სწავლა-სწავლება საკმაოდ საინტერესო, გამოწვევებითა და აღმოჩენებით სავსე პროცესია, რომელსაც სწორად მართვა სჭირდება, რაც ცხადია, გულისხმობს მასწავლებლის, ტუტორის მიერ სწავლა-სწავლების ძირითადი პრინციპების ცოდნასა და პრაქტიკაში მის ადეკვატურად დანერგვას. დღესდღეობით, ამ კომპლექსურ საკითხს განათლების ექსპერტები ფსიქოლოგიურ ჭრილში განიხილავენ და მიიჩნევენ, რომ მოსწავლის სწორად განვითარებისთვის, ეროვნული სასწავლო გეგმის განხორციელებისთვის და საგნის ათვისება-გააზრების პროცესისთვის უმნიშვნელოვანესია, მასწავლებელს შეეძლოს მოსწავლესთან ადეკვატური კომუნიკაციის დამყარება, რომელიც განხორციელდება საბაზისო ფსიქო-ემოციური ფაქტორების გაცნობისა და ანალიზის საფუძველზე. ამრიგად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ფსიქოლოგთა გარკვეული ნაწილი დაინტერესდა სწავლა-სწავლების პროცესით და ერთობლივად, სხვადასხვა მოსწავლეზე ხანგრძლივი დაკვირვების შედეგად შეიმუშავა ოცი პრინციპი, რომლებიც მასწავლებელს დაეხმარება თვითრეფლექსიაში, მოსწავლესთან კომუნიკაციის დამყარების ნაწილში, დიალოგის სწორად წარმართვის ასპექტში. წინამდებარე სტატიაში გვსურს, რამდენიმე მათგანზე ვისაუბროთ, გამოვყოთ მნიშვნელოვანი პრინციპები და გავუზიაროთ ის ფართო აუდიტორიას, რათა წარმოდგენილი მასალა განათლების სპეციალისტებმა დანერგონ და პრაქტიკაში გამოიყენონ.

როგორ ფიქრობს და სწავლობს მოსწავლე? – ეს ერთ-ერთი იმ მრავალ კითხვათაგანია, რომელზეც უნდა დაფიქრდეს მასწავლებელი, სანამ მოსწავლეთათვის საგნის, საკითხის გაცნობას დაიწყებს. აღნიშნული კი ეფუძნება მოსწავლის ფსიქო-ემოციურ-სოციალური ფაქტორების ცოდნას კონკრეტულ ასაკში. პირველი პრინციპის თანახმად, მოსწავლეთა ზოგადი რწმენა-წარმოდგენები ცოდნასა და განათლებაზე დიდწილად განსაზღვრავს მისი შემეცნების, სწავლის, მოტივაციის ხარისხს. თუ მოსწავლე ფიქრობს, რომ მისი გონება სწრაფად ვერ ჭრის რთულ პრობლემას ან მას რაიმე დაბრკოლების გადალახვა არ შეუძლია, ბუნებრივია, მუდმივად უჭირს გამოწვევების მიღება, მარცხში კი ახალ ცოდნის მიღების შესაძლებლობას ვერ ხედავს. ფსიქოლოგთა რეკომენდაციით, ძალიან მნიშვნელოვანია მოსწავლესთან შექებისა და უკუკავშირის სწორად გამოყენება, რათა მას თავიდან ავარიდოთ აღნიშნულისადმი ინდიფერენტული დამოკიდებულება. უკუკავშირი უნდა იყოს საქმიანი, არგუმენტებზე დაფუძნებული, აუცილებელია ნაშრომის დადებითი და უარყოფითი ნაწილის სწორად ჩვენება. არასასურველია ე.წ. შეფასებითი ლექსიკური ერთეულების ჩართვა, როგორიცაა: „მშვენიერია“, „იდეალურია“. უკუკავშირი მაშინაა ეფექტური, როდესაც მოსწავლე ხვდება, რა დაწერა სწორად და რა ნაწილში დაუშვა შეცდომა. ამის შემდეგ კი უნდა დაიწყოს მომდევნო ეტაპი.

როდესაც მოსწავლე თავს ვერ ართმევს რაიმე დავალებას, მნიშვნელოვანია მასწავლებელმა ხაზი გაუსვას იმ ფაქტს, რომ მოსწავლემ ახალი სტრატეგიების გამოყენებით, საკითხზე ინფორმაციის გაღრმავებით, ძალისხმევის გაორმაგებით უნდა შეძლოს დავალების შესრულება, ახალ გამოწვევად უნდა დასახოს მოცემული პრობლემა. აღნიშნული საკითხი გულისხმობს, რომ მასწავლებელმა შესაძლოა, იგი სოკრატესეული კითხვების პრინციპით მიიყვანოს პასუხთან ან დამატებითი მასალაზე მიუთითოს, რათა მან საკუთარ თავზე მუშაობით, თვითშემეცნებით შეძლოს შეცდომის იდენტიფიკაცია და მისი გამოსწორების გზების ძიება.

საყურადღებოა, მასწავლებელმა არ შეაქოს მოსწავლე მარტივი დავალების შესრულების შემდეგ, ეს მის თვითშეფასებას აქვეითებს. აუცილებელია, დავალების შესრულების დროს ყველამ დამოუკიდებლად იმუშაოს. ეს ზრდის მოსწავლის თვითრეალიზაციის ხარისხს. შეცდომის დაშვება დადებითი კუთხით უნდა იყოს დანახული – როგორც ახალი „მწვერვალი“, რომლის „დალაშქვრაც“ გაორმაგებული ვარჯიშითა და ძალისხმევითაა შესაძლებელი.

შემდეგი პრინციპი გულისხმობს იმას, რომ მოსწავლის მიერ მიღებული გამოცდილება, სხვადასხვა საკითხზე ცოდნის დაგროვება განსაზღვრავს მისი სწავლის ხარისხს. ფსიქოლოგები გამოყოფენ ორ ცნებას: კონცეპტუალური ზრდა და კონცეპტუალური ცვლილება. პირველ ცნებაში გაერთიანებულია მოსწავლის ცოდნა გარკვეულ საკითხზე, მეორეში კი მის მიერ არასწორად აღქმული და დამახსოვრებული ინფორმაცია. ასეთ შემთხვევაში მასწავლებელს ევალება საკითხის შესახებ დამაჯერებელი, სანდო ინფორმაციის, მონაცემების წარდგენა. მან მოსწავლეს არგუმენტირებულად უნდა დაუმტკიცოს საკითხის მცდარობა. მეორე შემთხვევაში კი სწორედ მას უნდა მისცეს ე.წ. მთავარი როლი და თავადვე უნდა მიიყვანოს სწორ დასკვნამდე.

მოსწავლეს აქვს გარკვეული ცოდნა, რომელზეც ახალი უნდა დააშენოს. საყურადღებოა, მასწავლებელმა გამოარკვიოს, თუ რა ტიპის ინფორმაციას იცნობს მოსწავლე და მისთვის საინტერესო რაკურსით დაანახვოს ახალი საკითხი, რათა მას გაუჩნდეს ინტერესი და მისი ჩართულობის ხარისხი გაიზარდოს. ამისთვის კი საჭიროა ისეთი ინსტრუმენტის გამოყენება, რომელიც მათ საბაზისო ცოდნას შეამოწმებს.

მომდევნო პრინციპის კვალდაკვალ, გვახსოვდეს, რომ ნებისმიერი დავალების შესრულება, რომელიც სახელმძღვანელოშია წარმოდგენილი, არ მოიცავს გრძელვადიან მიზანს. იმისთვის, რომ მოსწავლემ ხანგრძლივ მეხსიერებაში „გადაიტანოს“ შესწავლილი საკითხი, მან პრაქტიკულად უნდა განახორციელოს იგი, სოციო-კულტურულ კონტექსტს უნდა დაუკავშიროს და თავად უნდა იყოს პროცესის აქტიური წევრი. დავალების შესრულება საშუალებაა, ხოლო პირადი გამოცდილების შეძენა უკვე მიზნის განხორციელება. შესაბამისად, გარდა პროექტებისა, საგულისხმოა მოსწავლემ იმუშაოს სხვადასხვა საკითხთან დაკავშირებულ ღია კითხვაზე, სადაც აუცილებელი იქნება პირადი დამოკიდებულების გამოხატვა და დასაბუთება. ამ მიზნის მისაღწევად, გარდა ფორმალური განათლებისა, საგულისხმოა არაფორმალური განათლების კომპონენტის გათვალისწინებაც, რომელიც კლასგარეშე აქტივობებს მოიცავს. ერთი საკითხის ორგვარი ფორმით მიწოდება გრძელვადიანი მიზნის მიღწევის გასაღებია.

