვე შეუქმნია.  (დაახლოებით ამას ამბობს ბარტი ავტორზეც, რომელიც სტატიის დასაწყისში განვიხილეთ).[2]

ამ პერსპექტივიდან, AI-ს მიერ გენერირებული ტექსტი არის ტექსტი “ავტორის” გარეშე, მისი კლასიკური გაგებით. ის გვათავისუფლებს ავტორის ბიოგრაფიისა და განზრახვების ძიებისგან და გვაიძულებს, მთელი ყურადღება თავად ტექსტსა და მის ინტერპრეტაციაზე გადავიტანოთ.

თუმცა, აქ ჩნდება ახალი, გადამწყვეტი კითხვა: თუკი AI არის „სკრიპტორი“, ვინ არის ის, ვინც მას ამუშავებს?

აქ კი ავტორის როლზე პრეტენზიას აცხადებს რამდენიმე სუბიექტი:

მომხმარებელი (The User): ის, ვინც სვამს კითხვას, აძლევს დავალებას (prompt). მომხმარებელი განსაზღვრავს თემას, სტილს, სტრუქტურას. ის დირიჟორია, რომელიც მართავს AI ორკესტრს. მისი კრეატიული იმპულსის გარეშე ტექსტი არ შეიქმნებოდა.

AI მოდელის შემქმნელები (The Developers): ინჟინრები და მკვლევრები, რომლებმაც შექმნეს მოდელის არქიტექტურა, ალგორითმები და ტრენინგის მეთოდოლოგია. მათ ჩადეს სისტემაში “აზროვნების” წესები.

მონაცემთა ბაზა (The Dataset): კაცობრიობის კოლექტიური ცოდნა და კულტურა, რომელზეც AI გაწვრთნეს. ამ გაგებით, “ავტორი” არის კოლექტიური ცნობიერება, ყველა ის მწერალი, პოეტი, მეცნიერი და ბლოგერი, ვისი ნაშრომებიც მონაცემთა ბაზაში მოხვდა.

თავად მკითხველი: ბარტის იდეას თუ ბოლომდე გავყვებით, ავტორის ძიება უშედეგოა. მნიშვნელობა იქმნება მაშინ, როცა მკითხველი ეცნობა ტექსტს და საკუთარი ცოდნისა და გამოცდილების ფილტრში ატარებს. ამ შემთხვევაში, AI უბრალოდ ინსტრუმენტია, რომელიც ტექსტუალურ მასალას აწვდის საბოლოო “ავტორს” – მკითხველს.

 ავტორი = მკითხველს. და აქ თავს იჩენს ახალი იდეა: ავტორი-მკითხველი. მოდი, თანმიმდევრულად წარმოვიდგინოთ ეს ციკლი: თქვენ გაქვთ იდეა, შეკითხვა, ან საჭიროება. თქვენ წერთ პრომპტს. ამ მომენტში, თქვენ ხართ ინიციატორი, იდეის ავტორი. თქვენ განსაზღვრავთ მომავალი ტექსტის მიმართულებას. რას აკეთებს AI? AI იღებს თქვენს იმპულსს და თავისი უზარმაზარი “კულტურული მეხსიერებიდან” ქმნის ტექსტურ პასუხს. ის მოქმედებს როგორც თქვენი იდეის გამაძლიერებელი და შემსრულებელი. შემდეგ თქვენ კითხულობთ გენერირებულ ტექსტს. მაგრამ თქვენ არ ხართ პასიური მკითხველი. თქვენ ამ ტექსტს უკვე არსებული კონტექსტით, ცოდნით და იმ თავდაპირველი იდეით კითხულობთ, რომელიც თქვენვე ჩადეთ მასში. თქვენ ავსებთ ცარიელ ადგილებს, აკავშირებთ აზრებს და ანიჭებთ ტექსტს საბოლოო მნიშვნელობას. ამ მომენტში თქვენ ხართ საბოლოო ავტორი, რადგან ტექსტის აზრი სრულდება სწორედ თქვენს ცნობიერებაში. ამ ციკლში ერთადაა ავტორი-მკითხველი, როგორც ალფა და ომეგა. ტექსტი იქმნება თქვენთვის, თქვენივე მონაწილეობით და სრულყოფილებას აღწევს თქვენივე ინტერპრეტაციით. ეს არის თანაშემოქმედების (co-creation) პროცესი, სადაც თქვენ და AI პარტნიორები ხართ, მაგრამ საბოლოო აზრის მფლობელი და, შესაბამისად, ბარტისეული “ავტორი” (რომელიც მკითხველს მოაზრებს)  თავად რჩებით.

ავტორის დემოკრატიზაცია და “ახალი ავტორის” დაბადება. გარკვეულწილად, დიახ, ეს ავტორის დემოკრატიზაციაა, რადგან AI აადვილებს და ყველასთვის ხელმისაწვდომს ხდის ტექსტის გენერაციას. ადამიანს, რომელსაც არ აქვს წერის გამორჩეული ნიჭი ან დრო, შეუძლია შექმნას სტატია, ლექსი, ესე ან თუნდაც კოდი. ამ თვალსაზრისით, AI არის ინსტრუმენტი, რომელიც ანგრევს ელიტარულ ბარიერებს და “ავტორობა” მასებში გააქვს, თუმცა… თავს იჩენს სხვა საფრთხე: ბარტი აკრიტიკებდა ავტორობას, როგორც კაპიტალისტურ კონსტრუქტს. დააკვირდით, ვინ ქმნის და აკონტროლებს დღეს ყველაზე მძლავრ AI მოდელებს? უმსხვილესი ტექნოლოგიური კორპორაციები (Google, OpenAI/Microsoft, Meta). თუ ადრე ძალაუფლება ჰქონდა “ავტორ-გენიოსს” და გამომცემელს, ახლა ის კონცენტრირებულია იმ კომპანიების ხელში, რომლებიც ფლობენ “შემოქმედების საშუალებებს” – თავად AI მოდელებს. ინდივიდუალური ავტორი შეიძლება “მოკვდა”, მაგრამ მის ადგილს იკავებს უპიროვნო, მაგრამ გაცილებით მძლავრი კორპორატიული “ავტორი”. ეს სტრუქტურა არათუ არ არის დემოკრატიული, არამედ შეიძლება უფრო ცენტრალიზებული და მონოპოლიზებული აღმოჩნდეს. ჩვენ შეიძლება გავთავისუფლდეთ ერთი ავტორის დიქტატისგან, მაგრამ მოვექცეთ ალგორითმისა და მისი მფლობელის დიქტატის ქვეშ.

OpenAI, Anthropic, Google DeepMind, Meta და სხვები არ ფლობენ მხოლოდ პლატფორმას, ისინი ფლობენ თვითონ ტექსტის წარმოქმნის პირობებს. ეს ნიშნავს: მათ შეუძლიათ შეცვალონ სიტყვათა სემანტიკური დინამიკა (მაგ., როგორი იქნება პასუხი პოლიტიკურ, ფილოსოფიურ, ლინგვისტურ საკითხებზე); შეუძლიათ შეზღუდონ ან გააფართოონ ენებზე წვდომა, რაც გავლენას მოახდენს კულტურულ წარმოებაზე; მათ  უფლება აქვთ  ტექნოლოგია ჩარიონ ალგორითმის ქცევაში. ეს უკვე არა მხოლოდ პლატფორმის, არამედ წერის გარემოს კონტროლიცაა.

ნამდვილი დემოკრატიზაცია არ ნიშნავს მხოლოდ ჩატბოტზე წვდომას,
არამედ აგრეთვე – მოდელის ლოგიკაზე, მონაცემებზე და ალგორითმულ ეთიკაზე.

