ალერგიით დაავადებულთა რაოდენობა ყოველწიურად გეომეტრიული პროგრესიით იზრდება. ყველაზე გავრცელებულია ალერგიული რინიტი, ატოპური დერმატიტი და ასთმა. მოცემული ქეისი განკუთვნილია სისხლის აგებულებისა და იმუნიტეტის შესწავლისთვის.

ქეისი:  იდუმალი ალერგია – ალფა-გალის სინდრომი (AGS)

1. სანდრო ლაშქრობაში მიდის

სანდრო 45 წლისაა, ბუნების მოყვარული და ქომაგი, ყველა შაბათ-კვირას სალაშქროდ დადის.  ერთ-ერთი ლაშქრობის დროსაც ტკიპამ უკბინა.  ტკიპა პინცეტით მოიშორა, დარწმუნდა, რომ მთლიანად ამოიღო სხეული, ბოლოს სპირტით მოიწმინდა ნაკბენი ადგილი. სანდრომ ტკიპებით გამოწვეული ორი დაავადების შესახებ იცოდა, ესაა ლაიმის დაავადება და კლდოვანი მთების ცხელება. რამდენიმე დღე აკვირდებოდა კანს, ლაიმის დაავადებაზე ეჭვობდა, მაგრამ არც გამონაყარი ჰქონია და არც სხვა რაიმე სიმპტომი.

რამდენიმე კვირის შემდეგ სანდრო მეგობრებთან ერთად მწვადს მიირთმევდა. სიამოვნებდა გემრიელი სადილით, რა იცოდა, რომ ამ დღეს ყველაზე უჩვეულო ,,სამედიცინო თავგადასავალში“ აღმოჩნდებოდა.

2. მოულოდნელი ალერგიული რეაქცია

ღამე დისკომფორტს გრძნობდა. კუჭში მკვეთრმა ტკივილმა და ქავილმა გააღვიძა. კანზე გამონაყარი აღენიშნებოდა.  ეს ჭინჭრის ციება, ანუ ურტიკარია იყო. ურტიკარია ალერგიული რეაქციაა, რომელიც ალერგენების საპასუხოდ ვითარდება. კანის უჯრედები გამოყოფენ ჰისტამინს, რომელიც აფართოვებს სისხლძარღვებს და კანზე წითელი ლაქები ჩნდება.

სანდრო ჭინჭრის ციებას სტრესს აბრალებდა, მაგრამ ძალიან მალე გულმკერდში ძლიერი მოჭერა იგრძნო, სუნთქვა გაუძნელდა.  ძალიან შეეშინდა და გადაუდებელი დახმარების ბრიგადა გამოიძახა. ადრეც ჰქონია ალერგიული რეაქცია, თუმცა ასეთი მძიმე არასოდეს. ექიმებმა ჭინჭრის ციება, გაძნელებული სუნთქვა, გახშირებული გულისცემა და შეშუპება დააფიქსირეს. სასწრაფოდ ადრენალინი (ეპინეფრინი) გაუკეთეს. სუნთქვა გაუმარტივდა. ჭინჭრის ციების სამკურნალოდ ანტიჰისტამინური პრეპარატი დაუნიშნეს. ურჩიეს ალერგოლოგისთვის მიემართა, რათა დაედგინა ალერგიის გამომწვევი მიზეზი.

1. როგორ მოვიშოროთ ტკიპა უსაფრთხოდ?
2. დაასახელე ტკიპებითან დაკავშირებული ორი დაავადება.
3. რა სახის გამონაყარი ახასიათებს ლაიმის დაავადებას?
4. რა სიმპტომები გამოჩნდა პირველად?
5. რა იწვევს ჭინჭრის ციებას?
6. რა პრეპარატის ინექციის შემდეგ გაუმარტივდა სუნთქვა? რას წარმოადგენს ეს პრეპარატი? როდის გამოიმუშავებს მას ჩვენი ორგანიზმი ჩვეულებრივ შემთხვევაში?
7. რა სახის პრეპარატებით იკურნება ჭინჭრის ციება?
8. რა რჩევა მისცეს სანდროს ექიმებმა?

3. ვიზიტი ალერგოლოგთან

სანდრო ალერგოლოგთან მივიდა, ექიმს დაწვრილებით მოუყვა სიმპტომების შესახებ. ბოლოს ალერგოლოგმა საკვების შესახებ იკითხა. მას შემდეგ რაც გაიგო, რომ ალერგიული რეაქცია შემწვარი ხორცის მიღების შემდეგ განვითარდა, ბლოკნოტში მნიშვნელოვანი ჩანაწერი გააკეთა.

სანდრომ სწრაფადვე მიაძახა, მსგავსი რეაქცია არასდროს მქონია. მე არ მაქვს ხორცზე ალერგია. მნიშვნელოვანია ისიც, რამდენ ხანში განვითარდა ალერგიული რეაქცია, საკვების მიღებისთანავე, თუ რამდენიმე საათის შემდეგ.

• გვიან, უკვე მეძინა.

ექიმმა ტესტის გაკეთება ურჩია, სარწმუნო შედეგის დასაფიქსირებლად.   ასევე აღნიშნა, რომ ხორცზე ალერგია  ტკიპას ნაკბენის შემდეგაც შეიძლება განვითარდეს.

-ფაქტობრივად, დაგვიანებული ალერგიული რეაქცია გალაქტოზა-α-1,3-გალაქტოზა ანუ ,,ალფა-გალის“ სინდრომია.

• ,,ალფა-გალ სინდრომი შედარებით ახალი და იშვიათი ალერგიული რეაქციაა, რომელსაც იწვევს ზოგიერთი ტკიპას ნაკბენი. ტკიპები, იმ ადგილებშია გავრცელებული, სადაც სანდრო სალაშქროდ დადიოდა. ადამიანი მგრძნობიარე (სენსიტიური) ხდება შაქრის, ალფა-გალაქტოზას მიმართ, რომელიც წითელ ხორცშია“.

“მას შემდეგ, რაც თქვენი ორგანიზმი მგრძნობიარე გახდა გალაქტოზა ალფა-1,3- გალაქტოზზას მიმართ, წითელი ხორცის მიღების შემდეგ იმუნური სისტემა იწყებს საპასუხო რეაქციის განვითარებას. ებრძვის ნივთიერებას, ბოჭავს მას. ჯაჭვური პროცესების შემდეგ საბოლოოდ ვითარდება შეშუპება და ჭინჭრის ციება. უარეს შემთხვევაში თქვენ ანაფილაქსიური რეაქცია განგივითარდებათ, რომელიც სიცოცხლისთვის საშიშია, მკურნალობის გარეშე.  გადარჩით, რადგან გადაუდებელი დახმარება სწრაფად გამოიძახეთ.

იმის დასადგენად, ჰქონდა თუ არა სანდროს ხორცზე ალერგია, ექიმმა სისხლში IgE-ს ანტისხეულების  განსაზღვრა მიიჩნია მნიშვნელოვნად. სისხლის აღებისას სანდროს ყურადღება კედელზე გაკრულ პოსტერზე გადაატანინა, სადაც აღწერილი იყო როგორ მუშაობს იმუნოგლობულინი E. ანალიზის პასუხის გაგებამდე კი ურჩია თავი შეეკავებინა წითელი ხორცის, სტეიკის მიღებისგან.

9. რა მნიშვნელობა აქვს იმის ცოდნას, თუ რა დროში განვითარდა ალერგიული რეაქცია?
10. რა იწვევს ალფა-გალაკტოზას სინდრომს?
11. რას ნიშნავს სენსიტიური?”
12. რა არის ანაფილაქსია?
13. რა გამოჩნდება სისხლის ანალიზში, რაც სანდროს ალფა-გალ სინდრომზე მიუთითებს?
14. რომელი ტიპის უჯრედები ქმნიან ანტისხეულებს? რომელი უჯრედები წარმოქმნიან ჰისტამინს?

4. სანდრომ დაკვირვება დაიწყო

ვიდრე ტესტის პასუხებს ელოდებოდა, თან ჰამბურგერის დანახვაზე ნერწყვი ახრჩობდა, მნიშვნელოვანი ინფოგრაფიკი მოიძია, მასზე დეტალურად იყო მოცემული ალფა-გალ-ის სინდრომის ჩამოყალიბების პროცესი.

15. ტკიპების რომელი სახეობებია დაკავშირებული ალფა-გალ სინდრომთან?
16. ალფა-გალაკტოზა სპეციფიკური შაქარია, რომელსაც შეიცავს ძუძუმწოვრების უმრავლესობის ქსოვილები. ის არ გვხვდება ადამიანსა და მაიმუნებში. საიდან ხვდება მაშინ ადამიანის ორგანიზმში?
17. ტკიპამ შესაძლოა უკბინოს ძაღლს, ირემს, რატომ მათ არ უყალიბდებათ ალფა-გალის სინდრომი?
18. მეცნიერებმა ჩაატარეს კვლევა, რათა დაედგინათ ალფა-გალის სინდრომის გამომწვევი რისკ-ფაქტორები. ახალგამოჩეკილი ტკიპების ერთ ჯგუფს ღორის სისხლით კვებავდნენ (ჯგუფი A). მეორე ჯგუფი კი ადამიანის სისხლით იკვებებოდა. (ჯგუფი B).

შემდეგ ტკიპს უშვებენ მაიმუნის კანზე, რათა დაადგინონ განვითარდება თუ არა კბენის შემდეგ ალფა-გალ სინდრომი.

19. ტკიპების რომელი ჯგუფი იწვევს ალფა-გალის სინდრომის განვითარებას?

წყარო: https://www.biologycorner.com/2024/11/05/exploring-the-immune-system-with-alpha-gal-syndrome/

არსებობს დაავადებები, რომელთა სახელის ხსენებაც შიშის ზარს გვცემს. ავადმყოფის პატრონი თავიდან შფოთავს, კედლებს აწყდება, თუმცა ამ დაავადებისგან განკურნების შანსი მედიცინის განვითარებასთან ერთად თანდათან იზრდება.  ლეიკემია ის დაავადებაა, რომელიც უჯრედებში მიტოზის კონტროლის დარღვევას მოსდევს. ეს უცნაური სახელი უჯრედების გაყოფის ერთ-ერთ ფორმას აღნიშნავს. მეცხრე და მეათე კლასის მოსწავლეებმა კარგად უნდა იცოდნენ რა ხდება ამ დროს. ამიტომ მისი სწავლება, ლეიკემიით დაავადებული ადამიანის ცხოვრების გარკვეული პერიოდის აღწერის მაგალითზე, ინტერესის აღძვრის კარგი გზაა.

წერილს თან ერთვის ორი საპრეზენტაციო მასალა, პირველი, რომელიც ბიოლოგიის მასწავლებელმა შეიძლება გამოიყენოს მერვე კლასში სისხლის უჯრედების სწავლებისას. მეორე, მეცხრე და მეათე კლასში – მიტოზისა და ღეროვანი უჯრედების შესახებ საკითხის სწავლებისას.

მწვავე ლეიკემია ავთვისებიან სიმსივნეთა 3%-ს შეადგენს. მსოფლიო მასშტაბით ყოველ 100 000 მოსახლეზე 5 შემთხვევა აღინიშნება, მათგან 75% მოზრდილებზე მოდის. საქართველოში კი მოზრდილებში ყოველ 100 000 მოსახლეზე 2,64 შემთხვევა მოდის. მისი ქრონიკული ფორმა იმავე რაოდენობის მოსახლეობაზე 1,27-ს შეადგენს.