მოსწავლემ უნდა გამოიმუშაოს საკუთარ თავთან მუშაობის უნარი, რომელიც ყურადღების, კონცენტრაციის, თვითკონტროლის, დაგეგმვის ასპექტებს მოიცავს. აღნიშნულის განსახორციელებლად კი საჭიროა კლასის სწორად ორგანიზება, სწორი ინსტრუქციების გაცემა, მოსწავლეთა მხარდაჭერა, მკაფიო და ნათელი მიზნების დასახვა, მოსწავლემ უნდა შეძლოს მოკლე და გრძელვადიანი შედეგების განსაზღვრა.

ამერიკელი ფსიქოლოგები მიიჩნევენ, რომ შემოქმედებითი აზროვნება დასწავლადია და აუცილებელია მასწავლებელმა სწორად იმოქმედოს მოსწავლეში მის გასავითარებლად. მან აუცილებლად უნდა ცვალოს აქტივობები, დავალებები ორიენტირებული უნდა იყოს შექმნაზე, გამოგონებაზე, წარმოდგენასა და ვარაუდების დაშვებაზე. უნდა განისაზღვროს, რომ მან ჯგუფში, სხვა სოციუმთან ერთად უნდა იმსჯელოს პრობლემაზე. მსჯელობისას გათვალისწინებული უნდა იყოს ნებისმიერი მოსწავლის აზრი და შეხედულება.

სწავლა-სწავლების პროცესში საყურადღებოა გარეგანი და შინაგანი მოტივაციის როლი. გარეგანი მოტივაცია ცალსახად მნიშვნელოვანია, იგი გულისხმობს სხვადასხვა აქტივობის შესრულების შემდეგ მოსწავლის დაჯილდოებას კარგი ნიშნით, შექებით… ძალიან მნიშვნელოვანია მოსწავლესთან სწორ უკუკავშირზე დაყრდნობით განმსაზღვრელი შეფასების გამოყენება. მიღწეული შედეგით კმაყოფილება, რომელიც ემყარება შრომასა და გარჯას, ასოცირდება დადებით ემოციასთან. თავისთავად მნიშვნელოვანია შინაგანი მოტივაციის განვითარებაც, იგი გულისხმობს თვითდისციპლინითა და თვითშემეცნებით მიღებულ სიამოვნებას. მას აღარ სჭირდება გარეგანი ფაქტორი მოტივაციისთვის, მისი მიზანია შეიმეცნოს და ამით გაბედნიერდეს. აღნიშნულ დონემდე მისასვლელად მოსწავლემ უნდა გაიაროს გარეგანი მოტივაციის ფაზა. შინაგანი მოტივაციის განვითარებისთვის საკმაოდ აქტუალური ინსტრუმენტია სამოტივაციო საუბრები. მოსწავლეს ვუხსნით აქტივობის საჭიროებას, ფუნქციას და ყურადღებას ვამახვილებთ იმაზე, თუ რა შედეგს მოუტანს ის მას. მაგალითისთვის, თუ მოსწავლეს კითხვის კომპონენტი აქვს განსავითარებელი, ამისთვის შემოგვაქვს განმავითარებელი შეფასების ერთ-ერთი ინსტრუმენტი, კითხვის შეფასების კრიტერიუმები, და ის თავად ხსნის თავის შეცდომებს და ისახავს მიზანს, თუ რა უნდა გააუმჯობესოს, როგორ და როდის უნდა მიაღწიოს აღნიშნულ მიზანს. მთავარი კითხვის პასუხამდე კი მოსწავლე მასწავლებლის მცირედი დახმარებით თავისით მიდის: თუ რატომ სჭირდება კითხვის უკეთ ცოდნა.

ამრიგად, ინსტრუმენტები მრავალგვარია, აუცილებელია მასწავლებელმა იკვლიოს, როგორ მიაღწიოს დასახულ მიზანს და რომელი ფსიქოლოგიური მახასიათებლები უნდა იყოს გათვალისწინებული აქტივობის განხორციელების დროს. უნდა გვახსოვდეს, რომ მოსწავლე ზრდასრულობის ასაკამდე ურთულეს ფსიქო-ემოციურ პროცესს გადის. სწორედ ამ მნიშვნელოვან წლებში ყალიბდება მისი თავდაჯერებულობისა და თვითაქტუალიზაციისკენ მიმავალი გზის უმნიშვნელოვანესი საფეხურები. მასწავლებლის როლი კი ცალსახად მნიშვნელოვანია, რადგან მისი თითოეული სიტყვა ღრმა კვალს ტოვებს მოსწავლის არაცნობიერზე, რომელიც ზრდასრულობის ასაკში ათასგვარი „მახინჯი“ ფორმით შეიძლება გამოვლინდეს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Lucariello, S. Graham…. ,,Top 20 principles from psychology for prek-12 teaching and learning’’, American psychology assosiation, 2015;
2. სწავლების მეთოდები და სწავლების სტრატეგიები: https://mastsavlebeli.ge/?p=2536

(ტექსტების კრეატიული განხილვა ChatGPT -სთან ერთად)

 ციფრული ტექნოლოგია და განათლება

ციფრული ტექნოლოგიები ცვლის ჩვენი სამყაროს პარადიგმას – ადამიანმა გენერაციული ჩატბოტების სახით ზღაპრული “ციფრული ჯინი” მიიღო. ჩატბოტების  ყოველდღიური მისალმება დაახლოებით ასე ჟღერს: “რა კითხვა გაქვს დღეს?”, რაც გულისხმობს: “გისმენთ და გემორჩილებით!” ეს ფრაზა ბევრ ადამიანს აფრთხობს, რადგან არ იცის, რა სჭირდება და როგორ მოითხოვოს ის, რაც ზუსტად არ იცის, რომ სჭირდება. არა და, ხელოვნური ინტელექტი ჩვენი ცხოვრების ყველა სფეროში უკვე შემოჭრილია, ბევრი რამ შეცვლილია უკვე და ბევრიც ძალიან სწრაფად შეიცვლება. არ ღირს დრო დავკარგოთ შიშში, რომ “ისინი” სამსახურებს წაგვართმევენ, დაგვიპყრობენ, დედამიწიდან გაგვაძევებენ და ა.შ., რადგან ეს უკვე მოხდა და ჩვენც უნდა ვადაპტირდეთ ახალ რეალობასთან. რა თქმა უნდა, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ისინი მხოლოდ ინსტრუმენტებია, მთავარი ადამიანია! ბრძანებების გამცემის როლში ყოფნაც აბნევს ადამიანს, რადგან მანამდე მან იცოდა, რომ რუტინულ სამსახურებში  ის უნდა ეკეთებინა, “რასაც დაავალებდნენ”, ახლა კი მან უნდა დაწეროს ინსტრუქციები ჩატბოტებისთვის – ეს კი სასარგებლოსთან ერთად საპასუხისმგებლოცაა!

ერთი სიტყვით, იწყება არა მარტო ღირებულებათა გადაფასება, არამედ იდენტობის კრიზისიც და ეს გზა ყველამ ერთად უნდა გავიაროთ ურთიერთდახმარებით, რადგან ხელოვნური ინტელექტი აღარ არის მხოლოდ ფუტურისტული იდეა, ის ჩვენი ყოველდღიური კომუნიკაციის ნაწილია.