რა არის აქედან გამოსავალი? ალბათ უფრო მეტი ღიაობა. მომავალი  უნდა იყოს Open Model-სამყარო, სადაც წერაც, აზროვნება და კოდირება უფრო ღია იქნება.

[1] როლან ბარტი, „ავტორის სიკვდილი“ – http://arilimag.ge

[2] იმ განსხვავებით, რომ ბარტის „ავტორი“ აცნობიერებს მთელს ამ პროცესს, ხოლო ჩატბოტები ამას აკეთებენ გაუაზრებლად, გაუცნობიერებლად, ალგორითმებით.

გთავაზობთ ტექსტსა და რამდენიმე აქტივობას, რომლებიც დაგეხმარებათ მოსწავლეებთან კიდევ ერთი ფრაზეოლოგიზმის „ავგურის ღიმილის“ დამუშავებაში.

ფრაზები ხშირად დიდ ამბებსა და საიდუმლოებს ინახავენ. შეგხვედრიათ ალბათ ისეთი ადამიანი, რომელიც თავს იწონებს იმით, რომ რაღაც მნიშვნელოვანი იცის, ორაზროვნად მიგანიშნებს საკუთარ უპირატესობაზე და გამიზნულად მხოლოდ ისეთი სიტყვებით საუბრობს, რომელთა მნიშვნელობაც მხოლოდ რამდენიმე კაცმა თუ იცის. უმეტეს შემთხვევაში იტყუება და ხანდახან ჩაიცინებს კიდეც, რითაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს თავის გამორჩეულობასა და ორიგინალურობას. ასეთ ადამიანზე ამბობენ, რომ „ავგურის ღიმილი“ აქვს.

მრავალი ათასი წლის წინ, ძვ. წ. I საუკუნეში, ცხოვრობდა რომულუსი – რომის დამაარსებელი და პირველი მეფე. მან შექმნა ავგურების გაერთიანება, იგივე კოლეგია. ავგურები ქურუმები იყვნენ, რომლებსაც ღვთაებათა ნიშნები უნდა ამოეცნოთ და განემარტათ. ისინი ფრინველთა ხმებზე და ფრენაზე, ატმოსფერულ მოვლენებზე (ჭექა, ელვა, ციალი…) დაკვირვებით წინასწარმეტყველებდნენ.

რომის სახელმწიფო მოღვაწეები, მნიშვნელოვანი ბრძოლებისა და სხვა ქმედებების წინ მათ მიმართავდნენ და ამის მიხედვით შეუდგებოდნენ ხოლმე საქმეს.

თუმცა რაც დრო გავიდა, და რაც ქრისტიანობა გავრცელდა, ავგურების საქმიანობამ ნდობა და გავლენა დაკარგა. საბოლოოდ თავადაც აღარ სჯეროდათ საკუთარი თავისა და როგორც ცნობილი რომაელი ორატორი ციცერონი გადმოგვცემს, ავგურები წინასწარმეტყველებისას სიცილს ძლივს იკავებდნენ, ერთმანეთს თვალს უკრავდნენ და ღიმილით აგრძელებდნენ საქმიანობას.

დღეს კი, როგორც დასაწყისში აღვნიშნეთ, გამოთქმა: „ავგურის ღიმილი“ მიანიშნებს ისეთ ადამიანზე, სხვას რომ აცდუნებს, რომ ცრუობს, თავად კი კარგად იცის სიმართლე, მაგრამ მაინც განაგრძობს მოტყუებასა და თავის მოჩვენებას, მოკატუნებას.

ლექსიკონი

ქურუმი – ძველად ვინც ტაძარს ემსახურებოდა და ღვთისმსახურის მოვალეობასაც ასრულებდა

ორატორი – ადამიანი, რომელსაც ეხერხება საჯაროდ სიტყვის წარმოთქმა

თავის მოკატუნება – იგივე თავის მოჩვენება

აქტივობა 1:

როგორ გახსოვს ტექსტი?

1. როგორ ადამიანს აქვს „ავგურის ღიმილი“? აღწერე.
2. ვინ შექმნა ავგურების გაერთიანება?
3. ვინ იყვნენ ავგურები?
4. ავგურები ძირითადად ვის ეხმარებოდნენ?
5. რაზე დაყრდნობით წინასწარმეტყველებდნენ?
6. ვინ მოგვაწოდა ცნობა ავგურების შესახებ?

აქტივობა 2: 

აღმოაჩინე სიტყვებში დამალული სიტყვები

ხშირად ხდება ისე, რომ ერთ ჩვეულებრივ სიტყვაში შესაძლოა სხვა სიტყვა იყოს მიმალული. ამ სიტყვების საპოვნელად დაგეხმარება კითხვები.

ქურუმები

ძველად საქართველოში, ორბორბლიანი ტვირთის საზიდი ტრანსპორტი. მასში გამწევ ძალად საქონელს აბამდნენ. (ურემი)

ატმოსფერული

რის ფორმა აქვს დედამიწას? (სფერო)

                                                                               ~

წინასწარმეტყველებდნენ

ადამიანების საუბრის ფორმა, აზრების და ფიქრების გახმოვანება. (მეტყველება)

ორატორი

ზოგიერთი დიდი ცხოველის წინა ფეხი. მაგალითად დათვის…. (ტორი)

ავგურები

საშენი ქვა, სამშენებლო მასალა. ასევე ბანქოს ერთ-ერთი ნიშანი. (აგური)

მოკატუნება

ერთ-ერთი შინაური ცხოველი. (კატა)

აქტივობა 3:

სქემის დახმარებით განმარტე შემდეგი სიტყვები:

სიმართლე

ციალი

ატმოსფერო

წინასწარმეტყველებენ

ორიგინალური

აქტივობა 4:

როგორია, შენი აზრით, ავგურის ღიმილი? დაუხატე მოცემულ პორტრეტს.

აქტივობა 5:

შეადგინე ხუთი წინადადება, სადაც ფრაზას: „ავგურის ღიმილს“ გამოიყენებ.

ტაივანი, წყნარი ოკეანის ზურმუხტი თუ მსოფლიო განხეთქილების ვაშლი [1]?

(ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისათვის)

„Ilha Formosa!“ (პორტუგალიურად, მშვენიერი კუნძული) – დიახ, გადმოცემით ასე ჟღერდა პორტუგალიელი მეზღვაურის შეძახილი, როდესაც მან კუნძული ტაივანი დაინახა – იმ დროს, XVI საუკუნის დასაწყისში, პორტუგალიელები პირველი ევროპელები იყვნენ, რომლებსაც რაღაც მანქანებით, იმდროინდელმა აზიელმა მმართველებმა და მონარქებმა,ნება დართეს გემებით ეცურათ სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზიის ზღვებში.