შესავალი: სიმპტომები და პირველი შფოთვა

ცხრა წლის ლაზარე აქტიური ბიჭია, უყვარს ფეხბურთი და ეზოში თამაში.  რამდენიმე კვირის განმავლობაში მშობლებმა შენიშნეს, რომ ბავშვს იმდენი ენერგია აღარ ჰქონდა. ხშირად დაღლილობას უჩიოდა, კანი გაუფერმკრთალდა, მკლავებზე და წვივებზე უჩვეულო ლურჯი ლაქები განუვითარდა. პერიოდული ცხელება და ცხვირიდან სისხლდენაც დაეწყო. ლაზარეს მშობლებმა შვილის პედიატრთან წაყვანა გადაწყვიტეს.

ვიზიტი ექიმთან: ექიმმა ფიზიკური მდგომარეობა შეაფასა. შენიშნა გადიდებული ლიმფური ჯირკვლები და ელენთა. უფრო მძიმე დაავადებაზე ეჭვის მიტანის გამო, დაუნიშნა ანალიზები, მათ შორის სისხლის საერთო ანალიზი. გამოვლინდა ერითროციტების დაბალი დონე, რაც ანემიაზე მიუთითებდა და ლეიკოციტების არანორმალურად მაღალი მაჩვენებელი. ანალიზების საფუძველზე ლაზარე პედიატრ-ონკოლოგთან გაგზავნა. ონკოლოგი ექიმია, რომელიც სიმსივნეებს იკვლევს და მკურნალობს. უფრო საფუძვლიანმა კვლევებმა გამოავლინა მწვავე ლიმფობლასტური ლეიკემია, ბავშვებში გავრცელებული ლეიკემიის ყველაზე გავრცელებული ფორმა.
სურათზე მარჯვენა მხარეს პაციენტის სისხლის საერთო ანალიზის შედეგია:

რა არის ლეიკემია

ლეიკემია სისხლისა და ძვლის ტვინის დაზიანებით გამოწვეული სიმსივნის ფორმაა. ამ დროს ძვლის ტვინი წარმოქმნის უზარმაზარი რაოდენობის სისხლის თეთრ უჯრედებს. ისინი უკონტროლოდ მრავლდებიან და გამოდევნიან ჯანმრთელ უჯრედებს. საბოლოოდ ორგანიზმში სისხლი ვეღარ მიიტანს საკმარისი რაოდენობის ჟანგბადს უჯრედებამდე, ვეღარ ებრძვის ინფექციის გამომწვევებს და ფერხდება სისხლის შედედების პროცესი.

ლეიკემიის სხვადასხვა ტიპები არსებობს, მწვავე ლიმფობლასტული ლეიკემია ძირითადად მოუმწიფებელ ლეიკოციტებს აზიანებს. მიუხედავდ იმისა, რომ ზუსტი მიზეზი უცნობია, გენეტიკამ და გარემო პირობებმა შესაძლებელია რისკ-ფაქტორის როლი შეასრულონ.

ექიმებმა შეიმუშავეს მკურნალობის გეგმა: ის სამ ძირითად ეტაპს მოიცავდა.

1: ქემოთერაპია – შლის დაზიანებულ უჯრედებს.

2. უფრო ძლიერი მედიკამენტებით ფარული სიმსივნური უჯრედების განადგურება.
3. შენარჩუნების ფაზა, უფრო სუსტი მედიკამენტებით მკურნალობა ორი წლის განმავლობაში.

მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში ლაზარე დამატებიტ მხარდაჭერას მიიღებდა ოჯახის წევრებისგან, სკოლის საზოგადოებისგან. ამ დროს ენერგიის დაზოგვით თავიდან იქნებოდა აცილებული ინფექციები, სხვა დაავადებები.

დასკვნა

ლაზარეს ბრძოლა ლეიკემიასთან მოითხოვდა გამძლეობასა და თავდადებას, ოჯახისა და სამედიცინო გუნდის მხრიდან. პედიატრიული ონკოლოგიის მიღწევების წყალობით, ლაზარე სრულად გამოჯანმრთელდა.

მკურნალობის დასრულების შემდეგ ლაზარე საყვარელ საქმიანობას დაუბრუნდა, შეძლო ეცხოვრა სრულფასოვნად, აქტიური ცხოვრებით, რაც სხვისთვის, მსგავსი სირთულეების წინაშე მყოფებისთვის, შთაგონების წყაროდ იქცა.

უპასუხე შეკითხვებს:

1. რომელმა სიმპტომებმა მიიქციეს მშობლების ყურადღბა?
2. რისი ექიმია პედიატრი?
3. 3. რა სახის ფიზიკური გამოვლინებები აღენიშნებოდა ბიჭს?
4. რა არის ანემია?
5. როგორ შეიცვალა სისხლში ლეიკოციტების რაოდენობა?
6. რისი ექიმია ონკოლოგი
7. რა დიაგნოზი დაუსვეს ლაზარეს?
8. რა განსხვავებაა ჯანმრთელი ადამიანისა და ლაზარეს სისხლის შედგენილობას შორის?
9. რა არის ლეიკემია?
10. რა გავლენას ახდენს ლლეიკემია ორგანიზმზე?
11. რას ეფუძნება ქიმიოთერაპია?
12. რატომ უნდა გაგრძელდეს თერაპია, მას შემდეგაც, რაც სისხლის ანალიზში სიმსივნე აღარ გამოჩნდება?
13. რა მაჩვენებელი ნარჩუნდება თერაპიის პროცესში?
14. რას ნიშნავს რეციდივი?
15. ოჯახის წევრებისგან და ახლობლებისგან რა სახის დახმარება სჭირდება სიმსივნით დაავადებულ ადამიანს?

საპრეზენტაციო მასალა

მიტოზი და სიმსივნე

წყარო: https://www.biologycorner.com/2025/01/18/case-study-ethans-journey-with-leukemia/

 (მე-8 წერილი სერიიდან ,,სწავლის ძირი”)

პირველ კლასამდე ბავშვმა ძალიან ბევრი რამე იცის. დაკვირვებული მშობლები გაოცებულები არიან, როგორ ითვისებს ბავშვი ახალ-ახალ ცოდნას. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ის, რომ დღევანდელი ბავშვებისთვის ცოდნის უზარმაზარი არხია გახსნილი ციფრული ტექნოლოგიების სახით. სამწუხაროდ, დღეს არსებული სასწავლო კონტექსტი და რესურსები ფეხს ვერ უწყობს თაობის ციფრულ სრბოლას, მეტიც, საგრძნობლად ჩამორჩება მას და ზოგიერთ შემთხვევაში სრულიად უგულებელყოფილია.

არადა, ციფრული ტექნოლოგიები საოცარ შესაძლებლობებს იძლევა საგანმანათლებლო მიმართულებით. სათანადო აპლიკაციების შექმნის შემთხვევაში, ბავშვებს ისეთივე აზარტითა და მოწადინებით შეეძლებათ სწავლა, როგორც საყვარელ თამაშში არიან ჩართულები.

ამისთვის პროგრამისტების მიზანმიმართული მუშაობაა საჭირო, რასაც ვერ ჩაანაცვლებს ამ წერილში შემოთავაზებული მცდელობები, მაგრამ საინტერესოა, როგორ შეიძლება ჩავნერგოთ ციფრული ინსტრუმენტები სწავლების პირველ ეტაპზე პირველ კლასში.

რასაკვირველია, ქართველ მასწავლებელთაგან არაერთია დაწინაურებული ციფრულ ფორმატში სწავლებაში და ისინი საინტერესო დავალებებსა და რესურსებს სთავაზობენ ხოლმე ბავშვებს. ჩვენ გთავაზობთ რამდენიმე დანართს, რომელთა ჩანერგვა სასურველია სერიის ,,სწავლის ძირი” წინა წერილებში წარმოდგენილ სასწავლო მონაკვეთებში. შემოთავაზებული ციფრული რესურსები ძირითადად მიჰყვება წინა წერილებში აღწერილი სასწავლო მონაკვეთების შინაარსს.

1. სიტყვების დამარცვლა

პირველ ჯერზე ვნახოთ ისეთი დავალებები, რომლებიც მოსწავლეებს განუვითარებს ფონოლოგიურ უნარებს, კერძოდ, სიტყვების დამარცვლის უნარს. აქ ბავშვები შედიან აპლიკაციაში და შეთავაზებულ სურათებს გადაალაგებენ მარცვალთა რაოდენობის მიხედვით: პირველ სვეტში მოათავსებენ ერთმარცვლიან სიტყვებს (ხე, ბუ, ცა, მზე), მეორეში — ორმარცვლიანს (ბურთი, გემი, ბუდე, გოგრა), მესამეში — სამმარცვლიანს (არწივი, აქლემი, ბანანი, გვირილა), მეოთხეში ოთხმარცვლიანს (ბატიბუტი, დინოზავრი, შოკოლადი, ალუბალი). იხ. აპლიკაციის ბმული: სიტყვების დამარცვლა

დასაწყისში დავალებას ასეთი სახე ექნება:

ხოლო შესრულების შემდეგ დაახლოებით (ყოველ მცდელობაზე სურათები სხვადასხვა თანმიმდევრობით ლაგდება, ამიტომ განსხვავებული იქნება სვეტებში სურათების მიმდევრობა, თუმცა ერთი სვეტის სიტყვა სხვა სვეტში არ უნდა იყოს, თორემ არ გაამწვანებს გადამოწმებისას, გააწითლებს.) ასეთ სახე მიიღებს:

თუ დავაკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ შეძლებისდაგვარად გააქტიურებულია პირველი ბგერები — ა, ბ, გ. ხოლო ქვემოთ მოცემულ დავალებაში მომდევნო ბგერებია შემოთავაზებული — დ, ე, ვ, ზ, რომელიც ონლაინ შეგიძლიათ იხილოთ შემდეგ ბმულზე: სიტყვების დამარცვლა 2

ზედა მარცხენა კუთხეში ჩანს ნათურა, რომელზე დაჭერის შემთხვევაში გაიხსნება დამხმარე ფანჯარა, სადაც ჩამოწერილია მარცვალთა რაოდენობის მიხედვით დაჯგუფებული სიტყვები: ერთმარცვლიანი — ზღვა, მზე, ხე, კუ; ორმარცვლიანი — ზარი, ვაშლი, ენა, ელვა; სამმარცვლიანი — ანტენა, დივანი, ზაზუნა, ზვიგენი; ოთხმარცვლიანი — დინოზავრი, ალუბალი, ზარბაზანი, ელმავალი.

ამ აპლიკაციაში უკვე შესრულებულ დავალებას შემდეგი სახე ექნება:

აღსანიშნავია, რომ ასეთი სავარჯიშოების დამზადება რთული არაა, პორტალზე მოცემული ქართულენოვანი ინსტრუქციები და გამზადებული შაბლონები დიდი ძალისხმევის გაწევის გარეშე მოახერხებინებს ნებისმიერ დაინტერესებულ მასწავლებელს მსგავსი რესურსების შექმნას. ხოლო თუკი თავად მოსწავლეებიც ჩაერთვებიან ანალოგიური დავალებების შექმნაში, მთლად უკეთესი! ცხადია, საჭირო იქნება ილუსტრაციების მოძიება, რაც ე. წ. ხელოვნური ინტელექტის ინსტრუმენტის გამოყენებით სულაც აღარაა ძნელი.  აღსანიშნავია ისიც, რომ ფონოლოგიური კომპეტენცია სხვა საინტერესო და სახალისო ციფრული დანართებითაც განვავითაროთ, მაგალითად, ბავშვებმა ამოიცნონ რითმული სიტყვა-ნახატები, ამოიცნონ შეცდომები ლექსში და სხვა. ვნახოთ კიდევ რამდენიმე ნიმუში ქვემოთ.