ახლა კი სრულიად კონკრეტულ თემაზე მინდა გესაუბროთ: ხელოვნური ინტელექტის ინსტრუმენტებზე განათლებაში. უკვე დიდი ხანია,  გენერაციულმა ჩატბოტებმა სტუდენტებისა და მოსწავლეების ყოველდღიურობაშიც შეაღწია და ტრადიციულ დავალებებსაც მარტივად უმკლავდება. პროფესორ-მასწავლებლებს მოგვიწევს დავალებების ტრანსფორმაცია, რათა ახალგაზრდობამ  “copy-paste” კი არ გამოიყენოს, არამედ შემოქმედებითად ითანამშრომლოს და ცოდნა გაიმდიდროს და გაიმყაროს. ჩემი ბოლო წლების გამოცდილება უნივერსიტეტში ამ მხრივ ნაყოფიერი აღმოჩნდა. ამიტომ მინდა გაგიზიაროთ გამოცდილებაც და შემოგთავაზოთ კონკრეტული შემოქმედებითი პრომპტები ჩატბოტებთან სამუშაოდ ქართული ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილზე. დიახ, მათი გამოყენება ლიტერატურის ანალიზშიც ახალ ჰორიზონტებს გვიხსნის. ChatGPT-ი და მსგავსი ჩატბოტები ცვლიან ტრადიციულ მიდგომებს და გვთავაზობენ ინტერაქტიურ და ექსპერიმენტულ სივრცეს, სადაც ტექსტი აღარ არის სტატიკური შესწავლის  ობიექტი, არამედ ცოცხალი დიალოგის ნაწილია. ზოგადადაც, მომავლის ცოდნა – ეს არის დიალოგსა და ინტერაქციაში ახალი “ცოდნების” შექმნის პროცესი, ამავე დროს ეს არის ინდივიდუალური პროცესი.

თუ ტრადიციული ლიტერატურული ანალიზი ემსგავსებოდა არქეოლოგიურ გათხრებს, სადაც კრიტიკოსები ფენიდან ფენამდე ეძებდნენ “ჭეშმარიტ ინტერპრეტაციას”, დღეს ჩვენ ვართ ახალ რეალობაში, როცა ანალიზი აღარ არის მხოლოდ დეკოდირება, არამედ შემოქმედებითი დიალოგია.

ChatGPT და მსგავსი მოდელები ქმნიან დინამიკურ მიდგომებს, რომლებიც ერთდროულად მოიცავენ ფილოსოფიურ, ფსიქოანალიტიკურ, სტრუქტურალისტურ თუ პოსტმოდერნისტულ პერსპექტივებს. მათთან ურთიერთობისას მოსწავლეები/სტუდენტები იღრმავებენ ანალიტიკურ უნარებს და სწავლობენ ტექსტის მრავალგანზომილებიან წაკითხვასაც. თითოეული დიალოგი ციფრულ ჰერმენევტიკას ემსგავსება – ტექსტი გარდაიქმნება, მრავალფეროვანი ინტერპრეტაციები იმატებს და მკითხველი თავად ხდება ტექსტის თანაავტორი.

რა უნარებს იძენს სტუდენტი ახალ კომუნიკაციაში?

ტექსტი ცოცხალი დიალოგია… რა ცოდნას/სარგებელს იღებს აქედან მოსწავლე/სტუდენტი?

ყველაზე მთავარი: მოსწავლეებისა და სტუდენტებისთვის სასარგებლო მხოლოდ ჩატბოტის პასუხების ანალიზი კი არ არის, არამედ საკუთარი პრომპტების ოპტიმიზაცია და კითხვების დახვეწა. ეს მათ დაეხმარება მეტაკოგნიტიური უნარების განვითარებაში – როგორ ვიფიქროთ საკუთარ ფიქრებზე და როგორ დავსვათ უკეთესი კითხვები – ეს არის დღეს ჩატბოტებთან თანამშრომლობისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი თემა.

აგრეთვე:

ხელოვნური ინტელექტის გამოყენება ლიტერატურულ ანალიზში ახალ, კრეატიულ განზომილებას აძლევს სწავლის პროცესს და გვაძლევს შესაძლებლობას, რომ აკადემიური პროცესი უფრო  მეტად ექსპერიმენტული და მრავალფეროვანი გახდეს.

ახალგაზრდები სწავლობენ კრიტიკული აზროვნების ახალი რაკურსს – რომ ინტერპრეტაცია ერთმნიშვნელოვანი არ არის და რომ ტექსტის კითხვა შეიძლება გახდეს ინტელექტუალური თავგადასავალი.

ძლიერდება ინოვაციური ხედვა და ინტერდისციპლინური კავშირები – ChatGPT გვთავაზობს მოულოდნელ კავშირებს ფსიქოლოგიასთან, სოციოლოგიასთან, კიბერკულტურასთან, რაც ტექსტს ახალ კონტექსტებში აცოცხლებს და სრულიად ახალ მხარეებს გვანახებს.

ტექსტის ანალიზი ხდება არა მხოლოდ აკადემიური, არამედ ნარატიული, პოეტური და დრამატული პროცესიც.

ვითარდება ციფრული წიგნიერება – სტუდენტები/მოსწავლეები სწავლობენ, როგორ იმუშაონ AI-ჩატბოტებთან ისე, რომ მათი გამოყენება არ იყოს  მხოლოდ ინფორმაციული, არამედ შემოქმედებითი და კრეატიული.

მულტიმოდალური ინტერპრეტაცია – ტექსტი შეგვიძლია გარდავქმნათ აუდიალურ, ვიზუალურ, სენსორულ და ემოციურ გამოცდილებად, თუკი ჩატბოტებს შესაბამის ანალიზს მოვთხოვთ.

მნიშვნელოვანი ხდება ციფრული დიალოგური სწავლება – ცოდნა აღარაა სტატიკური სისტემა; ის მუდმივად ვითარდება, რადგან ჩატბოტი გვეხმარება ახალი, ალტერნატიული ხედვების გენერირებაში.

ლიტერატურული ანალიზის ახალი ეპოქა

თავიდანვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ChatGPT არ ანაცვლებს ტრადიციულ ლიტერატურულ მეთოდებს – ის მხოლოდ აფართოებს, ავრსებს, აღვიძებს მკითხველში ტექსტის მიმართ ცნობისმოყვარეობას და ანალიზის პროცესს აქცევს სახალისო თამაშად. ჩატბოტებთან ინტერაქცია საშუალებას გვაძლევს, ვიყოთ ერთდროულად მკვლევრებიც და შემოქმედებიც, მკითხველებიც და ტექსტის თანაავტორებიც. ეს ახალი ჰიბრიდული მეთოდი გვთავაზობს  ინტელექტუალურ ტრენინგს და ახალ გამოცდილებას, რომელიც ციფრული სამყაროს ეპოქაში განსაკუთრებით აქტუალურია.

მომავალი უკვე აქ არის, და ეს მომავალი ციფრული დიალოგია – დიალოგი, როცა  ხელოვნური ინტელექტი შემოქმედებითი პარტნიორია, რომელიც ტექსტის ახალ განზომილებებს გვიხსნის.

ახლა კი კონკრეტული ექსპერიმენტი:

მოდი, სანიმუშოდ ავიღოთ გალაკტიონ ტაბიძის ლექსი “ქარი ქრის” (თქვენ შეგიძლიათ აიღოთ ნებისმიერი პოეტური ან პროზაული ტექსტი და მისცეთ განსხვავებული პრომპტი).

ვუტვირთავთ ჩატბოტს ლექსს და ვაძლევთ პრომპტს: განიხილე გალაკტიონ ტაბიძის ლექსი “ქარი ქრის” სხვადასხვა პერსპექტივაში (აქ შეგიძლია დაუკონკრეტო, რა პერსპექტივებიც გსურს):

ქარი ქრის, ქარი ქრის, ქარი ქრის,

ფოთლები მიჰქრიან ქარდაქარ,

ხეთა რიგს, ხეთა ჯარს რკალად ხრის –

სადა ხარ, სადა ხარ, სადა ხარ.

ისევ წვიმს, ისევ თოვს, ისევ თოვს,

ვერ გპოვებ ვერასდროს, ვერასდროს,

შენი მე ხატება დამდევს თან,

ყოველთვის, ყოველ დროს, ყოველგან.

შორი ცა ნისლიან ფიქრებს ცრის,

ქარი ქრის, ქარი ქრის, ქარი ქრის.

ChatGPT – ის პასუხი:

1. მისტიკური აღქმა

ლექსში ბუნების ძალები თითქოს ცოცხლდებიან. ქარი და ნისლი შეიძლება განვიხილოთ როგორც მისტიკური სულები ან უხილავი ძალები, რომლებიც გმირის გრძნობებს განასახიერებენ.

2. ფსიქოანალიტიკური აღქმა

ლექსი შეგვიძლია გავაანალიზოთ როგორც ქვეცნობიერის გამოძახილი. „სადა ხარ“ შეიძლება იყოს იდენტობის ძიების სიმბოლო, ხოლო განმეორებადი „ქარი ქრის“ — შინაგანი არეულობის და დაძაბულობის გამოხატულება.

3. მეტაფიზიკური აღქმა

ლექსი შეიძლება აღვიქვათ როგორც დროისა და სივრცის ძიება. „ყოველ დროს, ყოველგან“ გრძნობის ულევობას და დროის მიღმა არსებობას აღნიშნავს.