ისტორიული ცნობა: „მე-16 საუკუნის შუა პერიოდში, პორტუგალიელი მეზღვაურები ახალი სანავიგაციო ტექნიკის გამოყენებით, უკვე თავისუფლად სერავდნენ მსოფლიოს უცნობ ზღვებს. პორტუგალიელი ზღვაოსნების, ვასკო და გამასა და ბარტოლომეუ დიაშის კარაველები პირველნი იყვნენ, ევროპელთა შორის, რომლებმაც შემოუარეს კეთილი იმედის კონცხსა და ატლანტის ოკეანიდან ინდოეთის ოკეანეში შეცურეს და ინდოეთს დასავლეთ ნაპირს (დღეს გოას შტატი) მიადგნენ. 1517 წელს, პორტუგალიის მეფის, დიდი დომ მანუელ პირველის, იაპონიისკენ მიმავალმა პორტუგალიური გემის მეზღვაურებმა დღევანდელი ტაივანის სრუტეში, მარჯვენა მხარეს დაინახეს წყლიდან ამოსული, მწვანე მცენარეულით დაფარული, მაღალი, დიდი ზომის კუნძული. გემის კაპიტანმა, საბორტო ჟურნალში კუნძულის აღსანიშნად სახელი „Ilha Formosa“ ჩაწერა, რაც პორტუგალიურად „ლამაზ კუნძულს“ ნიშნავს“ (Paul Kua, 2020)“. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ რიგი ტაივანელი და დასავლელი ისტორიკოსები, ამ ისტორიას კუნძულის შესახებ „ლამაზ ლეგენდად“ მიიჩნევენ და კუნძულის აღმოჩენის სხვა თარიღებსა და ინტერპრეტაციას იძლევიან, თუმცა დღეს, ეს ჩვენი განხილვის საგანი არ გახლავთ.

ზოგადი ცნობები კუნძულ ტაივანის შესახებ: კუნძული ტაივანი მსოფლიოს კუნძულებს შორის მხოლოდ 39-ე ადგილზეა (34,507 კმ² ფართობით – საქართველოზე ორჯერ უფრო მცირე, ლ.ა.), სიგრძით 394 კმ. და სიგანით 144 კმ.-ია. მიუხედავად ამისა, ის ბევრ სხვა კუნძულზე დიდია, მათ შორის სიცილიაზე და ჰავაიზეც კი. ჩრდილოეთის ტროპიკი (კიბორჩხალს ტროპიკი ჩ. გ. 23^o5’) ტაივანს თითქმის შუაში კვეთს, რაც იმას ნიშნავს, რომ კუნძულის ჩრდილოეთში სუბტროპიკული ჰავაა, ხოლო სამხრეთში – ტროპიკული. კუნძულის მოსახლეობა: 23.2 მილიონია (2024), აქედან ურბანული მოსახლობის წილი 83%-ია; მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა: 95% ჩინელები (ჰანი, ჰაკკა, ჰოკლო, სხვა) და ტაივანის აბორიგენული მოსახლეობაა (ჩინ. „გაოშანი“ – მთის ხალხი) – 2%.

კუნძული ტაივანი, რომელიც გეოგრაფიულად წყნარ ოკეანეში და სახრეთ-აღმოსავლეთი ჩინეთის თბილი ზღვის წყლებში მდებარეობს, მიუხედავად თავისი მოკრძალებული ზომისა, ძალიან მნიშვნელოვანი ადგილია. ტაივანი, აზიის ქვეყნებს შორის გამორჩეულია იმ მრავალფეროვნებით, რომლებიც კუნძულის ბუნებასა და მის მკვიდრ მოსახლეობას (ტაივანელი ჩინელები, კონტინენტური ჩინეთიდან მოსული ჰაკკას ხალხი და ადგილობრივი აბორიგენული წარმოშობის, ავსტონეზიური ხალხები, ლ.ა.) ახასიათებს. ძნელია, იპოვო ისეთი მცირე ზომის მიწა, რომელზეც სხვადასხვა დროს, ჩინეთის იმპერიის, ჩინეთის რესპუბლიკის, ჰოლანდიელების, ესპანელებისა და იაპონელების დროშები ფრიალებდა! XIX საუკუნის ბოლოს, ტაივანში შეჭრა და მისი დაპყრობა ფრანგებმაც კი სცადეს[2], რომელიც ტაივანიდან დაახლოებით 22,000 კმ-ით არის დაშორებული!

…და მაინც, რატომ ტაივანი? რატომ არის იგი მნიშვნელოვანი?

მოკლე ცნობები ტაივანის ეკონომიკის შესახებ. 1) ტაივანის სამრეწველო ძლიერება (ნახევრადგამტარები): ტაივანში მდებარეობს კომპანია TSMC, რომელიც მსოფლიოში მიკროჩიპების უპირველესი მწარმოებელია. კომპანია უზრუნველყოფს ამ სახის მოკროჩიპებით მსოფლიო ბაზრის 50%-ზე მეტს(!). ის მოწინავეა ტექნოლოგიებში და გადამწყვეტ როლს ასრულებს ელექტრონიკის გლობალური მიწოდების კუთხით. TSMC (Taiwan Semiconductor Manufacturing Company) აწარმოებს ჩიპებს Apple-ის, NVIDIA-ს და სხვა მსხვილი კომპანიებისთვის. 2) ნობელის პრემიები და აკადემიური წარმატებები: ოთხ ტაივანელ მეცნიერს მოპოვებული აქვს ნობელის პრესტიჟული პრემია (ქიმიაში, ბილოგიაში); ათობით ტაივანელი მრავალი პრესტიჟული საერთაშორისო ჯილდოს მფლობელია (მაგ., ფიზიკასა და მედიცინაში), რაც ამყარებს მათ გლობალურ აღიარებას და მიმზიდველს ხდის ტაივანთან თანამშრომლობას. ტაივანის უნივერსიტეტები (მაგ., National Taiwan University) მსოფლიოს საუკეთესო ასეულში შედის. 3) მწვანე ენერგია და ბიოტექნოლოგიები: ტაივანში აქტიურად ვითარდება მზისა და ქარის ენერგია (აქვთ ქარის რამდენიმე დიდი სადგური 100-დან 376 მეგავატამდე სიმძლავრით – შედარებისთვის, გორის ქარის სადგურის ჯამური სიმძლავრე დაახლ. 20,7 მეგავატია), ასევე ბიომედიცინის ინდუსტრია, რაც კუნძულს მდგრადი განვითარების ლიდერად აქცევს.

მსოფლიო ბანკის მონაცემებით[3], 2024 წელს, ტაივანის ეკონომიკა (წლიური მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობა – მშპ, 782.44 მილიარდი აშშ დოლარი, nominal GDP estimate) მსოფლიოს ერთ-ერთი მსხვილი და მაღალტექნოლოგიური ეკონომიკაა და დაახლოებით 25-ე ადგილს იკავებს. ეკონომიკის მოცულობით იგი ახლოს არის ისეთ განვითარებულ ქვეყნებთან, როგორებიცაა – საუდის არაბეთი (1 ტრილიონი აშშ $), ნიდერლანდები (1 ტრილიონი აშშ $), თურქეთი (1.32 ტრილიონი აშშ $), შვეიცარია, შვედეთი და პოლონეთი (0.8-0.9 ტრილიონი აშშ $) და მსოფლიოს ოცეულში მოიაზრება. რაც შეეხება ერთ სულზე მშპ-ს (ნომინალური დათვლით) 33-34,000 აშშ დოლარს აღწევს და ისეთი ქვეყნების მშპ-ს უახლოვდება, როგორებიც არიან იაპონია, სამხრეთი კორეა, ესპანეთი და მაღალშემოსავლიანი, განვითარებული ქვეყნების კატეგორიაში მოიაზრება.

„ტაივანური“ ეკონომიკური სასწაული: ტაივანის ეკონომიკური განვითარება და გასული საუკუნის 60-80-იან წლებში ეკონომიკური აღმავლობა (აზიის ვეფხვების – იაპონია, სამხრ. კორეა, ტაივანი და სინგაპური – ე.წ. ეკონომიკური ბუმი) და ამ ეკონომიკების კონკურენტულობა (როგორც ეს მოგვიანებით, ჩინეთის ბიზნესისათვის „გახსნის“ შემთხვევაში მოხდება, ლ.ა.) დასაწყისში ემყარებოდა ამ ქვეყნებში იაფი მუშახელის არსებობას და მშრომელთა კლასის უუფლებობას.