2. პირველი ბგერა (ა, ბ, გ)

ჩვენი სერიის ,,სწავლის ძირი” წინა წერილებში აღწერილი სასწავლო მონაკვეთები გულისხმობდა სიტყვებში პირველი ბგერის გამოყოფას და ამის მიხედვით სიტყვების დაჯგუფებას. სწორედ ამ უნარის გასავარჯიშებლადაა დამზადებული ქვემო მოცემული დავალებებიც.

აქ წარმოდგენილია ა, ბ, და გ-ზე დაწყებული სიტყვების ამოცნობა და მათი გადანაწილება. იხ. ბმული: პირველი ბგერა (ა, ბ, გ) დავალების გახსნისას მოსწავლეებს ასეთი დაფა დახვდებათ:

ხოლო სწორად შესრულებული დავალება ასეთ სახეს მიიღებს:

3. პირველი ბგერა (დ, ე, ვ, ზ)

ისევ პირველი ბგერის ამოცნობასა და ამის მიხედვით სიტყვების დაჯგუფებაზეა შემდეგი დავლებაც, ოღონდ მომდევნო ბგერებზე: დ, ე, ვ, ზ. იხ. ბმული: პირველი ბგერა (დ, ე, ვ, ზ)  აღსანიშნავია, რომ ასე ნაბიჯ-ნაბიჯ ბგერების დამუშავება განსაკუთრებით საჭიროა იმ მოსწავლეებისთვის, რომლებისთვისაც ქართული არაა მშობლიური ენა — ქართულის წლების განმავლობაში შესწავლის შემდეგაც მათ მიერ დაშვებული ფონეტიკური შეცდომები სწორედ ამ საფეხურის უგულებელყოფის ბრალია. თუმცა, ეს ასევე სასარგებლოა ქართულენოვანი მოსწავლეებისთვისაც, მით უფრო, თუკი ეს ფონეტიკურ-ფონოლოგიური მიზნები გადაჯაჭვული იქნება ლექსიკური მარაგის გამდიდრებასთან, მეტყველების განვითარებასთან…

აქ შემოთავაზებულია უკვე დაჯგუფებული სიტყვები:

4. სურათი და წარწერა

ქვემოთ მოცემული დავალება გულისხმობს სურათისა და წარწერის ერთმანეთთან დაკავშირებას, მიწებებას. ეს დავალება მოსწავლეებს ეხმარება მთლიანი სიტყვების წაკითხვის უნარის განმტკიცებაში მანამ, სანამ ასოების მიზანმიმართულ შესწავლაზე გადავლენ.

დასაწყისში აპლიკაციას ასეთი სახე ექნება:

საბოლოოდ კი შესრულებული დავალება ასეთ სახეს მიიღებს.

როგორც ვხვდებით, პირველი დავლების (იხ. ბმული: სურათი და წარწერა ) შესაბამისი სურათი ქართული ანბანის პირველ სამ ბგერაზეა, ქვედა სურათი კი ასახავს მომდევნო ოთხ ბგერაზე (დ, ე, ვ, ზ) მომზადებულ დავალებას (იხ. ბმული: სურათი და წარწერა – 2 ):

შეიძლება გაკეთდეს ამ დავალების ადაპტირებული ვერსია, რომელშიც ფოტოებზეც იქნება დატანილი წარწერები და მოსწავლეებს მოუწევთ წარწერების ერთმანეთთან შედარების გზით მსგავსების აღმოჩენა.

5. სურათისა და წარწერის დაწყვილება

ეს დავალება (იხ. ბმული: სურათისა და წარწერის დაწყვილება ) ჰგავს წინა დავალებებს, თუმცა სხვაგვარ უნარ-ჩვევებს მოითხოვს ბავშვებისგან: მათ უნდა გახსნან თითოეული უჯრა და მოძებნონ სურათისა და წარწერის წყვილი (ერთად მხოლოდ ორი უჯრის გახსნაა შესაძლებელი და ბავშვმა უნდა დაიმახსოვროს კიდეც, თუ რომელ ადგილზეა ესა თუ ის წარწერა ან სურათი. სათანადო წყვილის მოძებნის შემთხვევაში იგი (სურათისა და წარწერის წყვილი) ან გაქრება, ან დარჩება და სხვა წყვილის მოძებნას ხელს აღარ შეუშლის.

ქვემოთ წარმოდგენილია ამ დავალების უკვე დასრულებული ვერსია. როგორც ხედავთ, სურათები და წარწერები უკვე გაფერმკრთალებულია ანუ ყველა წყვილი სწორადაა ამოცნობილი თანმიმდევრობით.

როგორც აღვნიშნეთ, აქ უკვე ამოცნობილი წყვილები შედარებით გაფერმკრთალებულია. ასევე შესაძლებელია დავალების შექმნისას ისეთი ბრძანება მივცეთ აპლიკაციას, რომ უკვე სწორად დაწყვილებული სურათი და წარწერა გაქრეს სამუშაო დაფიდან.

ადვილი შესამჩნევია, რომ ამ დავალებაში გააქტიურებულია ა, ბ, და გ-ზე დაწყებული სიტყვები. რასაკვირველია, საჭიროა დამზადდეს სხვა ბგერების მიხედვით დაკომპლექტებული დავალებებიც, რომლებსაც თანმიმდევრულად შეასრულებენ მოსწავლეები.

ცხადია, კიდევ უამრავი დავალების შექმნაა შესაძლებელი და საჭირო, როგორც ამ პლატფორმაზე, ისე სხვებზე, როგორც ამ სასწავლო საკითხებზე, ასევე სხვებზეც.

 (მე-10 წერილი სერიიდან ,,სწავლის ძირი”)

სერიის ,,სწავლის ძირი” ამ წერილში კვლავ განმავითარებელ შეფასებას განვიხილავთ, კვლავ ფონოლოგიური კომპეტენციის განმტკიცების მიზნით. კონკრეტულად, ბგერებით მანიპულირებაზე გავამახვილებთ ყურადღებას. შეგახსენებთ, რომ სერიის წინა წერილში მიმოხილული იყო სიტყვების დამარცვლის, დამარცვლით წარმოთქმული სიტყვების გამთლიანების, პირველი და ბოლო მარცვლების იდენტიფიცირებისა და მათი სხვა მარცვლით ჩანაცვლების უნარები.

აქ განხილული იქნება:

• მარცვლებისა და სიტყვების ბგერებად დაშლა,
• ბგერა-ბგერა ნათქვამი სიტყვის გამთლიანება,
• პირველი, მეორე და ბოლო ბგერების იდენტიფიცირება,
• პირველი, მეორე და ბოლო ბგერების ჩანაცვლება,
• ბგერებით მანიპულირებისთვის სავარჯიშო სიტყვები.

სანამ დასახელებულ პუნქტების განხილვაზე გადავალთ, ორიოდე სიტყვა ვთქვათ ბგერებზეც. ადამიანს უამრავი ბგერის ამოთქმა, გაჟღერება შეუძლია. ამ ბგერათა ნაწილს სამეტყველოდ ვიყენებთ და ფონემებს, სამეტყველო ბგერებს ვუწოდებთ,  ხოლო მის შემსწავლელ ენათმეცნიერების დარგს  — ფონეტიკას. ქართულში ამჟამად 33 სამეტყველო ბგერა (ფონემა) გვაქვს (ადრე უფრო მეტი იყო.) და მათს ჩასაწერად 33 ასოს ვიყენებთ  ანუ ყოველ ბგერას თავისი საკუთარი ასო გამოსახავს. ასევე შეიძება ვთქვათ, რომ ყოველ ქართულ ასოს თავისი ერთადერთი ხმიანობა, უნიკალური ჟღერადობა აქვს. ინგლისურში, მაგალითად, ბგერები ქართულზე მეტია, ხოლო ასოები  — ნაკლები.

აქ მნიშვნელოვანია, ერთმანეთისგან გავმიჯნოთ ფონეტიკური და ფონოლოგიაური კომპეტენციები. ფონეტიკური კომპეტენცია არის ენის სამეტყველო ბგერების ზუსტი აღქმა (გაგონება) და წარმოთქმა, ხოლო ფონოლოგიური კომპეტენცია სიტყვაში სამეტყველო ბგერის, როგორც უმცირესი სამეტყველო ერთეულის გამოცალკავების, იდენტიფიცირების უნარია, რაც მეტად საჭიროა სწავლების საწყის ეტაპზე.

ფონოლოგიური კომპეტენციის ჩამოსაყალიბებლად ბავშვებს ჯერ მარცვლებზე ვავარჯიშებთ და შემდეგ გადავიდვართ ბგერებზე. ქვემოთ სწორედ ბგერებით მანიპულაციებზეა შემოთავაზებული შეფასების რუბრიკები სწავლების პროცესზე დაკვირვებისა და მისი გაუმჯობესების მიზნით.

1. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (მარცვლების ბგერებად დაშლა-გამთლიანება)

პირველი რუბრიკის შექმნას ისევ დაწვრილებით მივადევნოთ თვალი და აღვწეროთ, რა მოსწრება უნდა აჩვენოს წარმატებულმა მოსწავლემ:

მოსწავლე ბგერა-ბგერა შლის ზეპირად ნათქვამ მარცვლებს, ბგერა-ბგერა დასახელებულ მარცვალს ამთლიანებს და წარმოთქვამს, ამოიცნობს და ასახელებს ზეპირად ნათქვამ მარცვალში ბგერათა რაოდენობას.

აქაც შევნიშნოთ, რომ:

• ზოგიერთი მოსწავლე შეიძლება ამთლიანებდეს და სწორად წარმოთქვამდეს ბგერა-ბგერა ნათქვამ მარცვლებს, მაგრამ სწორად ვერ შლიდეს ბგერებად იმავე მარცვლებს ან სწორად ვერ ასახელებდეს მარცვლებში ბგერათა რაოდენობას.
• ზოგიერთი მოსწავლე შეიძლება სწორად შლიდეს ბგერებად იმ მარცვლებს, რომლებზეც უკვე ნავარჯიშები არიან, მაგრამ ვერ ახერხებდეს გაუვარჯიშებელი მარცვლების სწორად დაშლას.

ვნახოთ, როგორ სახეს მიიღებს ამ კომპეტენციის შეფასების რუბრიკა აღნიშნული შენიშვნების გათვალისწინებით:

2. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (სიტყვების ბგერებად დაშლა-გამთლიანება)

ვნახოთ ამ ორი კომპეტენციის შესაბამისი ჩეკლისტი:

ცხადია, მასწავლებლებს შეუძლიათ ეს ჩეკლისტიც ორად გაყონ და მოსწავლეთა  მოსწრება ამ უნარებში ჯერ მარცვლებზე შეამოწმონ, შემდეგ — სიტყვებზე.

3. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (ბგერებით მანიპულირება მარცვლებში)

4. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (ბგერებით მანიპულირება სიტყვებში)

ესეც ამ ორი რუბრიკის მიხედვით დამზადებული ჩეკლისტი:

ეს ჩეკლისტი ნამდვილად დასაშლელია ორად — როგორც ვიცით, ათ მოსანიშნზე მეტი რაოდენობა არაა მოსახერხებელი მოსწავლის მოსწრებაზე კონცენტრირებისთვის.

ახლა სათანადო ყურადღება გავამახვილოთ იმ კონკრეტულ სიტყვებზე, რომლებზეც მოსწავლეებს ვავარჯიშებთ. ეს, რასაკვირველია, დამოკიდებულია სასწავლო თემატიკაზე, მაგრამ ქვემოთ გამოვყოთ ჩვენ მიერ ნავარაუდევი სიტყვების ველი კონკრეტული მაგალითებით. ცხრილში ცალ-ცალკეა წარმოდგენილი სიტყვები მარცვლებზე და ბგერებზე სამუშაოდ, თუმცა, ცხადია, სიტყვათა მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოსადეგია ორივე შემთხვევაში. მეტიც, ჯერ მარცვლებზე ორიენტირებისას დამუშავებული სიტყვები უფრო ადვილი სავარჯიშო იქნება მოგვიანებით ბგერებზე გადასვლისას. ზოგიერთი სიტყვა კი, შეიძლება, სასარგებლო და მარტივია მარცვლების საფეხურისთვის, მაგრამ რთული იქნება ბგერებისთვის.