4. ალეგორიული აღქმა

ეს ლექსი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ცხოვრების ციკლის ალეგორია: ქარი — ცვლილებები, ფოთლები — დროის გასვლა, ხოლო ნისლი — მომავლის გაურკვევლობა.

5. მუსიკალური აღქმა

ლექსის რიტმი და განმეორებადი სტრიქონები შეიძლება მუსიკალურ კომპოზიციად აღვიქვათ. „ქარი ქრის“ გამეორება რეფრენის მსგავსად ჟღერს, რაც მელოდიურობას ანიჭებს ნაწარმოებს.

6. აბსურდული აღქმა

შეგვიძლია, ლექსი დავინახოთ როგორც აბსურდის თეატრის ელემენტი. ლირიკული გმირი ეძებს ვიღაცას ან რაღაცას, რაც შეიძლება არც არსებობდეს, და ეს ძიება უსასრულოდ გრძელდება.

7. სიურრეალისტური აღქმა

ბუნების ელემენტების და ემოციის შერწყმა სიზმრისეულ, სიურრეალისტურ სცენას ქმნის. ფოთლები, რომლებიც „ქარდაქარ“ მიჰქრიან, შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ფიქრების ფრაგმენტები, რომლებიც ცნობიერებას გასცდნენ.

8. კოსმიური აღქმა

ლექსი შეიძლება აღვიქვათ, როგორც კოსმოსური მოგზაურობა. ქარი და ნისლი სივრცესა და დროის უსასრულობაში მოგზაურობის სიმბოლოებია, ხოლო გმირის „სადა ხარ“ — სამყაროში საკუთარი ადგილის ძიებაა.

9. რიტუალური აღქმა

განმეორებადი სტრიქონები და რიტმი შეიძლება რიტუალურ შელოცვას ჰგავდეს, თითქოს ლირიკული გმირი შეყვარებულის ხატებას იძახებს და ბუნების ძალებს უხმობს.

10. ციფრული აღქმა

ლექსი შეგვიძლია აღვიქვათ როგორც ინფორმაციული ნაკადის და მონაცემების ცირკულაცია ციფრულ სამყაროში. „ქარი ქრის“ მსგავსად, მონაცემები განუწყვეტლივ მოძრაობს ქსელში, „ფოთლები მიჰქრიან ქარდაქარ“ კი პაკეტების მარშრუტირებას ჰგავს ინტერნეტში. „სადა ხარ“ შეიძლება მივიჩნიოთ დაკარგული მონაცემის ან უკუგამის ძიებად, ხოლო ნისლი — ღრუბლოვან შენახვასა და ვირტუალურ რეალობას განასახიერებს.

ვაგრძელებ ინსტრუქციების მიცემას და ვეუბნები: განიხილე ლექსი აუდიალური, ვიზუალური და კინესთეტიკური აღქმის პერსპექტივაში:

ChatGPT – ის პასუხი:

აუდიალური აღქმა

ეს მიდგომა ფოკუსირდება ხმებზე, რიტმსა და მუსიკალურობაზე:

• ანალიზი: განმეორებადი „ქარი ქრის“ ქმნის რიტმს, რომელიც ქარის ხმაურს ჰგავს. ეს აკუსტიკური ეფექტი ქმნის მუდმივი მოძრაობის და წრებრუნვის შეგრძნებას. „ფოთლები მიჰქრიან ქარდაქარ“ — აქ სიტყვები ხმაურის იმიტაციას ახდენენ, თითქოს ფოთლები ერთმანეთთან შეხებით ცვივიან.
• ნიმუში: თუ აუდიოფორმატში წარმოვიდგენთ, შეიძლება გამოყენებულ იქნას ქარის ჩურჩული, ფოთლების შრიალი და წვიმის მსუბუქი ხმაური ფონად. პოეტის ხმაც შეიძლება დაბალ, სევდიან ტონალობაში ჟღერდეს, რაც ლექსის მელანქოლიურ ატმოსფეროს გააძლიერებს.

ვიზუალური აღქმა

ეს მიდგომა ამახვილებს ყურადღებას ვიზუალურ ასოციაციებზე და სურათებზე:

• ანალიზი: ლექსში მდიდარია ვიზუალური დეტალები: „ფოთლები მიჰქრიან ქარდაქარ“ — წარმოდგენაში ჩნდება ქარბორბალას მსგავსი სცენა, სადაც ფოთლები ჰაერში ბრუნავენ. „ნისლიან ფიქრებს ცრის“ იწვევს ნისლით დაფარულ ჰორიზონტს და გაურკვევლობის ატმოსფეროს.
• ნიმუში: ლექსის ვიზუალიზაციისას, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ ნაცრისფერი, სუსტი განათება, ნისლი, რომელიც ცას ფარავს, და ფოთლები, რომლებიც ქარის ძალით ბრუნავენ. ეს ყველაფერი ქმნის სევდიან და მელანქოლიურ პეიზაჟს.

კინესთეტიკური აღქმა

ეს მიდგომა კონცენტრირდება მოძრაობასა და შეგრძნებებზე:

• ანალიზი: ლექსში მოძრაობის დინამიკა ძლიერია: „ქარი ქრის“ — ჰაერის მოძრაობის შეგრძნება იბადება; „ფოთლები მიჰქრიან“ — სისწრაფისა და ქარბორბალის ენერგიის განცდა ჩნდება.
• ნიმუში: კინესთეტიკურად შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ ვდგავართ ქარიან დღეს ღია სივრცეში, ვგრძნობთ სახეზე ცივ ნიავს, ტანსაცმლის ფრიალს და ფოთლების შეხებას, რომლებიც ქარს მიჰყავს.

როდესაც მოსწავლეები/სტუდენტები განსხვავებული პრომპტებით მიიღებენ სრულიად განსხვავებულ პასუხებს, კრიტიკულად გაიაზრებენ მიღებულ ინფორმაციას, დახვეწენ ახალი პრომპტებით საბოლოო შედეგს, ამის შემდეგ იწყება უკვე ყველაზე საინტერესო პროცესი –  აუდიტორიაში განხილვა.

ასეთ შემთხვევაში მასწავლებელი ფასილიტატორია, მოდერატორი, რომელიც სწორად უხსნის მოსწავლეებს პრომპტების შექმნის ხელოვნებას და წარმართავს განხილვის პროცესს. ბოლოს კი შეაჯამებს განსხვავებულ ინტერპრეტაციებს.

ამ თემაზე უფრო მეტი წაიკითხეთ ამ ნაშრომებში:

1. Ryan, M.-L. (Ed.). (1999). Cyberspace Textuality: Computer Technology and Literary Theory. Indiana University Press.
2. Berry, D. M., & F. Gruisin, R. (Eds.). (2017). Digital Humanities: Knowledge and Critique in a Digital Age. Polity Press.
3. Jenkins, H., McPherson, T., & Shtern, J. (Eds.). (2018). The Digital Critic: Literary Culture Online. OR Books.
4. Ramsay, S. (2011). Reading Machines: Toward an Algorithmic Criticism. University of Illinois Press.
5. Overton, C. L. (1998). Artificial Intelligence and Literary Creativity: Inside the Mind of Brutus, a Storytelling Machine. Routledge.

წლებია, დასავლეთ ევროპის ქვეყნების პოლიტიკურ სისტემებს ვსწავლობ, ხანდახან ცოდნას სტუდენტებსაც ვუზიარებ ხოლმე. თეორიული მასალების შესწავლის პარალელურად, აუცილებლად მიმაჩნია მიმდინარე, ყველაზე აქტუალური საკითხებისთვის თვალ-ყურის მიდევნებაც. აქედან გამომდინარე, პერიოდულად ვაკვირდები არაერთი ევროპული ქვეყნის საპარლამენტო მუშაობას.

რამდენიმე თვის წინ, გერმანიის ბუნდესტაგის ერთ-ერთი სხდომის შესახებ მომზადებული რეპორტაჟის გარჩევისას მოულოდნელ სურათს გადავაწყდი. სხდომათა დარბაზის შუაგულში ორი ქალი ტრიბუნისგან ზურგშექცევით იჯდა. გამიკვირდა, ამიტომ კადრს კიდევ უფრო მეტი ყურადღებით მივუბრუნდი უკან. აღმოვაჩინე, რომ ისინი მათ პირისპირ მოკალათებულ ახალგაზრდა ქალს ჟესტების ენაზე უთარგმნიდნენ გამომსვლელთა სიტყვას. როგორც შემდეგ გავარკვიე, თურმე, სხდომის სხვა მიმომხილველებთან ერთად უპრეცედენტო ისტორიული მოვლენის თვითმხილველი ვყოფილვარ.