კუნძულზე, მსგავსად მეორე მსოფლიო ომისშემდგომი იაპონიისა, ჩატარდა მასშტაბური აგრარული რეფორმა, რომელიც კუნძულის ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთ უმთავრეს ფაქტორად გადაიქცა: მსხვილი მიწათმფლობელებისგან (ანალოგი: ლატიფუნდისტები) სავალდებულო წესით გამოისყიდეს მიწების ნაკვეთები და მიჰყიდეს ისინი გლეხებს, შეღავათიანი განვადების პირობით. შედეგად, მსხვილმა მიწათმფლობელებმა მიიღეს ფული, სახელმწიფო ობლიგაციები და აქციები, რომლის დაბანდებაც ბიზნესსა და წარმოებაში განხორციელდა! ამავე დროს, წვრილი ფერმერები გათავისუფლდნენ ლატიფუნდისტების მძიმე საბეგრო გადასახადებისგან (შემცირება 50-70%-დან 37%-მდე!) და თვითონ იქცნენ მიწების წვრილ მფლობელებად.

უკვე 1948 წელს, კუნძულზე უცხოური კომპანიების ნაწარმის კომპლექტაციაზე დაყრდნობით, დაიწყო მარტივი რადიოტექნიკის წარმოება (ბრენდები: General Electric, Philips, Hitachi, Toshiba, სხვა) მსოფლიო ბაზრისათვის; 1950 წლიდან, ტაივანზე იწყება ამერიკული Ford-ის სატვირთო მანქანების და Caterpillar-ის მძიმე სამშენებლო ტექნიკის წარმოება (კუნძულის ძლიერი დამოკიდებულებით აშშ-ზე, უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური განვითარების მიმართულებებით); 60-იანი წლების დასაწყისიდან, ტაივანი (აგრარული რეფორმის წარმატებული განხორციელების შემდეგ) სრული ძალით იწყებს სამრეწველო „ბუმს“ და კუნძულზე იხსნება გლობალური კორპორაციული წარმოებები (ბრენდები: RCA, Sony, Texas Instruments).

ტაივანის განვითარება ასევე მჭიდროდ არის დაკავშირებული ყოფილ მეტროლოპოლიასთან, იაპონიასთან: 1950-იანი წლების დასაწყისში ომითა და დაბომბვებით დანგრეული იაპონია განვითარების მძლავრ იმპულსს იღებს. იაპონია იქცა კორეის ომის უკანა ფრონტად, რომელსაც აშშ ხელმძღვანელობდა და რომელიც კორეაში კომუნისტებს ებრძოდა. ამერიკელებისთვის ძალიან ძვირი და რთული იყო ასიათასობით ჯარისკაცისა და მძიმე, ტექნოლოგიურად რთული ტექნიკისთვის საჭირო მარაგების აშშ-დან ტრანსპორტირება. შედეგად, იაპონურმა საწარმოებმა ამერიკელებისგან უზარმაზარი სამხედრო შეკვეთები მიიღეს, ხოლო ომის დასრულების შემდეგ ეს თანამშრომლობა გაგრძელდა უკვე ამერიკული ტექნოლოგიებისა და შექმნილი ბაზრების დახმარებით. იაპონელებმა მალევე მოიფიქრეს, რომ მათი საქონლის კონკურენტულობის გასაზრდელად, საჭირო იყო ტაივანის გამოყენება – იმ წლებში, ტაივანური მუშახელი იაპონურზე უფრო იაფი იყო, ხოლო ძველი კავშირები ბოლომდე არ იყო გაწყვეტილი; ამას ემატებოდა იაპონური ენის ფაქტორი, რომელიც ტაივანში ბევრმა იცოდა. მზარდი იაპონური მრეწველობის შეკვეთებს ნაწილობრივ ტაივანელ კონტრაქტორებსაც აძლევდნენ. საერთო მტრები, საერთო მოკავშირეები და საერთო კომერცია მოულოდნელი კუთხით დაეხმარა გუშინდელ მტრებს — იაპონელებსა და გომინდანის ჩინელებს — საერთო ბიზნესენის პოვნაში.

ტაივანის ისტორია მოკლედ

1895 წელს იაპონიის ახალგაზრდა იმპერიამ (იმპერატორი მეიძი-ტენნო, ფეოდალური იაპონიის რეფორმატორი იმპერატორი, რომელმაც 1867 წელს იაპონიაში სიოგუნების და სამურაების ეპოქა დაასრულა, ლ.ა.), ჩინეთის მმართველ ცინის დინასტიას 1894-1895 წწ. ომის შედეგად, „შიმონოსეკის ხელშეკრულებით“ ტაივანი წაართვა (შენიშვნა: ამ ომის შემდეგ იწყება იაპონიის იმპერიალისტური დაპყრობითი ომები აზიაში, ლა.). იაპონელმა კოლონიზატორებმა კუნძულზე მკაცრი რეპრესიები წამოიწყეს და ნებისმიერი წინააღმდეგობის მიმართ უმკაცრეს ზომებს მიმართეს. პარალელურად, დაიწყო ადგილობრივი ჩინელებისა და აბორიგენების იაპონიზაციის მცდელობები. კუნძულ ტაივანზე, იაპონიის 50-წლიანი კოლონიზაციის პერიოდის შედეგები დღესაც შესამჩნევია: კოლონიური ეპოქის დროს აგებული სარკინიგზო სადგურები, სამთავრობო შენობები, სკოლები და ტაძრები, კვლავაც შესამჩნევია დედაქალაქ ტაიბეიში, ქალაქ ტაინანსა და ტაიჩუნგში. დიდი საჯარო ინფრასტრუქტურული პროექტები (გზები, წყალსაცავები და ჰიდროელექტრო-სადგურებისა და სარწყავი სისტემების კაშხლები) იაპონური ბატონობის დროს განხორციელდა და დიდწილად, საფუძველი ჩაუყარა ტაივანის დღევანდელ განვითარებას.

ტაივანელთა უფროსი თაობა (დაბადებულნი 1945 წლამდე) და მათი შთამომავლების ნაწილი ჯერ კიდევ თავისუფლად ფლობს იაპონურ ენას, განსაკუთრებით ტაივანის სასოფლო რაიონებში და ტაივანის ძველი დროის ელიტაში (რომლებსაც სასკოლო განათლება იაპონურ ენაზე ჰქონდათ მიღებული). დღეს იაპონური ენა კვლავ პოპულარულია ტაივანზე და იგი უმეტესწილად, ტაივანელთა მეორე ან მესამე უცხო ენას წარმოადგენს. ისტორიული დოკუმენტებით, იაპონელთა განზრახვა, კუნძულის ეკონომიკასა და ინფრასტრუქტურაში სერიოზული ინვესტიციებით, ტაივანის „საჩვენებელ კოლონიად“ გადაქცევა გახლდათ. მიღწევები საკმაოდ წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა: კოლონიზაციის პერიოდის დროს მოსახლეობის დიდი ნაწილი კვლავაც ღარიბი და გაუნათლებელი იყო.