“ჩვენ, ციფრული სამყაროს მოქალაქეები მაღლა აწეული ხელებით, პირობას ვდებთ რომ ჩვენი მოგზაურობა იქნება უსაფრთხო, როცა ხან აქ და ხან იქ დავაწკაპებთ.

თუ სამყაროს ნახვა გსურს, არ არის აუცილებელი გყავდეს თვითმფრინავი, სკოლის ყვითელი ავტობუსი ან ხმაურით მოჩაქჩაქე მატარებელი.

სხვა ქვეყნებში სამოგზაუროდ, ოკეანის ნაპირზე მოსახვედრად, იმისათვის რომ იყო რაღაც ძალიან დიდის ნაწილი უკვე საკმარისია ინტერნეტი და ერთიც ეკრანი” – ეს არის ფრაგმენტი ინგლისურენოვანი საბავშვო სიმღერიდან, რომელსაც ციფრული მოქალაქეობის გაკვეთილების დასაწყისში იყენებენ სწავლების დაწყებით საფეხურზე იქ, სადაც ციფრული მოქალაქეობა ცალკე დისციპლინად არსებობს. ამ საგნის კურიკულუმები ერთი მხრივ ინტერნეტში თავის გადარჩენის და ტექნოლოგიების უსაფრთხოდ გამოყენების უნარების განვითარებაზეა ორინტირებული, მეორე მხრივ კი აქცენტს სვამს იმაზე, როგორი მნიშვნელოვანია ბალანსი ვირტუალურ და რეალურ სამყაროებს შორის, ფიზიკური აქტივობები, ეკრანის გარეშე დროის ხარისხიანად  და საინტერესოდ გამოყენების ჩვევების გამომუშავება.

• და მაინც რა არის ციფრული მოქალაქეობა?
• რამე განსხვავებული როლი, ვალდებულებები და პასუხისმგებლობები აქვთ? ვინ აწესებს ციფრულ სამყაროში წესებს და ვინ უზრუნვეყოფს ამ წესების აღსრულებას?

ქსელთან კავშირის მქონე თითოეული ადამიანი ციფრული სამყაროს მოქალაქეა, რომელსაც რეალური ქვეყნების მოქალაქეების მსგავსად აქვს თავისი უფლებები, ვალდებულებები, ღირსება და ინტერესები.

ციფრულ სამყაროში დაცულობა და უსაფრთხოება ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც რეალურ სახელმწიფოში: ციფრულმა მოქალაქეებმა ისევე უნდა სცენ პატივი სხვის აზრებს, გემოვნებას და გამოხატვის თავისუფლებას, როგორც ჩვეულებრივმა მოქალაქეებმა. მათ ისევე აქვთ ჩაგრულისთვის გამოქომაგების, ძალადობის  და ყველანაირი ნიშნით დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლის ვალდებულება, როგორც რეალურ სამყაროში ღირსეულ მოქალაქეებს. მეტიც, ციფრული სამყაროს “ეკოლოგიაც” ზუსტად ისევეა დასაცავი, როგორც ჩვენი რეალური გარემო და ბუნება დედამიწაზე – დეზინფორმაცია, სიძულვილის და შუღლის გამღვივებელი კამპანიები და ყალბი ანგარიშების მიღმა დამალული ნიჰილიზმის მთესველები ზუსტად ისეთივე ზიანს აყენებენ ციფრული მოქალაქეების “შაცხოვრებელ გარემოს” , როგორც პლასტმასას ჭარბი მოხმარება ოკეანეების ბიომრავალფეროვნებას. რეპუტაცია, ღირსება, სიტყვის ფასი, სოლიდარობა და თანადგომა ციფრულ სამყაროშიც დასაცავი და გასაფრთხილებელი ღირებულებებია. კანადის ციფრული მედიაწიგნიერების ცენტრის მტკიცებით, საზოგადოების მხოლოდ 10%-ია საჭირო კონკრეტული ღირებულებების დასაცავად და გასამყარებლად. ერთი ადაიანის ხმაც კი ამცირებს სხვების მიდრეკილებას კონფორმიზმისკენ და აჩენს სურვილს საკუთარი ან სხვების უნიკალური ხმების დასაცავად. მათ, ვინც ინტერნეტს სხვადასხვა მიზნებისთვის იყენებს, იმ უსაზღვრო შესაძლებლობებთან ერთად, რასაც ეს სივრცე აჩენს ადამიანებისთვის, მუდმივად უნდა ახსოვდეთ ის საფრთხეებიც რაც აქ შეიძლება არსებობდეს. როგორც ყველა კარგ მოქალაქეს, ციფრულ მოქალაქესაც კარგ მოქალაქედ კარგი განათლება, კრიტიკული აზროვნება, სამართლებრივი და მორალური კანონების პატივისცემა, სოლიდარობა და თანაგრძნობა, თანასწორობა და სამართლიანობა აქცევს.

მეტი კონკრეტიკისთვის, რამდენიმე წესსაც გთავაზობთ, რომლების დაცვაც თქვენთვის და თქვენი ციფრული ეკოსისტემისთვისაც მნიშვნელოვანია:

• იყავით ინფორმირებული საფრთხეებზე და მათზე რეაგირების შესახებ – კიბერბულიგი, ფიშინგი, დეზინფორმაცია, თაღლითობა, პირადი მონაცემების გაჟონვა, სექსუალური შევიწროება და შანტაჟი ციფრული სამყაროს ნაწილია, მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ როგორ დავიცვათ თავი და სხვები კიბერკრიმინალებისგან, როგორ გამოვავლინოთ დამნაშავე და საეჭვო პლატფორმები.
• გახსოვდეთ რომ ავატარის მიღმა (ძირითადად) რეალური ადამიანია – ციფრულ სამყაროში სხვა ადამიანების ღირსების, გამოხატვის თავისუფლებისა და შეხედულებების პატივისცემა ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც რეალურში. თავისი არსით დემოკრატიული სივრცე, რომელიც ყველა ადამიანს თანაბარ შესაძლებლობას აძლევს ინფორმაციის მიღებისა და გაცემისთვის, განვითარებისა და თვითაქტუალიზაციისთვის, ასევე არის ბულინგის, თავდასხმებისა და მადესკრიდეტებელი კამპანიების ადგილი. მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს რომ აქაც ისევე ვიცავთ ადამიანებს და მათ უფლებებს, როგორც სხვა სივრცეებში.
• არ დაივიწყოთ პასუხისმგებლობა – ციფრულ სამყაროში სანდო ინფორმაციის მიღებას და გავრცელებას, უსაფრთხო პლატფორმების გამოყენებას და გაზიარებას, ეთიკური კომუნების მხარდაჭერას და ყალბი ანგარიშებისა და თუ ანგარიშების ქსელების გამოვლენას უფრო და უფრო მეტი მნიშვნელობა ენიჭება. ეცადეთ მუდმივად ზრუნავდეთ იმ გარემოზე, რომელსაც მოიხმართ და თუკი იქ ცვლილებების განხორციელება შეუძლებელი აღმოჩნდება, აირჩიეთ სხვა სივრცეები, სადაც წესების დაცვა მეტად იქნება შესაძლებელი.
• მუდმივად განაახლეთ როგორც პროგრამები და აპლიკაციები, რომელსაც იყენებთ, ისე ცოდნა გარემოს შესახებ – სწრაფად ცვალებად სამყაროში მუდმივად იცვლება გამოწვევები, საფრთხეები, უსაფრთხოების წესები და მნიშვნელოვანია ამ სიახლეებს მუდმივად მისდიოთ. მეტი ინფორმაცია მეტ დაცულობას ნიშნავს. როგორც ჩვეულებრივ სახელმწიფოში კრიმინალის სტატისტიკა, ახალი საკანონმდებლო ინიციატივები და ცვლილებები საგადასახადო სისტემაში ჩვენს ყოველდღიურობას განსაზღვრავს, ასევეა ციფრულ სამყაროში ცვლელებების გავლენაც ჩვენს ვირტუალურ ყოფაზე.
• მუდმივად გახსოვდეთ რომ ციფრული სამყარო რეალური სამყაროს არა ალტერნატივა, არამედ ნაწილია – ტექნოლოგიური განვითარება ბევრ რამეს ცვლის, მაგრამ არა ისეთ ფუნდამენტურ სიკეთეებს და მათ გავლენას ჩვენს ბედნიერების ინდექსზე, როგორიცაა მზეზე მიფიცხება, ბუნებაში სეირნობა, მეგობრების თავყრილობა რეალურ სივრცეში, წვიმიან ამინდში ეკრანისგან თავისუფალი თავშესაქცევებით გართობა და ათასი სხვა რამ.

 (მე-9 წერილი სერიიდან ,,სწავლის ძირი”)

წინამდებარე წერილით ვაგრძელებთ სერიას ,,სწავლის ძირი” და შემოგთავაზებთ პირველი კვირების განმავლობაში დაგეგმილი სწავლების წარმატებულად წარმართვისთვის განმავითარებელი შეფასების გამოყენებას. აქ შევეხებით ფონოლოგიური უნარების სწავლებისთვის საჭირო განმავითარებელ ისნტრუმენტებს. კერძოდ, სიტყვებით დამარცვლასა და მარცვლებით მანიპულირებას. სანამ უშუალოდ ჩვენ მიერ შემუშავებულ შეფასების რუბრიკებსა და ჩეკლისტს შემოგთავაზებთ, ზოგადად ვისაუბროთ განმავითარებელ შეფასებაზე.

შესავალი

— რა სიტყვა გახსენდებათ მყისიერად, როდესაც საუბარს იწყებენ განმავითარებელი შეფასების შესახებ?

არცთუ ბევრჯერ, მაგრამ არც მხოლოდ სამჯერ დამისვამს მასწავლებლებისთვის ეს შეკითხვა და მოუთმენლად დავლოდებივარ პასუხებს. ჩემი დაკვირვებით, მასწავლებელთა დაახლოებით ნახევარი ამ შეკითხვაზე პასუხად ამბობს/წერს ან ,,უკუკავშირს’’, ან ,,კომენტარს’’ (ამ ორ სიტყვას სინონიმებად განვიხილავ ამ კონტექსტში.).

მასწავლებელთა ძირითად ნაწილში განმავითარებელი შეფასების შესახებ ასეთი წარმოდგენების არსებობა არის სწავლების ამ განუყოფელი კომპონენტის მიერ სასწავლო პროცესის დამახინჯების მნიშვნელოვანი მიზეზი, ნაცვლად იმისა, რომ მისი (ამ პროცესის) სამკაული იყოს.

როგორ აღმოვაჩინე, რომ მასწავლებლებს არ ესმით განმავითარებელი შეფასების არსი?

მასწავლებლებს სანამ ვახსენებთ, აღსანიშნავია, რომ გაუგებრობის წყარო თავად ეროვნული სასწავლო გეგმა და მასში არსებული ჩანაწერებია განმავითარებელი შეფასების შესახებ.

პირველი გაუგებრობის განმაპირობებელი ისაა, რომ ამ კომპონენტს შეფასება ჰქვია. ეს იწვევს არასწორ გაგებას, რადგან აქვეა დაპირისპირებული მეორე სახის შეფასება — განმსაზღვრელი შეფასება. და თუკი განმსაზღვრელი შეფასება გულისხმობს მოსწავლეებისთვის ნიშნის დაწერას, მაშინ მეორე სახის ანუ განმავითარებელი შეფასება იგულისხმებს ნიშნის გარეშე მოსწავლის შეფასებას ანუ ვარსკვლავებისა და მზეების მიცემას, კომენტარებისა და შენიშვნების, უკუკავშირის თქმას თუ დაწერას და ა. შ.