გასული წლის გაზაფხულზე 44 წლის ჰაიკე ჰოიბახი გახდა პირველი სმენადაქვეითებული ადამიანი, რომელიც ევროპის უძლიერესი ქვეყნის ძლევამოსილ პარლამენტში აირჩიეს. ცხადია, ერთ დეპუტატს სიტუაციის კარდინალურად შეცვლა არ შეუძლია, მაგრამ საზოგადოებამ მაინც პროგრესის მძლავრ ნიშნად აღიქვა ქ-ნი ჰოიბახის პარლამენტში გამოჩენა. ახალი დეპუტატი იქცა სიმბოლოდ იმისა, რომ მრავალი წინააღმდეგობის მიუხედავად, დასავლურ დემოკრატიებს მაინც შეუძლიათ ყველა გარიყული ჯგუფისთვის ხმის დაბრუნება. ახალგაზრდა ბავარიელის საქმიანობა ევროპის ყველა სმენადაქვეითებულს აგრძნობინებს, რომ სათანადო ბრძოლის შემთხვევაში მათ კუთვნილი ადგილის მოპოვება პოლიტიკაშიც კი შეუძლიათ; რომ დემოკრატიულ სისტემაში პოლიტიკის კარი ღიაა ყველასთვის.

გარდა ამისა, სმენადაქვეითებული მოქალაქის პარლამენტარად არჩევით დემოკრატიული ძალები პოპულისტთა არაჰუმანურ ლოგიკასაც უპირისპირდებიან. ულტრამემარჯვენეები განსაკუთრებული აგრესიით გამოირჩევიან შშმ პირებისა და ინკლუზიური პოლიტიკის მიმართ. ექსტრემისტები ფიქრობენ, რომ არცერთმა ინკლუზიურმა ინიციატივამ არ იმუშავა. ისინი ამტკიცებენ, რომ ამგვარი პროექტები იქცნენ ზარალად, ტვირთად და სიმძიმედ იმ ადამიანებისთვის, რომლებსაც შეზღუდული შესაძლებლობები არ აქვთ.  არადა, ფაქტია, სახელმწიფო მზრუნველობისა და მხარდაჭერის გარეშე, შშმ პირების საზოგადოებაში ინტეგრაციის ხელშეწყობის გარეშე სმენადაქვეითებულთათვის პარლამენტის კი არა, დასაქმების უბრალო ცენტრის კარიც კი დაიხურებოდა.

მნიშვნელოვანია, რომ ბავარიელ პარლამენტარს ახალი სტანდარტის დამყარება სურს. იგი წინა მოწვევის ბუნდესტაგში მშენებლობისა და საცხოვრისის კომისიის შემადგენლობაში ირიცხებოდა და აქტიურად მუშაობდა კლიმატის ცვლილებისა და საქალაქო განვითარების ურთიერთმიმართების პრობლემებზე. სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი თანამოქალაქეებს უმტკიცებს, რომ სმენადაქვეითებულები მხოლოდ შშმ პირთა პოლიტიკაზე არ საუბრობენ, მათი საქმე მხოლოდ თავიანთ თემზე მუშაობა არ გახლავთ. ჰოიბახი თავისი საქმიანობით აჩვენებს, რომ ბარიერების მიუხედავად მაინც შესაძლებელია საკუთარი ჯგუფის მიღმა, უნივერსალური მნიშვნელობის პრობლემებზე ფიქრი და მათი გადაჭრის გზების ძიება.

ევროპის ისტორიაში სმენადაქვეითებული დეპუტატის პირველი გამოსვლაც ქალაქგანვითარების საკითხებს მიეძღვნა. ძალიან შთამბეჭდავი სანახაობა გახლდათ ქ-ნი ჰოიბახის ტრიბუნაზე ასვლა. მთელი დარბაზი ჟესტურ ენაზე უკრავდა ტაშს, დეპუტატის სიტყვას სურდო თარჯიმანი ახმოვანებდა, უზარმაზარ შენობაში დროდადრო ისეთი სიჩუმე ისადგურებდა, რომელიც საზოგადოების ერთი ნაწილისთვის ხმის დაბრუნების, სიხარულნარევი ყიჟინის ტოლფასი გახლდათ.

სოციალ-დემოკრატი კიდევ ერთხელ იბრძვის ბუნდესტაგში მოსახვედრად. მან სურდო თარგმანი პოლიტიკური პროცესის ყველა საფეხურის ნაწილად აქცია. ჟესტური ენის სპეციალისტები მხოლოდ ბუნდესტაგის სხდომებსა და დერეფნებში კი აღარ დაჰყვებიან გამოუცდელ პარლამენტარს, არამედ უკვე მასთან ერთად დადიან კარდაკარ კამპანიის საწარმოებლად, მასთან ერთად ამაგრებენ სააგიტაციო კარვებს აუგსბურგის ქუჩებში. ჰოიბახის წყალობით, უკვე არცთუ ისე მნიშვნელოვანი პარტიული შეხვედრების თარგმნაც კი ჩვეულ მოვლენად ითვლება. ერთმა დეპუტატმა თავისი გაელვებით წარმოუდგენლად დააწინაურა სმენადაქვეითებულთა საკითხი საზოგადოებრივ დღის წესრიგში.

იმედი ვიქონიოთ, რომ ჰოიბახი კიდევ ერთხელ შეძლებს მანდატის მოპოვებას და გარიყული ჯგუფებისთვის ველის გაფართოებას შეუქცევად პროცესად აქცევს.

დღევანდელ მსოფლიოში ტექნოლოგიების განვითარება განათლებაში STEM და STEAM სწავლების მნიშვნელობას კიდევ უფრო ზრდის. სწორედ ამ კონტექსტში, სკოლის მოსწავლეებმა შექმნეს უნიკალური პროექტი, რომელიც mBot რობოტის მეშვეობით პროცესების ავტომატიზაციის შესაძლებლობას იძლევა.

პროექტის იდეა და დანიშნულება

პროექტის მიზანია მოსწავლეებმა ტექნოლოგიების გამოყენებით შეისწავლონ რობოტოტექნიკა და პროგრამირება. mBot-ის დახმარებით, მათ შექმნეს ისეთი სისტემა, რომელიც ხაზის გამყოლი სენსორისა და სპეციალურად დაწერილი კოდების მეშვეობით, წინასწარ განსაზღვრული მარშრუტის დაცვით, დამოუკიდებლად გადაადგილდება და კონკრეტულ დავალებებს ასრულებს. ეს შესაძლებლობა ფართოდ გამოიყენება მრეწველობასა და ლოგისტიკაში, რაც მოსწავლეებს აძლევს შესაძლებლობას, რეალურ ინჟინრულ გამოწვევებთან იმუშაონ.

ტექნოლოგიური გადაწყვეტა

პროექტში გამოყენებულია:

• mBot რობოტი – მარტივი და ინტუიციური პლატფორმა, რომელიც STEM განათლებისთვისაა შექმნილი;
• ხაზის გამყოლი სენსორი – რომელიც რობოტს ეხმარება განსაზღვროს და დაიცვას მარშრუტი;
• Mblock პროგრამული უზრუნველყოფა – რომელიც მოსწავლეებს აძლევს საშუალებას, ვიზუალურ ბლოკ-კოდირებით მარტივად შექმნან ალგორითმები;
• ChatGPT-ის მხარდაჭერა – მოსწავლეები იყენებდნენ ხელოვნური ინტელექტის შესაძლებლობებს, რათა გაეუმჯობესებინათ კოდები და მიეღოთ ტექნიკური რჩევები.

პროექტის მნიშვნელობა

მოსწავლეებმა არამარტო შეიძინეს ახალი ცოდნა პროგრამირებასა და რობოტოტექნიკაში, არამედ განავითარეს ანალიტიკური და კრეატიული უნარები. მსგავსი პროექტები ეხმარება მათ პრობლემების გადაჭრის უნარის გაუმჯობესებაში და სამომავლო კარიერული გზების აღმოჩენაში ტექნოლოგიურ სფეროში.