1945 წელს, აშშ-ს მიერ იაპონიის ატომური დაბომბვისა და კაპიტულაციის შემდეგ, მეორე მსოფლიო ომში გამარჯვებულებმა (აშშ და სსრკ) კუნძული ჩინეთის ოფიციალურ მთავრობას — იმ დროს, გომინდანის რეჟიმს გადასცეს[4]. ოთხი წლის შემდეგ, 1949 წელს გომინდანის ნაციონალისტებმა წააგეს სამოქალაქო ომი კომუნისტებთან და ვინც მოასწრო, „წითლებისგან“ ტაივანზე გაიქცა. კუნძულს მატერიკისგან ზღვა და დაახლ. 130-140 კმ-ის სიგანის ტაივანის სრუტე ჰყოფდა. გაქცეულ „თეთრებს“ შორის შორის იყვნენ მსხვილი მეწარმეები, შეძლებული პირები და მაღალი კვალიფიკაციის სპეციალისტები.

ბუნებრივია, კომუნისტებს სურდათ, გომინდანის წარმომადგენლებს ტაივანზეც მისდგომოდნენ, მაგრამ იმ დროს უკვე დაწყებული იყო კორეის ომი და აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ავიამზიდთა შენაერთები სრულად აკონტროლებდა ტაივანის სრუტეს, იქ მდებარე კუნძულებსა და კუნძულის სანაპიროს. ინტერვენცია ვერ შედგა. უნდა ითქვას, რომ 50-იანი წლების „ორი ჩინეთი“ მოქალაქეების მიმართ სიმკაცრითა და სისასტიკით ერთმანეთის მსგავს რეჟიმებს წარმოადგენდნენ. კონტინენტზე, ჩინეთის ლიდერს, მაო ძე-დუნს გენიოსად აღიარებდნენ, ანადგურებდნენ ჩინური კულტურის უძველეს ძეგლებს, ხოცავდნენ ბეღურებს და პროფესორებს „სახალხო აღზრდისთვის“ შორეულ სოფლებში აგზავნიდნენ, ხოლო კუნძულზე, კომუნისტებისადმი სიმპათიის ეჭვის, პროტესტის, გაფიცვის მცდელობებისა თუ დემოკრატიაზე, ადამიანის უფლებებსა და შრომის ინტერესებზე საუბრის გამო, ადამიანს, საუკეთესო შემთხვევაში, ციხე ელოდა, ხოლო უარეს შემთხვევაში — დახვრეტა ან „გაქრობა“.

 (პირველი ნაწილის დასასრული), 

[1] „განხეთქილების ვაშლი“ – კამათის და დაპირისპირების მიზეზი. ძველბერძნული მითოლოგიის მიხედვით, განხეთქილების ვაშლი იყო მითოსური ოქროს ვაშლი, წარწერით „უმშვენიერესს“. განხეთქილების ქალღმერთმა ერიდამ, ეს ვაშლი შეაგდო პელევსისა და თეტიდას ქორწილში, განრისხებულმა იმით, რომ თვითონ არ დაპატიჟეს. ქორწილში იმყოფებოდნენ ქალღმერთნი: ჰერა, ათენა და აფროდიტე. სწორედ მათ შორის ერთ-ერთს უნდა რგებოდა ოქროს ვაშლი. ბოლოს ვაშლი აფროდიტეს ერგო რამაც ათენა და ჰერა განარისხა.

[2] საუბარია 1884-1885 წწ. საფრანგეთ-ჩინეთის (ცინის დინასტია) ომზე, რომელიც 1885 წლის ივნისში დასრულდა ტიანძინის ხელშეკრულებით. ამ ხელშეკრულების თანახმად, საფრანგეთმა მოიპოვა კონტროლი ვიეტნამზე (ტონკინზე), ხოლო კ. ტაივანი, მიმდებარე კუნძულებით – ჩინეთის იმპერიას დაუბრუნდა (ლ.ა.).

[3] წყარო: Taiwan: Gross domestic product (GDP) in current prices from 1987 to 2030: https://www.statista.com/statistics/727589/gross-domestic-product-gdp-in-taiwan/

[4] გომინდანის მთავრობა (კუომინტანი, 國民黨, „სახალხო პარტია“) — ეს გახლდათ ჩინეთის რესპუბლიკის ნაციონალისტური მთავრობა, რომელიც დააარსა სუნ იათ-სენმა 1912 წელს, ხოლო მოგვიანებით მას ხელმძღვანელობდა გებერალი ჩან კაი-ში. ძირითადი მახასიათებლები მოკლედ:

იდეოლოგია: ნაციონალიზმი, ანტიკომუნიზმი, ავტორიტარიზმი (ჩინური ტრადიციებისა და დასავლური მოდერნიზაციის შერწყმით). 1920-30-იან წლებში ებრძოდნენ ადგილობრივ ფეოდალებს და კომუნისტებს; 1937–1945 წლებში იბრძოდნენ იაპონიის წინააღმდეგ მეორე ჩინეთ-იაპონიის ომში; 1945–1949 წლებში წააგეს სამოქალაქო ომი ჩინელ კომუნისტებთან და დაახლ. 1.5 მილიონმა ადამიანმა, თავი კ. ტაივანს შეაფარა.

თანამედროვე ეპოქაში სულ უფრო აქტუალური ხდება არაფორმალური განათლების მნიშვნელობის გააზრება და პრაქტიკაში დანერგვა. ადამიანის განვითარებამ და საზოგადოებრივმა პროგრესმა განაპირობა ის, რომ განათლება აღარ განიხილება მხოლოდ სკოლასა და უნივერსიტეტში მიღებული ცოდნის დიპლომის აღიარებით. განათლება ცხოვრებასთან მჭიდროდ დაკავშირებულ პროცესად იქცა, რომელიც კავშირშია ყველა იმ აქტივობასთან სკოლამდე, სკოლის დროს ან შემდგომ ცხოვრებაში რომ ვახორციელებთ და საკუთარი გამოცდილებით ვსწავლობთ, ხშირად უნებლიეთაც კი, მაგრამ სისტემურად.

XX საუკუნის შუა ხანებიდან დაიწყო არაფორმალურ განათლებასთან დაკავშირებული ცნებების გამიჯვნა. 1920-იან წლებში ედუარდო  ლინდემანმა პირველად გამოიყენა ეს ტერმინი და უკვე 1950 წელს გამოქვეყნდა მალკოლმ ნოულის ნაშრომი „Informal Adult Education”. 70-იანი წლებიდან უკვე იუნესკოს შემოაქვს კლასიფიკაცია, განმარტებებით.

არაფორმალური განათლებისას  სწავლის პროცესი მიმდინარეობს ბუნებრივად, ეფუძნება შემთხვევითობას და ის შეიძლება მიმდინარეობდეს ნებისმიერ გარემოში, კონტექსტიდან გამომდინარე. ის ორიენტირებულია სუბიექტზე, მეტია მოტივაცია და თავისუფლება, სრულად ავტონომიურია. ცხოვრებაში დასწავლილი და შეძენილი ესა თუ ის უნარი, ხშირ შემთხვევაში, დაუდასტურებელია, ანუ მას არ მოჰყვება დიპლომი ან რამე სახის სერტიფიკატი, თუმცა ყველაზე კარგად გამოყენებადია.

დღეს არაფორმალური განათლება მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს საგანმანათლებლო პოლიტიკის განსაზღვრისას. UNESCO და სხვა ორგანიზაციები ღიად აღიარებენ, რომ აუცილებელია ფორმალური და არაფორმალური განათლების ტიპების ინკლუზია. მაგალითად, UNESCO განათლების მდგრადი განვითარების მიზნებში (SDG4) და UNESCO გლობალურ პროგრამაში მიმდინარეობს აქტიური მუშაობა შეძენილი კომპეტენციების აღიარების თაობაზე.