შედეგად, მოსწავლეები ვერ აკეთებენ დასკვნებს საკუთარი მიღწევების შესახებ. ვერ აკავშირებენ ზოგადი ხასიათის რეკომენდაციებს საკუთარ ნამუშევრებთან და თუკი კონკრეტულ ხარვეზზე თავს არ დაახლევინებ, ისე ვერცკი შეამჩნევენ გამოსასწორებელ ნაკლს. მასწავლებელმა თავიდანვე უნდა მიაჩვიოს ბავშვები, საერთო რეკომენდაციების მოსმენისას ეძებონ ხარვეზები საკუთარ ნამუშევარში და იზრუნონ მათს აღმოსაფხვრელად.

როგორ აღმოვაჩინე, რომ უკუკავშირი არის ხელისშემშლელი განმავითარებელი შეფასების საჭიროებისამებრ წარმართვისთვის?

რადგან უკუკავშირი არასწორად მიაჩნიათ განმავითარებელი შეფასების მთავარ კომპონენტად და მასწავლებლები განმავითარებელი შეფასების აღქმა-დანახვას მხოლოდ მაშინ ახერხებენ, თუკი უკუკავშირს ხედავენ ან ესმით, ეს იმთავითვე განაპირობებს პროცესის არასწორად აღქმა-გაგებას.

მაგრამ უკუკავშირის გარეშე წარმოუდგენელია სწავლება, ვერც მოსწავლე ისწავლის ეფექტურად, თუკი მას არ ექნება საჭირო უკუკავშირი საჭირო დროს. აქ ყველაზე შესაფერისი რუსთველის სიტყვებია ,,ზოგჯერ თქმა სჯობს არათქმასა, ზოგჯერ თქმითაც დაშავდების!” ზუსტად: ზოგჯერ უკუკავშირის მიცემა სჯობს, ხოლო ზოგჯერ უკუკავშირის მიცემა აზარალებს სასწავლო პროცესს.

დასკვნები

განმავითარებელი შეფასების სტრატეგიები/მეთოდები, როგორც ასეთი, არ არსებობს. არსებობს სასწავლო სტრატეგიები/მეთოდები, რომლებიც გამოიყენება მიზნობრივად ანუ ეფექტოვნად (ეფექტურადაც და ეფექტიანადაც) და არსებობს სასწავლო სტრატეგიები ანუ მეთოდები ანუ აქტივობები, რომლებიც გამოიყენება არამიზნობრივად ანუ არაეფექტოვნად ანუ არა მოსწავლეზე ორიენტირებულად.

თუკი სასწავლო სტრატეგიები წარმოადგენს ამავდროულად განმავითარებელი შეფასების სტრატეგიებს, ე. ი. იგი მოსწავლეზე ორიენტირებული, მიზნობრივი სასწავლო სტრატეგიებია. ხოლო როდესაც ბრწყინვალე მეთოდი/სტრატეგია არ არის ამავდროულად განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტი, მაშინ ისინი არაა მოსწავლის მაქსიმალურ განვითარებაზე ორიენტირებული და ტარდება მხოლოდდამხოლოდ ფორმალურად, სასწავლო პროგრამის გავლისა და დაფარვის მიზნით ისე, როგორც ტარდებოდა და ტარდება საგნობრივი გაკვეთილების საკმაოდ დიდი ნაწილი.

განმავითარებელი შეფასება არ არის მოსწავლის შეფასება, ეს არის სასწავლო პროცესზე დაკვირვება და მასში ცვლილებების შეტანა.

უკუკავშირის მიცემა მოსწავლისთვის უნდა განაპირობებდეს მის წაქეზებას და წახალისებას. იმის აღნიშვნა და შენიშვნა, თუ რა ეშლება მოსწავლეს და როგორ გამოასწოროს ეს შეცდომა, ვერ გამოიწვევს ვერც წაქეზებას და ვერც წახალისებას. პირიქით, ეს მოსწავლის დემოტივაციას იწვევს. შესაბამისად, უკუკავშირი, რომელიც მოსწავლის დემოტივაციას იწვევს, ანუ შენიშვნის შემცველი უკუკავშირი ვერ ჩაითვლება განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტად. თუმცკი, იგი იქნება სასწავლო აქტივობა, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო განმავითარებელ შეფასებასთან ანუ დამაზიანებელი სასწავლო აქტივობაა.

ზოგჯერ შენიშვნის მიცემა აუცილებელ და უმოკლეს გზას წარმოადგენს მოსწავლის სწავლა-განვითარებისთვის. შორს რომ არ წავიდეთ უცხოური ენის შესწავლის პროცესში გარკვეული გამოთქმის ჩამოსაყალიბებლად მყისიერი გასწორებები (ოღონდ არა ყოველთვის) განაპირობებს სწორ მეტყველებას. ამ პროცესს საერთო არაფერი აქვს განმავითარებელ შეფასებასთან, ეს შესწორებები ჩვეულებრივი სასწავლო აქტივობები, პროცედურებია, რომელიც მხოლოდდამხოლოდ მაშინ გადაიქცევა განმავითარებელი შეფასებისთვის სასარგებლო პროცედურებად, როდესაც მასწავლებელი ამ შენიშვნებს, შესწორებებს ცვლის მოსწავლის რეაქციისდაკვალად.

გაგვიგრძელდა სიტყვა. გავეცნოთ რამდენიმე რუბრიკას კომპეტენციების მიხედვით, რომელთა გამოყენებაც გვაჩვენებს, თუ რა ცვლილებები უნდა შევიტანოთ სწავლებაში, რათა მეტ წარმატებას მივაღწიოთ მეორე მცდელობისას.

დასაწყისში განვიხილოთ პროცესი, თუ როგორ შეიძლება შევადგინოთ სასწავლო საკითხის, კომპეტენციის შეფასების რუბრიკა.

1. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (სიტყვების დამარცვლა-გამთლიანება)

ამ კომპეტენციისთვის განმავითარებელი შეფასების რუბრიკის შექმნისთვის, თავდაპირველად დავფიქრდეთ, რა უნდა გააკეთოს, რა უნდა მოასწროს, რა მოსწრება უნდა გვაჩვენოს წარმატებულმა მოსწავლემ და აღვწეროთ ეს ქმედება:

მოსწავლე მარცვლავს ზეპირად ნათქვამ სიტყვებს, დამარცვლით ნათქვამ სიტყვებს ამთლიანებს და წარმოთქვამს, ამოიცნობს და ასახელებს ზეპირად ნათქვამ სიტყვებში მარცვალთა რაოდენობას.

რა შეიძლება ვთქვათ ამ აღწერილობის შესახებ? თითქოსდა, თვალნათლივ აღწერს იმ კომპეტენციას, რომელიც სიტყვების დამარცვლაზე შეიძლება წარმოაჩინოს მოსწავლემ. მაგრამ დაკვირვებული მასწავლებელი (და ქართველი მასწავლებელი ხომ მეტად დაკვირვებულია?!) ადვილად აღმოაჩენს რამდენიმე გარემოებას:

• ზოგიერთი მოსწავლე შეიძლება ამთლიანებდეს და სწორად წარმოთქვამდეს დამარცვლით ნათქვამ სიტყვებს, მაგრამ სწორად ვერ მარცვლავდეს იმავე სიტყვებს ან სწორად ვერ ასახელებდეს სიტყვებში მარცვალთა რაოდენობას.
• ზოგიერთი მოსწავლე შეიძლება სწორად მარცვლავდეს იმ სიტყვებს, რომლებზეც უკვე ნავარჯიშები არიან, მაგრამ ვერ ახერხებდეს გაუვარჯიშებელი სიტყვების (არა მაინცდამაინც უცნობი სიტყვების, არამედ იმ სიტყვების, რომელთა დამარცვლაზე ჯერ არ უვარჯიშიათ) სწორად დამარცვლას.

ზემოთ აღწერილი დაკვირვებების გათვალისწინებით ამ კომპეტენციის შეფასების რუბრიკა შემდეგ სახეს მიიღებს:

2. კომპეტენცია: ფონოლოგიური უნარები (მარცვლებით მანიპულირება)

ზემოთ შემოთავაზებული ორი კომპეტენციის მიხედვით დავამზადოთ ჩეკლისტი, რომლის გამოყენებითაც მოვინიშნავთ ამა თუ იმ მოსწავლის მიღწევებს, რათა შევთავაზოთ ახალი მიზანმიმართული დავალებები კონკრეტული ბარიერის დასაძლევად.

გავიმეოროთ: ჩვენ ახალი დავალებების შესათავაზებლად ვიყენებთ განმავითარებელი შეფასების ამ ინსტრუმენტებს და არა იმისთვის, რათა პირვეკლასელებს ვუთრათ, რომ:

• ,,შენ ბრწყინვალედ ახერხებ ზეპირად ნათქვამი სიტყვების დამარცვლას, მაგრამ გიჭირს დამარცვლით ნათქვამი სიტყვების გამთლიანება და სწორად დასახელება. ძალიან გთხოვ, მეტი ყურადღება მიაქციე ამას, ჩემო კუდრაჭა!..” ან
• ,,შენ შესანიშნავად ახერხებ სიტყვებში პირველი მარცვლის იდენტიფიცირებას და მის ჩანაცვლებას ჩემ მიერ შემოთავაზებული სხვა მარცვლით, რათა ახალი სიტყვა წარმოთქვა. ზოგიერთ შემთხვევაში გაგიჭირდა იმავე ოპერაციის ჩატარება ბოლო მარცვლებზე. რატომ, ჩემო სიხარულო?! რამე დაგაკელი?! გთხოვ, მეტი ივარჯიშო ბოლო მარცვლების ჩანაცვლებაზეც!..”

რაც არ უნდა გავამარტივოთ და ლექსიკურად განვტვირთოთ ზემოთ მოცემული უკუკავშირები და რაც არ უნდა მოვიჩლიქოთ ენა, ბავშვებისთვის ეს სრულიად უსაგნო და უსარგებლო იქნება. არა, შეიძლება გაიგონ კიდეც, რასაც ვუსწორებთ, მაგრამ გამოსწორება ვერ მოხდება სათანადოდ მომზადებული დამატებითი დავალებებით ვარჯიშის გარეშე. სწორედ ესაა განმავითარებელი შეფასების მიზანი და არა ბავშვისთვის უშინაარსო კომენტარების მიწოდება.

სიტყვა გაგვიგრძელდა. ვნახოთ დაპირებული ჩეკლისტი:

რასაკვირველია, მასწავლებელმა შეიძლება გაყოს შემოთავაზებული ჩეკლისტი ორად — როგორც წესი, ათ მოსანიშნზე მეტი რაოდენობა არაა ხოლმე მოსახერხებელი მოსწავლეზე კონცენტრირებული დაკვირვებისთვის.

ჩვენ სათანადო ყურადღება არ გავამახვილეთ იმ კონკრეტულ სიტყვებზე, რომლებზეც მოსწავლეები ვარჯიშობენ. ეს, რასაკვირველია, დამოკიდებული იქნება იმ თემატიკასა და მასალაზე, რომელიც საკლასო ოთახში მუშავდება. აღვნიშნოთ მხოლოდ ერთი, რომ, როგორც ნაცნობი, ასევე, მით უმეტეს, უცნობი სიტყვები შერჩეული უნდა იყოს ადეკვატურობისა და გონივრულობის ფარგლებში. კონკრეტული მაგალითები განვიხილოთ შემდეგ წერილში, რომელიც ბგერებით მანიპულირებას მიეძღვნება.