Future Laboratory და Lego რობოტოტექნიკის კლუბი

პროექტი განხორციელდა Future Laboratory-ისა და Lego რობოტოტექნიკის კლუბის ფარგლებში, რომლებიც აქტიურად ხელს უწყობენ STEAM სწავლების განვითარებას. აღნიშნული პლატფორმები მოსწავლეებს აძლევენ უნიკალურ შესაძლებლობას, შეისწავლონ ინოვაციური ტექნოლოგიები და რეალურ პროექტებზე იმუშაონ.

ეს პროექტი კიდევ ერთი ნათელი მაგალითია იმისა, თუ როგორ შეუძლია ტექნოლოგიებს სკოლის მოსწავლეებში ინოვაციური აზროვნებისა და პრაქტიკული უნარების განვითარება. მსგავსი ინიციატივები მნიშვნელოვანია, რათა მომავალმა თაობამ შეძლოს თანამედროვე გამოწვევებთან გამკლავება და ტექნოლოგიური პროგრესის მიმართულებით საკუთარი წვლილის შეტანა.

იოანე პეტრიწი, როგორც „არეოპაგეტიკის“ ინტერპრეტატორი

შუა საუკუნეების კულტურამ ბერძნული ფილოსოფია ძირითადად ნეოპლატონიზმის სახით მიიღო. ეს იყო ბერძნული ფილოსოფიის ხსნის უკანასკნელი მცდელობა. ნეოპლატონიზმი როგორც ბაზისი, საფუძველი, ყველაზე მოხერხებული აღმოჩნდა ახალი მსოფლმხედველობის განვითარებისთვის, თუმცა ეს მეტამორფოზა, ტრანსფორმაცია, უმტკივნეულო არ ყოფილა და შემოქმედებით მიდგომასაც გულისხმობდა. ნეოპლატონიზმი ხელახლა აითვისეს განვითარებული ქრისტიანული კულტურის საფუძველზე და ეს, ნეოპლატონიზმის თვალით დანახულ-ათვისებული ბერძნული მსოფლმხედველობა, რენესანსული აზროვნების ფილოსოფიურ საფუძვლად იქცა.

ძველი ქართული ფილოსოფიის უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენელი, ფილოსოფოსი, პოეტი და მთარგმნელი იოანე პეტრიწი, შუა საუკუნეების ფილოსოფიის იმ ხაზს აგრძელებს, რომელიც ქრისტიანულ კულტურაში კაბადოკიელ მოაზროვნეთაგან (გრიგოლ ნოსელი, ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი) მოდის და მე-11 საუკუნის მეორე ნახევარში მიქაელ ფსელოსის ნააზრევში პროკლეს ნეოპლატონიზმს ერთვის.

ტრადიცია პეტრიწს ბიზანტიურ ფილოსოფიას უკავშირებს. ფიქრობენ, რომ იგი კონსტანტინოპოლში განისწავლა, შემდგომ კი ბულგარეთში, პეტრიწონის (ახლანდელი ბაჩკოვო) მონასტერში მოღვაწეობდა. ეს მონასტერი ასევე ჩვენი თანამემამულის, დასავლეთის დიდი დომესტიკოსის გრიგოლ ბაკურიანის ძის დაარსებული იყო. მოგვიანებით პეტრიწი დავით აღმაშენებელმა თავის დაარსებულ გელათის აკადემიაში, მონასტერში მიიწვია.

პეტრიწის მიერ ნეოპლატონური ფილოსოფია, იმ სახით, რომელიც მან ათენის სკოლაში, პროკლე დიადოხოსთან მიიღო, ქართული სულიერი კულტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი გახდა.

იოანე პეტრიწი დროის შესახებ

აბსოლუტური ერთისა და მატერიის ურთიერთმიმართება ყოველივეში იგივეობასა და განსხვავებას შორის მიმართებაა. ე რ თ ი  შეუცნობადი წმინდა იგივეობაა, მატერია (ნივთი) – წმინდა სხვაობა. მათ შორის არსებული ყოველი ვითარება, განურჩევლად იმისა, გრძნობადია ის თუ იდეალური, წარმოადგენს დაპირისპირებულთა ერთიანობას. საქმე გვაქვს დაპირისპირებულთა ერთიანობასა და არა იგივეობასთან; ეს უკანასკნელი მხოლოდ აბსოლუტის მახასიათებელია და შეუცნობელია ჩვენი გონებისთვის. ეს ნიშნავს, რომ ყოველგვარი დაპირისპირებულობისგან თავისუფალი მხოლოდ ღმერთია.

აქ გვაქვს ორმაგი მარტივის გაგება: ერთია, როგორც ყოველივეს უმიზეზო მიზეზი, მეორე – ნივთი, უფორმო მატერია, რომელიც მარტივია, ამ სიტყვის ჩვეულებრივი გაგებით. რაც მეტია მასში წინააღმდეგობა, მით უფრო დაშორებულია ის უმაღლეს ერთს; ანუ „მარტივი“ და გენიალური – ღმერთი და მარტივი როგორც წინააღმდეგობრივი მატერია.

ტერმინი „განშორებაჲ“ პეტრიწთან ორ ცნებას უკავშირდება. პირველი ქვემოდან ზემოთ ზიარების მიმართებას ასახავს და მიგვითითებს სხეულებრივზე, რომელიც სივრცეში დისტანციის მქონეა თავის მიზეზთან. იდეალურში, როგორიცაა ცის სფეროთა მაღლა მდებარე იდეათა სამყარო („ნამდვილ მყოფი“), რადგან სამგანზომილებიანი სივრცე არ არსებობს, ზიარების პროცესი წარმოგვიდგენია როგორც განუშორებელი. „ცას“ როგორც სხეულებრივს, მაგრამ უკვდავს აქაც საშუალო ადგილი უჭირავს – ორი სახის მიზეზს შორისაა. აქ სიძნელეა – პეტრიწი სხეულებრივს ვერ მიაწერს დამოუკიდებელი აქტიურობის უნარს, თუნდაც იმიტომ, რომ განსხეულება მხოლოდ ღვთაებრივი ძალის შედეგია. სხეული, საერთოდ, მხოლოდ იმიტომ არის აქტიური, რომ მასში სული არსებობს. სული შეიძლება განშორებადიც იყოს და განუშორებელიც სხეულისგან (სულის არსებობას ნეოპლატონიკოსები მცენარეებსა და ქვებშიც უშვებენ). სხეულის უბრალო მოძრაობაც კი სულის აქტივობის გამოვლინებაა.

სული პეტრიწთან სხეულის შიგნით კი არ არის, არამედ მოიცავს სხეულს, „ზესთა ძეს და შორის სხეულთაგან“. ანუ სხეული არ არის სულის „საფლავი“.

დემიურგი (აბსოლუტური ძალა) იდეათა სამყაროა, მატერია – ეს სამკუთხედია. დემიურგი პიროვნულობასა და მიზანს მოკლებულია, მას მხოლოდ სიკეთე უნარჩუნდება.

პეტრიწის ონტოლოგიაში საჭიროა დროის პრობლემის, ადგილისა და ანალიზის გაგება; სივრცის პრობლემა მას იმდენად არ აწუხებს. თავად ტერმინი „სივრცე“ პეტრიწთან ერთია სამი განზომილებიდან („განსაზიდიდან“). ის სიფართეა, სიგრძისა და სიღრმის გვერდით. ის, რასაც დღეს სივრცე ეწოდება, აღინიშნება ტერმინით „ადგილი“. „ადგილი-შორისობა“ სხეულებრივი სპეციფიკაა. ხოლო როცა გვართა და იდეათა ადგილზეა მსჯელობა, ანალოგიის წესით უნდა გაკეთდეს, რადგან იდეალურს არ აქვს მოცულობა, რომელიც ყოველ ვრცეულს ახასიათებს. ასე რომ, სივრცე დამახასიათებელია სხეულთათვის. ყველაფერი, რაც მასშია მოქცეული, შედგენილია და მიზნობრივ მოძრაობას ემორჩილება. მას თავშივე აქვს თავისი მოძრაობის მისკენ მისწრაფება. სულ სხვა სტრუქტურისაა დრო. ის, ტრადიციულად, თავსატეხს წარმოადგენდა და არც პეტრიწთანაა ამ მხრივ სიმარტივე.