ჯერ კიდევ 2012 წელს შეიქმნა მნიშვნელოვანი გზამკვლევი, რომლის მიხედვითაც უნდა იქნეს აღიარებული და საკვალიფიკაციო ჩარჩოში ჩასმული არაფორმალური, შეძენილი კომპეტენციები, რაც გახდება დამაკავშირებელი ხიდი ფორმალურ და არაფორმალურ განათლებას შორის.

ევროპის პოლიტიკაში ეს მიდგომა აისახა ევროკავშირის რეკომენდაციებში და ქვეყნების ეროვნულ სტრატეგიებში. ბევრ ევროპულ სახელმწიფოში მოქმედებს სპეციალური საბჭოები, რომლის მიზანი დაგროვებული გამოცდილებისა და შეძენილი კომპეტენციების აღიარებაა. ეს ყოველივე ხელს უწყობს სრული ინკლუზიის პროცესს, რაც აძლიერებს სოციალურ კაპიტალს, მდგრადობას, რომელიც ასეთი მნიშვნელოვანია სწრაფად ცვალებადი საგანმანათლებლო პოლიტიკის პირობებში.

ქუმბაასისა და აჰმედის ცნობით, არაფორმალური სწავლება არის მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიმდინარე პროცესი, რომელსაც ადამიანი იღებს ყოველდღიური გამოცდილებიდან.

იუნესკო: განათლება, რომელიც მიიღება ყოველდღიურად, მთელი ცხოვრების განმავლობაში ოჯახში, საზოგადოებასა თუ სამსახურში, არ არის და ვერ იქნება სტრუქტურირებული და არ ჰგავს ტიპურ სასწავლო დაწესებულებაში მიღებულ განათლებას.“ (UNESCO, 2012).

ასეთი ტიპის განათლება ხშირად არ არის სერტიფიცირებული, თუმცა მისი გავლენა გაცილებით ღრმაა, ეს განსაკუთრებით სოციალურ, კულტურულ და პროფესიულ განვითარებას ეხება და თვისობრივად ცვლის მას.

ევროპარლამენტის ერთ-ერთ ანგარიშში დიდი ადგილი დაეთმო არაფორმალური განათლების მნიშვნელობის განმარტებასა და წინ წამოწევას.

„არაფორმალური განათლება და ამ გზით მიღებული პრაქტიკული უნარები, მნიშვნელოვანია შრომის ბაზარზე ახალგაზრდების ჩართვისა და აქტიური მოქალაქის ჩამოყალიბებისთვის“ (European Parliament, 2015).

2020 წელს გამოქვეყნებულ მსოფლიო ბანკის მოხსენებაში ვკითხულობთ: „არაფორმალური განათლება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია განვითარებად ქვეყნებში, სადაც ფორმალურ განათლებაზე ხელმისაწვდომობა შეზღუდულია“. აქვე, „სოციალური თანასწორობის მიღწევის ერთ-ერთი გასაღებია არაფორმალური სწავლების შესაძლებლობების გაფართოება“.

იუნისეფი ყურადღებას ამახვილებს კრიზისულ და კონფლიქტურ რეგიონებში არაფორმალური სწავლების დანერგვის აუცილებლობაზე: „როდესაც ფორმალური განათლება ჩერდება, არაფორმალური გზები რჩება ერთადერთ წყაროდ ბავშვისთვის საჭირო ცოდნისა და სტაბილურობის მისაღწევად“ (UNICEF, 2018).

თანამედროვე განათლების კვლევებში აღნიშნულია, რომ, ხშირ შემთხვევაში, არაფორმალური განათლების მოდელი მეტად ეფექტიანია, ვიდრე ფორმალური, რადგან ის ბუნებრივ გარემოში მიმდინარეობს და ზუსტად ერგება ინდივიდის ინტერესებსა და საჭიროებებს. ეთიენ ვენგერი წერს: „სწავლა არის სოციალური პროცესი. ადამიანები ყველაზე ეფექტურად მაშინ სწავლობენ, როდესაც ისინი ებმებიან პრაქტიკულ, რეალურ საქმიანობაში. ეს უკანასკნელი კი სწორედ არაფორმალური განათლებითაა შესაძლებელი“ (Wenger, 1998).

ამავე აზრზეა ჰარვარდის პროფესორი ჰოვარდ გარდნერი. „არაფორმალური განათლება ადამიანს აძლევს საშუალებას, ისწავლოს საკუთარი ტემპითა და საკუთარი სტილით, რაც უპირატესობას მიანიჭებს მას, ფორმალურ სისტემასთან შედარებით“ (Gardner, 2006).

ჯონ დიუის ფუნდამენტური იდეა ეფუძნება აზრს, რომ განათლებაა თავად ცხოვრება, რადგან ადამიანი როდესაც ცხოვრობს, თავისთავად შემეცნებით პროცესში იმყოფება, ვინაიდან მუდმივად ვითარდება. ამ იდეას იზიარებს კრიტიკული პედაგოგიკის წარმომადგენელი პაულო ფრეირე. იგი აღნიშნავს, რომ შემეცნებით პროცესში მონაწილეობა არის ყველაზე კარგი გაკვეთილი. გაკვეთილებიც სწორედ ცოცხალ გამოცდილებაზე დააფუძნა, ეს მიდგომა კი დღემდე ძალიან პოპულარულია და, რაც დრო გადის, მეტი ადამიანის დაინტერესებას იწვევს. დიუისა და ფრეირეს მოსაზრებას ეთანხმება ალან როჯერსი, იგი ძირითადად მოზრდილთა პედაგოგიკის მკვლევარია, თუმცა ამბობს, რომ ადამიანი ვითარდება და ახალ უნარებს იძენს იმ სოციუმში, სადაც  ცხოვრობს, ხოლო პრაქტიკაში მიღებული ეს ცოდნა და უნარები შეუქცევად კონკურენციას უწევს ფორმალურ განათლებას.

აუცილებელია აღინიშნოს ეტინ ვენგერის, ჟან ლავის, მალკოლმ ნოულსისა და ჯეკ მეზიროუს მნიშვნელოვანი კვლევები ტრანსფორმაციულ და არაფორმალურ სწავლებაზე.  ისინი ფიქრობენ, რომ ადამიანი აუცილებლად ჩართული უნდა იყოს სწავლის დაგეგმვის პროცესში, როგორც მთავარი აქტორი, რაც განაპირობებს არაფორმალური განათლების დანერგვის აუცილებლობას.

არაფორმალური განათლება დღეს განიხილება არა როგორც ფორმალური განათლების ალტერნატივა, არამედ მისი გაგრძელება. როგორც იუნესკოს დებულებაში ვკითხულობთ, განათლების ეკოსისტემა, ფორმალური და არაფორმალური განათლების ურთიერთთანამშრომლობის გარეშე, ვერ შექმნის მდგრად პროდუქტს, საზოგადოების ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებისთვის (UNESCO, 2015).

არაერთ წარმატებულ ქვეყანაში არაფორმალური განათლება უკვე აღიქმება როგორც სწავლის სრულყოფილი კომპონენტი, რომელიც შეძენილია ბუნებრივ გარემოში, რაც  ზრდის ცოდნის ხარისხსა და შესრულებული სამუშაოს ეფექტიანობას.

ფინეთი – ფინეთის განათლების სისტემა ცნობილია თავისი მოქნილობით, ბავშვზე ორიენტირებული მიდგომითა და ყოველდღიური ცხოვრებისთვის საჭირო უნარების გამომუშავებით. ფინური განათლების მოდელში სწორედ არაფორმალური განათლება ითვლება ფორმალური განათლების მნიშვნელოვან ნაწილად.