ენა-მეტყველების დარღვევის მქონე ბავშვებთან მუშაობისთვის არაერთგვაროვანი აქტივობები და მეთოდოლოგიაა საჭირო.  ცნობილი ფაქტია, რომ ბავშვებს ამგვარი მდგომარეობით ქცევის სირთულეც ახასიათებთ და იოლი არაა, საგაკვეთილო პროცესში მათ თავისებურებებთან გამკლავება. თან ერთი მომენტიცაა, ჩვენში ამ დარგში ძველი და ახალი მეთოდოლოგიის ჭიდილი იგრძნობა. ლიტერატურა კი მწირია.

მეტი მრავალფეროვნებისთვის აქტივობების შესახებ Chart GPT-ს დავეკითხე. აღმოჩნდა, რომ იგი საკმაოდ კომპეტენტური სპეციალისტია. ამდენად, სიამოვნებით გაგიზიარებთ მის რეკომენდაციებს. უპირველეს ყოვლისა, მისი აზრით, ენა-მეტყველების დარღვევის მქონე ბავშვებთან მუშაობა მოითხოვს მოთმინებას, სტრუქტურირებულობას და შემოქმედებით მიდგომას. მისეული აქტივობები კი, რომლებიც შესაძლოა, გამოვიყენოთ, როგორც მეტყველების, კომუნიკაციის, არტიკულაციის, აუდიტორული გაგების და ლექსიკური მარაგის გასავითარებლად, — შემდეგია:

1. არტიკულაციური თამაშები (ბგერების გამოთქმის გაუმჯობესება)

მიზანი: კონკრეტული ბგერების გამოთქმის ვარჯიში

• სარკესთან ვარჯიში: ბავშვი ხედავს საკუთარ პირის მოძრაობას და იმეორებს ენის სპეციალისტთან ერთად.
• „დაიჭირე ბგერა” – ბავშვი უსმენს სიტყვას და პოულობს ბგერას (მაგ: „ს“ – „სანთელი, სარკე“).
• „საუბარი პაწაწინა მეგობრებთან“ – სათამაშოებთან საუბარი ბგერებით, რომლებიც ბავშვისთვის რთულია.

2. სიტყვათა მარაგის განვითარება

მიზანი: ლექსიკის გამდიდრება, ასოციაციური აზროვნება

• „ვინ რას აკეთებს?“ – სურათები მოქმედებით; ბავშვი პასუხობს კითხვებზე ან ქმნის წინადადებას (მაგ.: „დედა… ამზადებს საჭმელს“…).
• ასოციაციების ჯაჭვი: ვეუბნებით სიტყვას და ბავშვი ეძებს მასთან დაკავშირებულ სიტყვას (მაგ.: „წვიმა“ – „ქოლგა“, „ღრუბელი“).
• ფოტო–სურათებით მოთხრობა – ბავშვი ქმნის პატარა ისტორიას სურათების მიხედვით.

3. მეტყველების დინამიკის განვითარება (შეერთება, შეკვეცა, წინადადებები)

️ მიზანი: აზროვნების გრამატიკული ორგანიზება

• „დაასრულე წინადადება“ – ლოგიკური და მარტივი წინადადებები, რომლებიც ბავშვმა უნდა დაასრულოს
• „3 სიტყვა – ერთი ამბავი” – მიეცი სამი სიტყვა (მაგ.: კატა, ბურთი, ფანჯარა) და ბავშვმა შექმნას ამბავი
• სურათების თანმიმდევრობა – ბავშვი აწყობს სიუჟეტურ სურათებს თანმიმდევრობით და ჰყვება ისტორიას.

4. აუდიტორული გაგება და ზეპირი მეხსიერება

მიზანი: მოსმენის უნარის გაძლიერება და ზეპირი ინფორმაციის დამახსოვრება

• „ვის ვუსმენთ?“ – ბავშვი უსმენს ხმას ან აღწერას და გამოიცნობს.
• მარტივი ინსტრუქციების მიყოლა: „დადე წიგნი მაგიდაზე, მერე აიღე ფანქარი“.
• მეხსიერების ჯაჭვი: ბავშვი იმეორებს მზარდი სიგრძის სიტყვათა სერიებს.

5. მოტორიკა + მეტყველება (სხეულის მოძრაობის გამოყენებით)

მიზანი: ენის და მოძრაობის კოორდინაცია

• რითმული ლექსები ხელის ტყაპუნით.
• ლოგორიტმიკა – მარტივი მოძრაობები/ქცევები ლექსებთან ერთად (მაგ., „ხელით დავხატოთ მზე“).
• მეტყველებითი იოგა – მარტივი იოგას პოზები სუნთქვის ვარჯიშებთან ერთად

რესურსები და ინსტრუმენტები:

• სურათების ბარათები (ლექსიკა, მოქმედება, გრძნობები)
• ქუჩის ან ცხოველების პატარა ფიგურები – როლური თამაში
• სარკე, ასო-ბგერების ბარათები, ფანქრები, საღებავები და სტიკერები.

პრაგმატული ენის დარღვევა, ანუ ენობრივი კომუნიკაციის სოციალური მხარის დარღვევა, ბავშვებში ხშირად გამოიხატება შემდეგით:

• საუბარში თავის მხრივ დათმობის უუნარობა,
• თემის დაუკავშირებელი პასუხები,
• ჟესტების, გამომეტყველების ან ტონალობის უგულებელყოფა,
• იუმორის, ირონიის ან გადატანითი მნიშვნელობის გაუგება,
• მეტისმეტი დომინანტობა ან პირიქით — გაუბედაობა კომუნიკაციისას.

პრაგმატული ენისთვის სპეციალურად შერჩეული აქტივობები:

1. როლური თამაშები – “რა მოხდებოდა, თუ…”

მიზანი: სოციალური სცენარების მოდელირება.
მაგალითი:

• სიტუაცია: „შენ ხარ მაღაზიაში, გამყიდველს არ აქვს ხურდა“.
• ბავშვი ეძებს შესაბამის სიტყვებს, ტონს, ჟესტს — როგორ მოიქცეს.
• წინასწარ გააგებინე: რას ნიშნავს თავაზიანობა, ალტერნატივა, უკმაყოფილება ისე, რომ აგრესია არ ჩანდეს.

2. სოციალური კომუნიკაციის ბარათები

მიზანი: სიტუაციური რეაგირების ვარჯიში.

• ბარათებზე მოცემულია სცენები:
  • „ვიღაცამ შენზე ცუდი თქვა“.
  • „მეგობარმა დაკარგა რვეული და შენ იპოვე“.
• ბავშვი ირჩევს პასუხს/ტონს/ჟესტს და ასაბუთებს, რატომ აირჩია ასე
  → შეავსე მოფიქრებით: „კიდევ როგორ შეიძლებოდა პასუხი?“.

3. მცირე ვიდეოკლიპების ან ანიმაციების ანალიზი

მიზანი: მიმიკებისა და ქვეტექსტების გარჩევა

• უჩვენე 1–2 წუთიანი ვიდეო და ჰკითხე:
  • რას გრძნობს პერსონაჟი?
  • რა არ თქვა ხმამაღლა, მაგრამ იგრძნობოდა?
  • როდის იცრუა?

→ ეს ავითარებს ემპათიას, ინტუიციასა და სოციალურ ინტერპრეტაციას.

4. ️ „გაგრძელე საუბარი“

მიზანი: დიალოგის შენარჩუნება და წინ წამოწევა

• დაიწყე ფრაზით: „მე დღეს სკოლაში საინტერესო რამ გავიგე…“
• ბავშვმა უნდა დააკავშიროს: „რა იყო ის? / მეც მსგავსად ვიყავი“
• თუ პასუხი არ შეესაბამება, შეგიძლიათ ერთად „გადავაკეთოთ დიალოგი“ — რას ეთქვა, რომ მეტი თანხვედრა ყოფილიყო?

5. იუმორის თამაში

მიზანი: ირონიის, ორმაგი მნიშვნელობის, ცნობისმოყვარეობის გაგება

• უთხარი ფრაზები, რომლებიც მეტაფორულია:
  • „მის ტვინში დინოზავრებმა ფეხბურთი ითამაშეს“.
  • ბავშვი უნდა მიხვდეს, რომ ეს პირდაპირი მნიშვნელობა არ არის — ივარჯიშეთ სახალისო ახსნებით.

6. ემოციური ბარათები და ურთიერთობა

მიზანი: სხვისი ემოციის ამოცნობა და საპასუხო რეაქცია.

• აჩვენე ბავშვს სახის გამომეტყველება ან სიტუაცია.
• ჰკითხე: რა უნდა უთხრას მას მეგობარმა? როგორ დაეხმაროს?

დამატებითი რჩევები:

• იყავი მარტივი და პროგრესული: თავიდან სცენარები იყოს ნაცნობი და მარტივი (სკოლა, მაღაზია, თამაშის მოედანი), შემდეგ გადადი კომპლექსურ ურთიერთობებზე.
• ხშირად გამოიყენე სარკე, ხმის ჩაწერა, ვიდეო გადაღება — ბავშვები უკეთ ხედავენ, როგორ ჟღერს/,,გამოიყურება“ მათი მეტყველება.
• შექებისას იყავი სპეციფიკური: „ძალიან კარგად უთხარი, რომ გწყინდა, მაგრამ არ დაჩაგრე ის, ეს მნიშვნელოვანია!”

ვერაფერს ვიტყვით, გარდა ამისა, უამრავი აქტივობის მოფიქრებაა შესაძლებელი. პირადად მე გამომიყენებია „სიტყვების ბანკი“, „განძის ყუთი“, „მოძრავი ლექსიკონი“ და სხვა აქტივობა, რომლებიც ბავშვებისათვის სახალისო და საინტერესოა. თითოეული მათგანი ენის ფონოლოგიურ, მორფო-სინტაქსურ, სემანტიკურ, პორაგმატულ დონეებს ავსებს და შესაბამის მიზანზე გადის. პირადად კი ძალიან მაინტერესებს ძვირფას მკითხველს აქტივობათა სახელწოდებები რა ასოციაციებს გაუჩენს.

  ბოლო პერიოდში საქართველოში საგრძნობლად გახშირდა ფარისებრი ჯირკვლის პათოლოგიები. ენდკრინოლოგებთან დაუსრულებელი რიგია, გამოკვლევაზე, კონსულტაციაზე. იშვიათია, მაგრამ შესაძლებელი,  ადამიანი ფარისებრი ჯირკვლის გარეშე დაიბადოს. ასეთ დროს დაბადებიდან ჰორმონულ პრეპარატზე გადაჰყავთ. ჩვენთვის ძალიან ,,მშობლიურ“ თემას შევეხე და მოსწავლეების ინტერესიც კონკრეტული ქეისით უფრო ადვილად გამოვიწვიე. მათთვის მნიშვნელოვანია ნებისმიერი საკითხის რეალური მაგალითების ანალიზის გზით მიწოდება. ასე უფრო მარტივად ითვისებენ ცნებებს, აკეთებენ დასკვნებს. უფრო მნიშვნელოვანი კი ქეისის გმირის ადგილზე საკუთარი თავის, ან ახლობლის, ოჯახის წევრის წარმოდგენაა. ეს ისტორია ახალგაზრდა გოგოზეა, რომელიც კოლეჯში სწავლობს. ენერგიული და აქტიური გრეტა, ძალიან მოკლე დროში პასიურ ადამიანად გადაიქცა. ამ ყველაფერში ,,დამნაშავის“ ძიებაში ჩემი მოსწავლეები მარტივად ხვდებიან ენდოკრინული სისტემის მუშაობის პრინციპს და იაზრებენ ჯანმრთელობის რეგულარული შემოწმების მნიშვნელობას.