პეტრიწის კომენტარებში მთელი სისრულითაა მოცემული არისტოტელეს მოძღვრება დროის შესახებ. მრავალი მოაზროვნე მიიჩნევდა, რომ არისტოტელეს, მიუხედავად მის მიერ გაკეთებული სპეციფიკური ანალიზისა, დროის პრობლემის გადაჭრის საქმეში პლატონზე წინ არ წაუწევია. პლატონი აკრიტიკებდა კიდეც არისტოტელეს ამ პოზიციიდან. პეტრიწიც ამ ტრადიციას მისდევს, ცდილობს, აჩვენოს, რომ ძირითადი და არსებითი დროის პრობლემაში პლატონისგან მოდის.

გასაოცარია ის გარემოება, რომ მთელ ამ კვლევაში სიტყვა „დრო“ არსადაა. მისი შესატყვისი იმდროინდელ ქართულ ლიტერატურულ ძეგლებში არის „ჟამი“. დრო იხმარება „ვადის“ ან ხვედრის გაგებით. „ვადას“ ნიშნავს ის რუსთველთანაც. ეს ჩვენი ეროვნულობის უკეთ გასაგებად გამოგვადგება – დროის მიჩნევა „ვადად“, რომელიც მიცემული აქვს ადამიანს და, საერთოდ, ყოველ კონკრეტულ არსებას, იმაზე მიუთითებს, რომ დრო ქართულ ენით ცნობიერებაში ძალზე მჭიდროდ არის დაკავშირებული ადამიანის ცხოვრების საზრისთან, მის ამქვეყნიურ მოვალეობასთან. ეს კავშირი პეტრიწთანაც მკაფიოდ ჩანს, მაგრამ ტერმინი „დრო“ მას ძალიან სუბიექტურად მიაჩნია.

პეტრიწი ტერმინებს აზუსტებს. მისი აზრით, ქართული სიტყვა „ჟამი“ ბერძნული „ქრონოსის“ შესატყვისად არ გამოდგება, ამიტომ პეტრიწი ქრონოსს ქართული ტრანსკრიფციით ხმარობს. ეს საჭიროა დროის პლატონური კონცეფციის, კერძოდ, გრძნობადი და ზეგრძნობადი სამყაროების დროების განსხვავებულობის დებულების დასასაბუთებლად. არისტოტელე ამტკიცებდა, რომ „დრო მოძრაობის ზომაა“. ეს ნიშნავს, რომ დრო ვრცელდება მხოლოდ იმაზე, რაც მოძრაობს, ანუ მხოლოდ იმაზე, რაც კოსმოსშია, პირველი მამოძრავებელი კი მის მიღმაა. რამდენადაც მხოლოდ სხეულები არ არსებობენ, პეტრიწს სურს, დაასაბუთოს, რომ ყოველივე არსებულს აქვს თავისი შესაბამისი, ზემოხსენებულისგან განსხვავებული დრო. არისტოტელე წინააღმდეგობად მიიჩნევდა რამდენიმე დროის დაშვებას. პეტრიწი ცდილობს, დაასაბუთოს, რომ კოსმოსის სხვადასხვა სფეროში სხვადასხვა მოძრაობაა, ამიტომ დროც ამ სფეროებში სხვადასხვაგვარია, თუმცა ზედროულის შესაბამისი „დრო“ მასთან მაინც პრინციპულად განსხვავებულია… კოსმოსის შვიდი სფერო არსებობს საყოველთაო დროში („საყოველთაოსა ჟამსა შორისად“), ხოლო გრძნობადი – „ნაწილებისა ჟამსა შორისად“. ამ უკანასკნელში მეტია დაპირისპირება ფორმასა (გუარსა) და მატერიას, მიზნობრიობასა და აუცილებლობას შორის. ამიტომ აქ, ამ წარმავალ, გრძნობად არსებათა სფეროში, მოქმედებს ბედისწერა როგორც განგებისგან განსხვავებული. განგების (წინასწარჭვრეტის) და ბედისწერის განსხვავებულობის საკითხის განხილვისას პეტრიწი ასკვნის: ბედისწერა (ბედი, ხვედრი) შემთხვევითობაში მიიკვლევს გზას. განგება მხოლოდ კეთილის მიზეზად ცხადდება, ბედი კი ნივთთა კავშირებისა, რომელიც საყოველთაო არ არის და მხოლოდ საბოლოო ჯამში, ანგარიშში, ემორჩილება განგებას.

ჟამის მარადიულ ცვალებადობაში მაინც არის რაღაც ისეთი, რაც ჟამს არ ემორჩილება, ე.ი. უსხეულოა. იგი უმაღლესი საწყისის თავისებურ თანაობას (პეტრიწის ტერმინია, თანამყოფს ნიშნავს) გამოხატავს ცვალებადში. იგია საგნის არსება, როგორც მისი ბუნება. წარმავალ საგანთა არსი, არსება წარუვალი და უკვდავია. კვდება ესა თუ ის ადამიანი, მაგრამ არა ადამიანობა.

დროის პრობლემისადმი მსგავსი მიდგომაა სამასი წლის შემდეგ აღორძინების საწყისებთან მდგარ მოაზროვნის – პროკლეს მოწაფე ნიკოლოზ კუზანელის ნაშრომში „ნადირობა სიბრძნეზე“. იგი თითქოს იმეორებს მისთვის უცნობი ქართველი მოაზროვნის დებულებას და ამბობს, რომ მოძრაობის საზომი დროა. პლატონი ღრმად ხედავდა პრობლემის არსს, როცა ამტკიცებდა, რომ დრო, თავის მხრივ, „მარადიულის ხატია“. თუმცა მათი პოზიციები განსხვავდება ერთმანეთისგან. მაგალითად, პეტრიწისგან განსხვავებით, რომის ეკლესიის კარდინალი ამტკიცებდა, რომ სამყაროს ჰქონდა დასაწყისი და ექნება დასასრულიც.

დრო როგორც მარადიულის ხატი და სახე, პეტრიწის აზრით, ჰგავს კიდეც თავის იდეალურ ნიმუშს და განსხვავდება კიდეც მისგან. ნეოპლატონიკოსებისთვის შედეგს არ შეუძლია, თავისი მიზეზის მთელი სიმდიდრე და სიდიადე აითვისოს. ამიტომ მარადიულში უძრავად, დროის გარეშე არსებული გრძნობადსა და სხეულებრივში დროითა და მოძრაობითაა წარმოდგენილი სასრულის მოძრაობაში (ცვალებადობაში, წრებრუნვაში, მემკვიდრეობაში), ნარჩუნდება მისი არსება როგორც უძრავი ანუ ზედროული. მარადიულში კი არსებობა და არსება ერთი და იგივეა. მას არც მოძრაობა ახასიათებს, არც აწმყო, წარსული თუ მომავალი. ეს მიღმური, უძრავი მარადისობაა. დროში (წუთისოფელი) კი ყველაფერი სამგანზომილებიანი დროის საშუალებით იზომება.

დროში მოძრაობის სახით არსებობს მარადიულიც (ცის მოძრაობა, საყოველთაო სული) და გრძნობად-წარმავალიც. შესაბამისად, სხვაა საყოველთაო ჟამი, რომელიც მოიცავს საყოველთაო სხეულს, სახელდობრ, ცასა და ნაწილებით ჟამს, ოთხი ელემენტისგან შემდგარს, წარმავლის მომცველსა და განმსაზღვრელს. ცა, მართალია, სხეულებრივია, მაგრამ შედგება არა ოთხი ელემენტისგან, არამედ მეხუთისგან. ცისა და ციურ სხეულთა შემადგენელ ამ ელემენტს შერჩა ლათინური სახელი – კვინტესენცია, რომელიც იოანე პეტრიწისთვის უცნობი იყო.

პეტრიწს იდეალური სფეროს საზომი აინტერესებს. ეს ის სფეროა, რომელშიც არც მოძრაობაა, არც ჟამი და არც სხეულებრივი არსებობა, რადგან იდეალურს არ აქვს ნაწილები. მაგრამ რადგან შინაგანად დიფერენცირებული ფუნქციების მქონე არსებულია (იდეათა სფერო), არსებობის გარკვეული საზომი მასაც უნდა ჰქონდეს. ნეოპლატონიკოსები მას გარკვეული ტერმინით მოიხსენებდნენ, რომლის ქართული შესატყვისიც იპოვა პეტრიწმა – „საუკუნოჲ“, როგორც მარადიულობის აღმნიშვნელი. ამ ტერმინს ექვთიმე ათონელიც იყენებს ბასილი კესარიელის „სწავლანის“ თარგმანში და ეფრემ მცირეც „არეოპაგეტიკის“ თარგმანში.