მოსწავლეები მეტად იაზრებენ იმ სოციალურ, კულტურულ თუ მოქალაქეობრივ პასუხისმგებლობებს, რაც საზოგადოებასა და გარემოსთან კავშირისთვის სჭირდებათ, ეს ცხოვრებისეული გამოცდილების ხარჯზე ხდება.

სწავლების პროცესში ჩართულია ადგილობრივი მუნიციპალიტეტები, რომლებიც  გამოყოფენ რესურსებს არაფორმალური განათლებისთვის, რომელიც  ჩაშენებულია სასკოლო სასწავლო გეგმებში.  დიდ როლს ასრულებს  არასამთავრობო სექტორის ჩართულობა.

ფინეთში ისწავლება საგანი “ჩვენი საქმე” (Meidän juttu), აღნიშნული საგნისთვის მოსწავლეებმა თავად შეადგინეს საინტერესო საკითხთა ჩამონათვალი და პედაგოგებთან\დარგის სპეციალისტებთან ერთად  მუშაობენ მათთვის საინტერესო საკითხებზე. მუშაობის პროცესი აღმოჩნდა ძალიან პროდუქტიული და ეფექტიანი მოსწავლეთა მოტივაციის და თვითშეფასების ზრდისთვის.

კანადა – კანადაში არაფორმალური განათლების  დანერგვა უკავშირდება სოციალური თანასწორობის პროცესს, განსაკუთრებით იმ კატეგორიის ადამიანებისთვისაა აუცილებელი, რომელთაც  ხელი არ მიუწვდებათ  ფორმალურ განათლებაზე.

არაფორმალური განათლების დანერგვას კურირებენ  არასამთავრობო, სასკოლო და საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, მნიშვნელობიდან გამომდინარე კი, ხშირად დაფინანსებულია ფედერალურ დონეზე.

არაფორმალური განათლების დანერგვის პროცესი მიმდინარეობს არა მხოლოდ სკოლებში, არამედ ბიბლიოთეკებში, მულტიკულტურულ დაწესებულებებში, ახალგაზრდულ ცენტრებსა და ადგილობრივ მუნიციპალიტეტებში.

პროექტი “Youth Empowering Parents” არის კარგი მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეიძლება ახალგაზრდა თაობა გახდეს გზის მაჩვენებელი მშობლების თაობისთვის მაშინ, როდესაც სამყარო ასეთი ცვალებადია და საბაზისო უნარების ფლობა მნიშვნელოვანია გადარჩენისათვის.

პროექტი ითვალისწინებს ინგლისური ენის შესწავლას, სადაც სკოლის მოსწავლეები მშობლებისთვის გეგმავენ გაკვეთილებს. ერთი მხრივ, მოსწავლეები იძენენ მნიშვნელოვან უნარ-ჩვევებს და მეორე მხრივ, მშობლები იღებენ ახალ ცოდნას, რაც ასევე აძლიერებს ოჯახურ კავშირებს.

მოსწავლეები მუდმივად გადიან გადამზადებას დარგის სპეციალისტებთან.  თვითონ მოსწავლეები კვირაში ერთხელ ატარებენ გაკვეთილს. შეფასება ფინეთის მსგავსად  თვითრეფლექსიაზეა დაფუძნებული და შედეგები ბევრად მეტის მომცემია, ვიდრე მხოლოდ ენის ათვისების გაკვეთილებზე იქნებოდა შესაძლებელი.

კანადისთვის არაფორმალური განათლება არა მხოლოდ კარგი ალტერნატივაა, არამედ სტრატეგიული ინსტრუმენტია სოციალური უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად. კანადის გამოცდილება  შეიძლება კარგი მაგალითი იყოს ყველა მულტიკულტურული ქვეყნისთვის.

ამ მიმართულებით მსოფლიოში არსებული გამოცდილება და კვლევები გვიჩვენებს, რომ არაფორმალური განათლების გაძლიერება ხელს უწყობს სოციალური ინტეგრაციის, დასაქმების, შემოქმედებითობისა და ინოვაციების ზრდას. ამიტომ საჭიროა პოლიტიკის დონეზე მისი აღიარება  და განვითარებისთვის  აქტიური ხელშეწყობა.

ტურიზმი წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე დინამიურად განვითარებად სექტორს გლობალურ ეკონომიკაში, რომელიც არა მხოლოდ ეკონომიკურ სარგებელს ქმნის, არამედ კულტურათაშორისი ურთიერთობების გაღრმავებასაც უწყობს ხელს. თანამედროვე მსოფლიოში მოგზაურობა აღარ არის მხოლოდ დასვენების საშუალება – ის იქცა ცოდნის, გამოცდილების, ახალი კავშირებისა და შთაბეჭდილებების წყაროდ. ტურიზმი აერთიანებს ადამიანებს, აძლიერებს ადგილობრივ ეკონომიკებს და ხელს უწყობს კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებას.

ტექნოლოგიების განვითარებამ, ტრანსპორტის ხელმისაწვდომობამ და გლობალიზაციის პროცესებმა მოგზაურობა უფრო მისაწვდომი გახადა, რაც ახალ შესაძლებლობებთან ერთად ახალ გამოწვევებსაც ქმნის. ამ კონტექსტში ტურიზმის გლობალურ რუკაზე კიდევ ერთხელ გამოიკვეთა სტუმართმოყვარეობის მნიშვნელობა.

Booking.com-ის მიერ გამოქვეყნებული 2025 წლის “ყველაზე მისასალმებელი რეგიონების” რეიტინგის მიხედვით, ხორვატიის ოსიეკ-ბარანია დასახელდა ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონად მსოფლიოში, ხოლო მეორე ადგილი ღირსეულად დაიკავა საქართველოს კახეთმა – რეგიონმა, რომელიც ცნობილია თავისი ღვინის კულტურით, უძველესი ტრადიციებითა და გულწრფელი მასპინძლობით.

ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონები 2025 წელი

რეიტინგი ეფუძნება იმ ობიექტების რაოდენობას, რომლებმაც მიიღეს “Traveller Review Award” – ჯილდო, რომელიც მოგზაურების შეფასებებზე დაყრდნობით ენიჭება. კახეთის მოხვედრა ამ პრესტიჟულ სიაში კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ რეგიონი არა მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზით, არამედ ადამიანური ურთიერთობებითაც იზიდავს ტურისტებს.

სიის სხვა გამორჩეულ რეგიონებს შორის მოხვდნენ: სამხრეთ ავსტრალია – თავისი ველური ბუნებითა და ღვინის რეგიონებით, ბრეტანი, საფრანგეთი – ზღვისპირა ქალაქებითა და კელტური მემკვიდრეობით, ასევე ბახა კალიფორნია სური, მექსიკა – სანაპიროებითა და ეკოტურიზმის შესაძლებლობებით.

ეს რეიტინგი კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს იმას, რომ ტურისტებისთვის მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზე ან ინფრასტრუქტურა არ არის გადამწყვეტი – ადამიანური ურთიერთობები და გულწრფელი მასპინძლობა ხშირად ყველაზე დიდ შთაბეჭდილებას ტოვებს. სწორედ ამიტომ, მასპინძელი ქვეყნების და რეგიონების როლი თანამედროვე ტურიზმში სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება.

გთავაზობთ Booking.com-ის მიერ გამოქვეყნებულ 2025 წლის ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონების სიას და იმ მახასიათებლებს, რომლებმაც მათ ამ სტატუსის მოპოვებაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა:

1. ოსიეკ-ბარანია, ხორვატია – ბუნებრივი სილამაზის მაქსიმალური გამოყენება

ოსიეკ-ბარანიას რეგიონის მთავარი ღირსშესანიშნაობაა კოპაჩკი რიტის ბუნების პარკი. როგორც ევროპის ერთ-ერთი საუკეთესოდ შემონახული ჭარბტენიანი ტერიტორია, ის მშვიდი ადგილია, რომლის მონახულებაც ნამდვილად ღირს. ბარანიას ვენახებში ღვინის ტურები და ისტორიით გაჟღენთილი ქუჩები კიდევ უფრო აძლიერებს სტუმართმოყვარე ატმოსფეროს.