ამას გარდა,  მნიშვნელოვანია ადამიანებმა ბევრი ისაუბრონ საკუთარ ქრონიკულ დაავადებაზე, რომ მოიხსნას შფოთვა. მიხვდება რომ მის გარშემო უამრავი ასეთი ადამიანია. ქრონიკულ დაავადებასთან ერთად ცხოვრება არც ისე მარტივია, თუმცა თუ სწორი ინფორმაცია გვექნება – შესაძლებელი.

!!! გრეივის დაავადება იგივე ბაზედოვის დაავადებაა. მას საბჭოთა ლიტერატურაში როგორც ბაზედოვის დაავადებას, ისე მოიხსენიებენ, ევროპისა და ამერიკის ჯანდაცვის სისტემა გრეივის დაავადებას ეძახის.

ქეისი –  გრეივის დაავადება და ენდოკრინული სისტემა

შესავალი: ჯანმრთელობის უეცარი გაუარესება

გრეტა 20 წლისაა, კოლეჯის სტუდენტია. ყოველთვის ენერგიული და აქტიური იყო. რამდენიმე თვის წინ კი შენიშნა  შემაშფოთებელი სიმპტომები. სწრაფი დაღლა, მოულოდნელი წონის კლება კარგი მადის მიუხედავად. პულსის გახშირება. თმაც საშინლად სცვიოდა!

გრეტას უჩვეულო შფოთვა ახასიათებდა, ხელები უკანკალებდა უმნიშვნელო დავალების დროსაც.  ღამე კუნთების კრუნჩხვა აღვიძებდა. უმეტესად ძალიან სცხელოდა და კანიც უხურდა.

კისრის დასაწყისში შეშუპება შეამჩნია, ოჯახის წევრების ყურადღება კი ამობურცულმა თვალებმა მიიქცია. პატარა ძმა დასცინოდა კიდეც ,,გადმოკარკლულ თვალებიანი გრეტა“-ასე ეძახოდა. ეს უკვე ბოლო წვეთი იყო. გადაწყვიტა ექიმისთვის მიემართა.

დიაგნოზი: ვიზიტი ექიმთან

გრეტამ ექიმს დაწვრილებით აუხსნა სიმპტომების შესახებ.  ექიმის განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია შესივებულმა ყელმა და არაბუნებრივად გამობერილმა თვალებმა (ეგზოფთალმუსი).

ფიზიკური დათვალიერებისას ფარისებრი ჯირკვალი გადიდებული აღმოჩნდა. ამ სიმპტომს ჩიყვი ჰქვია.  გრეტას გულიც ართანაბრად მუშაობდა.

ექიმმა ფარისებრი ჯირკვლის დაზიანებაზე მიიტანა ეჭვი და რამდენიმე ტესტის გაკეთება სთხოვა:

სისხლის ანალიზები:  სისხლში T3,  T4 და თირეოიდმასტიმულირებელი ჰორმონის (TSH) განსაზღვრა.

TSH ჰიპოფიზის ჰორმონია, რომელიც ააქტიურებს ფარისებრ ჯირკვალს.

გრეტას სისხლშ T3 (ტრიიოდთირონინი),  T4 (თავისუფალი თიროქსინი) ნორმის ფარგლებშია,  თუმცა  TSH-ის დონე ძალიან დაბალია.

რადიოაქტიური იოდის შეწოვის ტესტი საზღვრავს ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციონირებას. ადამიანი იღებს მცირე კონცენტრაციით რადიოაქტიურ იოდს, სკანირებით დგინდება ამ იოდის რა რაოდენობა შეიწოვა ფარისებრმა ჯირკვალმა.

იოდის ტესტმა აჩვენა, რომ გრეტას ფარისებრი ჯირკვალი ზომაზე უფრო მეტ იოდს შთანთქავს, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ის ზედმეტად აქტიურია.

ანალიზების პასუხების საფუძველზე ექიმმა დასვა დიაგნოზი: გრეტას აქვს გრეივის დაავადება, ეს ავტოიმუნირი დაავადებაა, რომელიც ხასიათდება ჰიპერთირეოზით ანუ ფარისებრი ჯირკვლის ზედმეტი აქტიურობით.

1. დაასახელე ზოგადი სიმპტომები?
2. რა არის ეგზოფთალმოსი?
3. რა არის ჩიყვი?
4. რა გამოავლინა გრეტას სისხლის ანალიზებმა?
5. რა გამოვლინდა იოდის ტესტით?
6. რა დიაგნოზი დაუსვეს გრეტას?

ენდოკრინული სისტემა და გრეივის დაავადება

ენდოკრინული სისტემა ჯირკვლების ქსელია. ჯირკვლები გამოიმუშავებენ ჰორმონებს, შედეგად ორგანიზმი ინარჩუნებს ჰომეოსტაზს. ყველაზე მთავარი ,,მოთამაშეები“ ამ ქსელში, ჰიპოფიზი და ფარისებრი ჯირკვალია, ისინი თითქმის ერთად მოქმედებენ, არეგულირებენ მეტაბოლიზმსა და სხვა  სასიცოცხლო ფუნქციებს.

ჰიპოფიზი, ხშირად მოიხსენიება როგორც ,,დირიჟორი“, ან ,,მმართველი“. მუხუდოს მარცვლის ზომისაა, ტვინში მდებარეობს. ასინთეზებს მრავალ ჰორმონს, მათ შორის თიროიდმასტიმულირებელ ჰორმონს (TSH), რომელიც არეგულირებს ფარისებრი ჯირკვლის მოქმედებას. ნორმალურ მდგომარეობაში ჰიპოფიზი  TSH-ს გამოათავისუფლებს, როცა ფარისებრი ჯირკვლის აქტივობა დაბალია, რაც იძლევა სიგნალს, რომ ფარისებრმა ჯირკვალმა გააძლიეროს  T3 და T4-ის გამომუშავება.

გრეივის დაავადების დროს ფარისებრი ჯირკვალი ზედმეტად აქტიურია, თუმცა ამის მიზეზი ჰიპოფიზი არ არის.  იმუნური სისტემა გამოიმუშავებს ანტისხეულებს, სახელწოდებით თირეოიდ მასტიმულირებელი იმუნოგლობულინები. ეს ანტისხეულები ჰგვანან TSH-ს, რაც იწვევს ჰიპოფიზის მარეგულირებელი გავლენის დათრგუნვას. შესაბამისად ფარისებრი ჯირკვალი იწყებს T4 და T3 ჰორმონების გაძლიერებულ გამოყოფას. ჰორმონები არეგულირებენ მეტაბოლიზმს, ენერგიის დონეს და გულის მუშაობის სიხშირეს.

საბოლოოდ ჰიპოფიზიდან ნაკლები TSH გამოთავისუფლდება. მაგრამ   TSI აგრძელებს ფარისებრი ჯირკვლის სტიმულაციას. საბოლოოდ დგება ჰიპერთირეოიდული მდგომარეობა.

ეს დისრეგულაცია იწვევს გრეივის დაავადების სიმპტომებს, წონის კლებას და თვალების არაბუნებრივ ამობერილობას.

7. რა ფუნქციას ასრულებს ენდოკრინული სისტემა?
8. რომელი ჰორმონები გამოიყოფა ჰიპოფიზიდან?
9. რა აიძულებს ფარისებრ ჯირკვალს გამოყოს დამატებითი რაოდენობით T3 და T4, გრეივის დაავადების დროს?
10. რა პროცესებს არეგულირებს T3 და T4?
11. რატომ ქვეითდება ჰიპოფიზიდან TSH-ის გამოყოფა?
12. რატომ მიიჩნევენ გრეივის დაავადებას ავტოიმუნურად?

მკურნალობა

გრეტას მკურნალობის გეგმა ფოკუსირებულია ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონების დონის ნორმაში დაბრუნებაზე. შესაბამისად სიმპტომების შესუსტებასა და საბოლოო გაქრობაზე.

მკურნალობა მოიცავს:

• ანტითირეოიდული მედიკამენტები იბლოკება ფარისებრი ჯირკვლის მიერ იოდის გამოყენება;
• ბეტა – ბლოკატორები მედიკამენტებია, რომლებიც ბლოკავს ჰორმონების ეფექტს.

ისინი ეხმარება არაეული გულის რიტმის, კანკალისა და შფოთვის რეგულაციაში.

• რადიოაქტიური იოდთერაპია – ამ დროს იოდი კლავს ჯირკვლის ზედმეტად აქტიურ უჯრედებს. რაც იწვევს თირეოიდული ჰორმონების დონის შემცირებას. საბოლოოდ კი ჯირკვლის ზომა მცირდება.

რამდენიმე თვეში გრეტას სიმპტომები შესუსტდა, ჩიყვი დაპატარავდა, პულსი დასტაბილურდა და ენერგია აღიდგინა. სამწუხაროდ რადიოთერაპიამ გამოიწვია ფარისებრი ჯირკვლის დაპატარავება და ფუნქციის შესუსტება. ამიტომ სიცოცხლის ბოლომდე ჰორმონების მიღება მოუწევს.

გრეტა კარგად შეეჩვია ახალ რუტინას. მისი ცხოვრების ხარისხი გაუმჯობესდა. ექიმთან რაგულარულად დადიოდა. სამაგისტრო ნაშრომის წერაც გააგრძელა.

13. რა არის ბეტა-ბლოკატორი?
14. რა არის იოდის გამოყენების გვერდითი ეფექტი?
15. შეაფასე ჰიპოფიზისა და ფარისებრი ჯირკვლის ურთიერთკავშირის მნიშვნელობა T3 და T4 ჰორმონების რეგულაციაში.

2024 წლის აგვისტოში მსახიობმა დეისი რიდლიმ გაამხილა, რომ გრეივის დაავადება აქვს. აუტოიმუნური დაავადება, რომელიც მოქმედებს ფარისებრ ჯირკვალზე. სიმპტომების გამოვლენა მაშინ დაეწყო, როცა დაასრულა გადაღებები ფილმზე ,,Magpie”. ის ცნობილია როგორც ვარსკვლავური ომების რეი. დასაწყისში სიმპტომები რთული როლით გამოწვეულ სტრესს მიაწერა, თუმცა ბოლოს ედოკრინოლოგთან კონსულტაციის შემდეგ გრეივის დაავადება დაუდგინდა.

ამ დაავადების დროს დაქანცულია ადამიანი, გონება გადატვირთულია და ვერ ისვენებს, ან ფიზიკურად გადაღლილია, მენტალურად აგზნებული და მოუსვენარია.

რიდლი შეუერთდა საზოგადოების ცნობილ წევრებს, ვენდი უილიამსსა და მის ელიოტს, რომლებიც ღიად საუბრობდნენ ამ დაავადებით ცხოვრებასთან დაკავშირებით, რითაც ადამიანებს უმაღლებდნენ ცნობადობას და ერთგვარი მხარდაჭერა იყო მათთვის.

საპრეზენტაციო მასალა, შემაჯამებელი დავალების ნიმუში.

შეუსაბამე ქვემოთ მოცემული სიტყვები ფოტოზე მოცემულ ინფორმაციას:

კუნთების კრუნჩხვა                     თმის ცვენა                                          გულის კანკალი

გახურებული კანი                 გადიდებული ჯირკვალი                        დაღლა                   წონის კლება

წყარო: https://www.biologycorner.com/2025/01/26/case-study-a-grave-problem-with-the-endocrine-system/

თანამედროვე პედაგოგიკის ამოცანაა,  ბავშვის აღქმაში გააერთიანოს, დააკავშიროს ცალკეულ საგნებში მიღებული ცოდნა, დაეხმაროს მას, შეიქმნას ერთიანი, მთლიანი, ფართო წარმოდგენა სამყაროზე, ბუნებაზე, საზოგადოებაზე და საკუთარ ადგილზე ამ სამყაროში. სწორეს ამიტომ საგანთაშორისი კავშირები სწავლების უმნიშვნელოვანესი პრინციპია თანამედროვე სკოლაში. ის სწავლების უმაღლესი დონეა.