„ვეფხისტყაოსნის“ სწავლება მასწავლებლისთვის არცერთ საფეხურზე არ არის იოლი ამოცანა. მოსწავლეთა ერთი ნაწილი ინტერესდება ტექსტით, სვამს კითხვებს, ითხოვს მოკლე ეპიზოდიდან მიღებული ცოდნის შევსებას პოემის სრული სიუჟეტიდან, რა დროსაც მასწავლებელმა ოსტატურად უნდა გაიაროს ბეწვის ხიდზე: ისე უნდა მოახერხოს, რომ ბავშვებს თვალი აუხილოს პოემის სამყაროზე და თან ინტრიგა დატოვოს, როგორც ბავშვები ამბობენ, არ „დაასპოილეროს“, პოემისადმი ინტერესი არ დაუკარგოს. მეათე კლასში ხომ მთლიანად ვსწავლობთ პოემას და ამ დროისთვის ის არ უნდა იყოს უკვე ნაცნობი, გამოწურული, მოსაწყენი ტექსტი. მეორე ნაწილისთვის უცხოდ რჩება პოემის ძველი ქართული ენა და არქაული ლექსიკა, განსხვავებული სინტაქსი, შუა საუკუნეების რაინდობის ეპოქის ადამიანების ქცევის მოტივაციები, ინტერესები და ურთიერთობების კულტურა.

მეხუთე კლასის პროგრამაშია პოემის პირველი ეპიზოდი – „ამბავი როსტევან არაბთა მეფისა“, ხოლო მეექვსე კლასში ისწავლება „უცხო მოყმის ნახვა“ და „თინათინისაგან ავთანდილის გაგზავნა მის ყმის საძებრად“, რომლის ადაპტირებული ვერსია მოიცავს 11 სტროფსა და პროზაულ ჩანართებს. მეექვსე კლასში ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებული სამიზნე ცნებებია: ტექსტი, სიტყვა, წინადადება, ტექსტი სიტყვიდან ტექსტამდე, ხოლო ქვეცნებებია: მხატვრული და არამხატვრული ჟანრები, ნაწარმოების თემა, იდეა, დედააზრი, მხატვრული კონფლიქტი, სიუჟეტის განვითარება, ეპიზოდი, მოქმედების დრო და ადგილი, მთავარი და არამთავარი პერსონაჟები, პერსონაჟის ქცევა, მოტივაცია, შინაგანი სამყარო, ენობრივი მხარე, მხატვრული ხერხები/ტროპები (ჰიპერბოლა, ეპითეტი, გაპიროვნება, მხატვრული შედარება, მეტაფორა);

მეექვსე კლასში პოემის ორი ეპიზოდის ადაპტირებული ვერსიის დამუშავებას მოვანდომეთ 4 საათი, ვიმუშავეთ ლექსიკაზე, გავაკეთეთ პარაფრაზები, ტექსტის გაგების ეტაპის შემდგომ შევუდექით ანალიზის, სინთეზისა და შეფასების საფეხურებს, ხოლო შემაჯამებელ გაკვეთილზე, რომლის მიზანი იყო ეპიკური პოემის ეპიზოდის იდეურ-მხატვრულ-სახეობრივი ანალიზის უნარების დახვეწა-განვითარება, შევადგინეთ გაკვეთილის ამგვარი გეგმა:

გაკვეთილი სახალისოდ და საინტერესოდ წარიმართა, ძალიან მაღალი იყო მოსწავლეთა აქტივობა და ჩართულობა საგაკვეთილო პროცესში, მათთვის ნაცნობი იყო ტექსტის ყველა დეტალი, იოლად სცემდნენ პასუხებს მასწავლებლის მიერ გაკვეთილის პირველ ფაზაში დასმულ კითხვებს. შემდეგ მოვემზადეთ წყვილებში სამუშაოსთვის. გთავაზობთ საუკეთესო ნიმუშს, რომელიც ერთი წყვილის მიერ არის შესრულებული.

საკლასო სამუშაო წყვილებში                                                                                                  (ნიმუში)          

სახელი, გვარი:————————————————-

შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანი“

ტაეპები დაყავით ოთხ მუხლად:

1. ასრე გითხრა, / სამსახური / ჩემი გმართებს / ამად ორად:
   პირველ, ყმა ხარ, / ხორციელი / არავინ გვყავს / შენად სწორად,
   მერმე, ჩემი / მიჯნური ხარ, / დასტურია, / არ ნაჭორად;
   წადი,  იგი / მოყმე ძებნე, / ახლოს იყოს, / თუნდა შორად.

2. მე გარდასრულვარ, /სიბერე / მჭირს, ჭირთა უფრო / ძნელია,
   დღეს არა, ხვალე / მოვკვდები, / სოფელი ასრე / მქმნელია;
   რაღაა იგი / სინათლე, / რასაცა ახლავს / ბნელია?!
   ჩემი ძე დავსვათ / ხელმწიფედ, / ვისგან მზე საწუ / ნელია.“

შაირის სახეობა (მაღალი, დაბალი):

1. მაღალი;
2. დაბალი.

ტაეპი, სადაც მუხლი წყვეტს სიტყვას:

ჩემი ძე დავსვათ / ხელმწიფედ, / ვისგან მზე საწუ / ნელია.

რითმები (რამდენმარცვლიანია რითმა?):

1. ამად ორად / შენად სწორად / არ ნაჭორად / თუნდა შორად – 4-მარცვლიანი რითმა
2. ძნელია / მქმნელია / ბნელია / -ნელია – 3-მარცვლიანი რითმა

ტროპული ხერხები (ეპითეტი, შედარება, მეტაფორა, ჰიპერბოლა – ახსენით და მიუთითეთ მათი მნიშვნელობა):

1. რაღაა იგი სინათლე, რასაცა ახლავს ბნელია?! – ალეგორია (იგულისხმება მეფის ასაკის გამო მისი მეფობის ნაკლოვანი მხარეები);
2. ჩემი ძე დავსვათ ხელმწიფედ, ვისგან მზე საწუნელია – ჰიპერბოლა (იგულისხმება (განდიდებულია) თინათინის იშვიათი სილამაზე).

წყვილებში სამუშაოს დასრულების შემდეგ 13-15 წუთი დავუთმეთ მასალის პრეზენტაციას. თუმცა ამ დროში 14 წყვილიდან პრეზენტირებას ყველა ვერ მოასწრებს, ამიტომაც მასწავლებელი იბარებს ნაშრომებს შესაფასებლად.

გაკვეთილის დასკვნით ნაწილში ვემზადებით შემაჯამებელი ესეის დასაწერად და ვაყალიბებთ მის მითითებებს. განვსაზღვრეთ მოცულობა და შევთანხმდით, რომ იქნება ვრცელი ესე, რომლის მინიმალური სიტყვათა რაოდენობა იქნება 400. ესეი მიზანია „ვეფხისტყაოსნის“ ორი ეპიზოდის („უცხო მოყმის ნახვისა“ და „თინათინისაგან ავთანდილის გაგზავნა მის ყმის საძებრად“) განხილვა, ხოლო მიმართულების მიმცემი მითითებები ჩამოვაყალიბეთ ამგვარად:

• იმსჯელეთ ეპიზოდების მთავარი სათქმელის გარშემო;
• დაახასიათეთ როსტევანი, ავთანდილი, შერმადინი, უცხო მოყმე და თინათინი;
• იმსჯელეთ ლექსის მხატვრულ მხარეზე (შაირის სალექსო ფორმა, რითმა, რიტმი, მაღალი და დაბალი შაირი, ტროპული ხერხები).

რეფლექსიის სახით შემიძლია ვთქვა, რომ მეექვსე კლასში “ვეფხისტყაოსნის” ეპიზოდების სწავლებამ საკმაოდ საინტერესოდ ჩაიარა, ტექსტი დაეხმარა მოსწავლეებს ანალიტიკური უნარების დახვეწა-განვითარებაში, ასევე წარმატებული იყო თანამშრომლობა წყვილებს შორის. ყველაზე ნათლად მიღწეულ შედეგს წარმოაჩენს მოსწავლეთა მიერ შესრულებული ლიტერატურული ესეები, რომლებშიც მათ ტექსტის სამი (იდეური, სახეობრივი და მხატვრული) მიმართულებით კვლევა-დაკვირვების რეალიზება უნდა შეძლონ.