2. კახეთი, საქართველო – ადგილობრივი ღვინისა და საკვების სიყვარულით

მთები, ტბები და ტყეები მოხიბლავენ მოგზაურებს – განსაკუთრებით მაშინ, როცა ისინი კახეთის ერთ-ერთი ცნობილი საოჯახო მარნის ფონზე იშლება. აქ სტუმრებს შესაძლებლობა ეძლევათ, გაეცნონ საქართველოს უძველეს მეღვინეობის ტრადიციას და თავად დააგემოვნონ მისი საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილი მდიდარი მემკვიდრეობა.

მარნის ეზოში სტუმრებს თბილი მასპინძლობა და ოჯახური ატმოსფერო ხვდებათ. აქ დრო თითქოს ჩერდება, რომ მოგცეს საშუალება, შეიგრძნო კახეთის სურნელი და სილამაზე. აქ ღვინო მხოლოდ სასმელი არაა – ის კულტურის, სიყვარულისა და სტუმართმოყვარეობის სიმბოლოა. კახეთი გულწრფელად გიხსნის კარს და გიწვევს, რომ მისი სილამაზე შენს ისტორიად აქციო.

3. მადეირა, პორტუგალია – აქტიურობისა და სიმშვიდის ბალანსი

მადეირას არქიპელაგი გამოირჩევა თვალწარმტაცი ლანდშაფტებით და მთელი წლის განმავლობაში თბილი კლიმატით. აქ შეგიძლიათ დაკავდეთ სერფინგით, ლევადებზე ლაშქრობით ან უბრალოდ მშვიდად გაისეირნოთ ხეებით მოფენილ ბულვარებზე.

4. მისიონესი, არგენტინა – ბუნების საოცრებების ზეიმი

მისიონესში მდებარეობს იგუასუს ჩანჩქერები – მსოფლიოს შვიდი ბუნებრივი საოცრებიდან ერთ-ერთი. თუმცა რეგიონს კიდევ ბევრი აქვს შესათავაზებელი: ჯუნგლები, ველური ბუნება და გუარანის კულტურა, რომელიც უნიკალურ შესაძლებლობას იძლევა ტრადიციების შესასწავლად.

5. გრაუბიუნდენი, შვეიცარია – თავგადასავლების მოყვარულებისთვის

გრაუბიუნდენი ნამდვილი საგანძურია მოგზაურებისთვის, რომლებიც სიმშვიდესა და განტვირთვას ეძებენ – მისი ულამაზესი ტბები ამისთვის იდეალურია. მაგრამ ეს რეგიონი ასევე იდეალურია თხილამურებით სრიალისთვის, ლაშქრობისთვის და თვალწარმტაცი მატარებლით მგზავრობისთვის – და ამ ყველაფერს კიდევ უფრო განსაკუთრებულს ხდის ადგილობრივების გულთბილი მასპინძლობა და სტუმრებისადმი ენთუზიაზმი.

გრაუბიუნდენი მსოფლიოს ულამაზესი სარკინიგზო ხაზების სამშობლოა ბერგიუნი ბერნინას მარშრუტით, რომელიც მაღლა, მყინვარებამდე მიდის და ძველი ვიადუკების გავლით უკან, იტალიის პალმების სამოთხეში ბრუნდება.

იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლი რეტის რკინიგზა

6. სამხრეთ ავსტრალია – ყველასთვის რაღაც განსაკუთრებული

სამხრეთ ავსტრალია ცნობილია მეგობრული მოსახლეობით და მშვიდი ატმოსფეროთი. ბუნების მოყვარულებს მოეწონებათ კენგურუს კუნძული, თავგადასავლების მაძიებლებს – აუტბეკის გამოკვლევა, ხოლო ბაროსას ველი მსოფლიო კლასის ღვინოებს სთავაზობს ვიზიტორებს, რომლებიც დასვენებას ეძებენ.

7. ბრეტანი, საფრანგეთი – ადგილობრივი სამზარეულოს გამორჩეულობა

ბრეტანი ცნობილია ზღვისპირა სოფლებით, ლურჯი წყლებით, ტყეებითა და მშვიდი ცხოვრების სტილით, და რაც მთავარია – გასტრონომიით. ადგილობრივების თბილი მიღება საკვებს კიდევ უფრო გემრიელს ხდის.

8. ბახა კალიფორნია სური, მექსიკა – რეგიონი, რომელიც თავისი მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობით ამაყობს.

ბახა კალიფორნია სური, მექსიკის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში მდებარე რეგიონია, რომელიც თავისი თვალწარმტაცი პლაჟებით ნებისმიერ მოგზაურობას განსაკუთრებულს ხდის. ამას ემატება ვეშაპების საყურებლად გამართული ტური და პრეისტორიული მღვიმეების ნახატების დათვალიერება ადგილობრივ, მეგობრულ გიდებთან ერთად – უკვე გასაგებია, რატომ დაიმკვიდრა ბახამ ადგილი ტოპ ათეულში.

9. კიენ ზიანგი, ვიეტნამი -კულტურა და სიმშვიდე

კიენ ზიანგი გამოირჩევა ბუნებრივი სილამაზით, მაგრამ მისი ხიბლი უფრო ღრმაა. უნიკალური ტრადიციები, ადგილობრივი კერძები და თბილი საზოგადოება სტუმრებს ორიგინალურ და დამამშვიდებელ გამოცდილებას სთავაზობს.

10. დრენტე, ნიდერლანდები – ადგილობრივი ისტორიის გაცოცხლება

დრენტე იდეალურია მათთვის, ვინც სიწყნარეს ეძებს. ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებად დასახლებული რეგიონი ნიდერლანდებში, მდიდარი ისტორიული მემკვიდრეობით – პრეისტორიული დოლმენებითა და ფერმებით, რომლებიც მოგზაურებს ადგილობრივ ცხოვრების სტილს აცნობს.

2025 წლის რეიტინგმა კიდევ ერთხელ დაგვანახა, რომ წარმატებული ტურისტული მიმართულება მხოლოდ ბუნებრივი სილამაზით ან ინფრასტრუქტურით არ განისაზღვრება. ის იქმნება ადამიანების მიერ – მათი ღიმილით, გულწრფელი მიღებით და სურვილით, გაუზიარონ სტუმრებს თავიანთი კულტურა და ყოველდღიურობა. კახეთის მოხვედრა მსოფლიოს ყველაზე სტუმართმოყვარე რეგიონებს შორის არა მხოლოდ რეგიონის, არამედ მთელი ქვეყნისთვის მნიშვნელოვანი გზავნილია: საქართველო მზად არის, ღირსეულად უმასპინძლოს მსოფლიოს. ტურიზმი აგრძელებს განვითარებას, ქმნის ახალ შესაძლებლობებს და გამოწვევებს, რაც კიდევ უფრო მეტად უსვამს ხაზს მის მნიშვნელობას თანამედროვე მსოფლიოში.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://www.statista.com/chart/34517/most-welcoming-regions-2025/ ;  https://hospitalityinsights.ehl.edu/breathtaking-places-kanton-graubunden ; https://investcroatia.gov.hr/en/county-stats/osijek-baranja-county/