ამავე დროს ინტეგრაცია და მისი შესაძლებლობები: ინტეგრირებული სწავლება, ინტეგრირებული გაკვეთილები და ინტეგრირებული დავალება  ხელს უწყობს არამარტო საგნობრივი ცოდნის ამაღლებას, არამედ  მთლიანი  სასწავლო პროცესის ოპტიმიზაციას სწავლების ყველა დონეზე.

მათგან ძირეული მნიშვნელობა აქვს ინტეგირებულ გაკვეთილს. ის  ცოდნის სინთეზის შესაძლებლობაა, ანალიტიკური აზროვნებისა და განზოგადების უნარის განვითარების სივრცეა. ინტეგრირებული გაკვეთილები  აძლევს  ბიგძს  მოსწავლეს სხვადასხვა საგნიდან მიღებული ინფორმაცია  გამოიყენოს და მოვლენები  სრულიად ახლებურად გაიაზროს.

ზოგადად, ინტეგრირებული გაკვეთილი გულისხმობს სხვადასხვა საგნობრივი სფეროს შერწყმას ერთ მთლიან საგანმანათლებლო პროცესში, რაც ხელს უწყობს:

• ცოდნის მრავალმხრივ გააზრებას;
• კავშირების დანახვას ისტორიულ, გეოგრაფიულ და სოციალურ კონტექსტებს შორის;
• მოსწავლეთა კვლევითი, კრეატიული და კრიტიკული აზროვნების უნარების განვითარებას.

მაგრამ  ინტეგრირებულ გაკვეთილზე აღნიშნული მიზნები თავისთავად არ მიიღწევა. მის მომზადებას და ეფექტიანად ჩატარებას  განსაზღვრული პირობების დაცვა სჭირდება, როგორიცაა:

• ინტეგრირებულ გაკვეთილს, როგორც წესი, ატარებს სხვადასხვა საგნის ორი ან ორზე მეტი მასწავლებელი. თუმცა ასეთი გაკვეთილი შეიძლება ჩაატაროს ერთმა პედაგოგმაც, რომელსაც აქვს საბაზისო ცოდნა და მომზადება შესაბამის საგნებში;
• იმ პედაგოგებს შორის, რომლებიც ერთად ამზადებენ და შემდეგ ატარებენ ინტეგრირებულ გაკვეთილს, აუცილებლად უნდა არსებობდეს ფსიქოლოგიური თავსებადობა. ურთიერთგაგებისა და მხარდაჭერის გარეშე ასეთი გაკვეთილი ეფექტიანი ვერ იქნება;
• ინტეგრირებული გაკვეთილის ჩატარება უფრო მიზანშეწონილია მაშინ, როცა განსაზღვრული მოცულობის სასწავლო მასალა უკვე ათვისებულია იმ საგნებში, რომელთა ინტეგრირებასაც ვაპირებთ. უმჯობესია, ასეთი გაკვეთილის ჩატარება სასწავლო წლის ბოლო პერიოდისთვის დაიგეგმოს;
• ინტეგრირებული გაკვეთილის მომზადებისა და ჩატარების პროცესში თითოეული მასწავლებლის მონაწილეობის წილი დამოკიდებულია სასწავლო მასალის შინაარსზე, მაგრამ მაინც მნიშვნელოვანია, ყოველი მათგანი ამ პროცესში თანაბრად იყოს ჩართული. მიუხედავად ამისა, ერთ-ერთ მასწავლებელს აუცილებლად მოუწევს წამყვანის როლის შესრულება;
• ინტეგრირებულ გაკვეთილზე მოსწავლეები სასწავლო პროცესის აქტიური მონაწილეები არიან, ცდილობენ, თავად გააანალიზონ ინფორმაცია გაკვეთილის მომზადებისა და ჩატარების დროს, გამოყოფენ პრობლემას, შეიმუშავებენ დასახული ამოცანების გადაწყვეტის შესაძლო გზებს. იქიდან გამომდინარე, რომ ინტეგრაცია აფართოებს შესასწავლი მასალის თემატიკას, იწვევს მოვლენების უფრო ღრმა ანალიზისა და განზოგადების აუცილებლობას, მოსწავლის დამოუკიდებლად მუშაობის როლის ამაღლება ინტეგრირებული გაკვეთილის მიმართ ერთ-ერთი აუცილებელი და ძირითადი მოთხოვნაა;
• ინტეგრირებული გაკვეთილი არ გულისხმობს ორი ან მეტი საგნის სასწავლო მასალის მექანიკურ გაერთიანებას. აქ უბრალოდ ახალ ცოდნას კი არ უნდა იღებდეს ბავშვი, არამედ უკვე არსებული ცოდნის ახალ სიტუაციებში გამოყენების შესაძლებლობა უნდა ეძლეოდეს. ინტეგრირებულ გაკვეთილზე მან უნდა შეძლოს სამყაროს წარმოდგენა ერთ მთლიანობად, რომელშიც ყველა ელემენტი ურთიერთდაკავშირებულია;
• ინტეგრირებული გაკვეთილის ეფექტიანად ჩასატარებლად აუცილებელია განსახილველი და შესასწავლი ობიექტის სწორად განსაზღვრა და გაკვეთილის შინაარსის გულდასმით შერჩევა;
• პედაგოგის მაღალი დონის პროფესიული თვისებები და უნარ-ჩვევები, რომლებიც უზრუნველყოფს მასწავლებელთა და მოსწავლეთა შემოქმედებით თანამშრომლობას გაკვეთილის მომზადებისა და ჩატარების პროცესში, ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია ინტეგრირებული გაკვეთილის ეფექტიანობისთვის;
• მოსწავლეთა ასაკობრივი და ინდივიდუალური თავისებურებების გათვალისწინების გარეშე ნებისმიერი გაკვეთილის, მით უმეტეს – ინტეგრირებულის, ეფექტიანად ჩატარების ალბათობა საკმაოდ მცირეა;

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, განსაზღვრული პრინციპების დაცვით მომზადებული და ჩატარებული ინტეგრირებული გაკვეთილი დიდი სარგებლობის მომტანი შეიძლება აღმოჩნდეს, როგორც მოსწავლეებისა და მაწავლებლებისთვის, ისე მთელი სასწავლო პროცესისთვისაც.

„ჩვენი საქართველო“ არის ინტეგრირებული საგანი, რომელიც აერთიანებს ისტორიის, გეოგრაფიის, სამოქალაქო განათლებისა და ეთნოკულტურული მემკვიდრეობის კომპონენტებს.  „ჩვენი საქართველოს“ სწავლების ფორმატში ინტეგრაციის უპირატესობებია:

• თემატური სწავლება: მაგალითად, მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლებს თემას – „მეგობრული თანაცხოვრება“, რომელიც  შეიძლება მოიცავდეს როგორც საქართველოს ეთნიკური მრავალფეროვნების შესწავლას (ისტორია), ასევე ეთნოსების განაწილებას რუკაზე (გეოგრაფია) და ტოლერანტობის შესახებ დისკუსიას (სამოქალაქო განათლება);
• პროექტებზე დაფუძნებული სწავლება: მოსწავლეები ქმნიან მაკეტებს, პრეზენტაციებს, მოკლემეტრაჟიან ფილმებს, რაც აერთიანებს სხვადასხვა დისციპლინის კომპეტენციებს;
• სამოქმედო და სიტუაციური სწავლება: რეალური ცხოვრების მაგალითებით გაძლიერებული გაკვეთილები აყალიბებს ღირებულებებს და გააზრებულ დამოკიდებულებებს;
• კულტურულ მემკვიდრეობაზე ორიენტირებული სწავლება: ისტორიული ძეგლების, ტრადიციების და ფოლკლორის კვლევა აერთიანებს როგორც ტექსტურ, ისე ვიზუალურ, ციფრულ და პრაქტიკულ კომპონენტებს.

„ჩვენი საქართველოს“ ფარგლებში  ტიპურ  ინტეგრირებულ  გაკვეთილად  ითვლება ნებისმიერი ის გაკვეთილი, რომელიც ეხმარება მოსწავლეებს ცოდნის სისტემურ გააზრებაში და სამოქალაქო ღირებულებების განვითარებაში.

განვიხილოთ ინტეგრირებული გაკვეთილის მაგალითი თემაზე: „საქართველოს ისტორიული რეგიონები და მრავალფეროვანი კულტურა“  (ინტეგრირებულია ისტორია, გეოგრაფია და სამოქალაქო განათლება).

კლასი: VI,  საგანი: „ჩვენი საქართველო“

გაკვეთილის ტიპი: ინტეგრირებული   (კვლევითი ხასიათის)

ინტეგრირებული კომპონენტები: ისტორია: საქართველოს ისტორიული რეგიონების წარმოშობის საფუძველი (მესხეთი, კახეთი, იმერეთი, ლეჩხუმი და სხვ.); გეოგრაფია: რეგიონების მდებარეობა რუკაზე, ბუნებრივი პირობები; სამოქალაქო განათლება: კულტურული მრავალფეროვნება, ტოლერანტობა და თანაცხოვრება.

გაკვეთილის სტრუქტურა:

1. გაკვეთილის სტარტერი /შესავალი/ მოტივაცია: მასწავლებელი აჩვენებს ფოტოებს სხვადასხვა რეგიონის ტრადიციული სამოსითა და ბუნებრივი პეიზაჟებით, სვამს შეკითხვას: „რა გვაქვს საერთო და რა გამოგვარჩევს ჩვენ, სხვადასხვა რეგიონში მცხოვრებ ქართველებს?“
2. მუშაობა ჯგუფებში:

• მოსწავლეები თემატურად დაყოფილ ჯგუფებში იკვლევენ კონკრეტულ რეგიონს: მის ისტორიასა და ისტორიულ  მნიშვნელობას;
• გეოგრაფიულ მახასიათებლებს;
• ადგილობრივ ტრადიციებს, ლეგენდებს, რელიგიურ  მემკვიდრეობას.

3. წარდგენა: თითოეული ჯგუფი აკეთებს მოკლე პრეზენტაციას ან პლაკატს. იყენებენ რუკას, ფოტოებს, შეიძლება, სიმბოლურად, ჩაიცვან რეგიონის ტრადიციული ელემენტები;
4. დასკვნა და ღირებულებითი დიალოგი: აქ მიმდინარეობს დისკუსია კითხვაზე: „როგორ ვაძლიერებთ ეროვნულ ერთობას კულტურული განსხვავებების პირობებში?“
5. ბოლოს მოსწავლეებს მიეცემათ პროექტული  დავალება:   შექმნან ელექტრონული რუკა ან პრეზენტაცია თემაზე „ჩემი რეგიონის მემკვიდრეობა“, რომელიც მოიცავს ისტორიულ, გეოგრაფიულ და ეთნოკულტურულ კომპონენტებს.

ინტეგრირებული გაკვეთილის ჩატარების რა კონკრეტული თავისებურებები  გამოიკვეთა  „ჩვენი საქართველოს“  სწავლებისას მოცემული გაკვეთილის მაგალითზე?

• ესაა ინტგერირებული გაკვეთილის მიზანი და მოტივი;
• ინტეგრეაციის ფორმა;
• მასალას შორის კავშირები;
• მასალის განლაგების სტრუქტურა (თანმიმდევრულობა);
• მიღებული მასალის პრეზენტაციის მეთოდები და ტექნიკა;
• მეთოდები და ტექნოლოგიები მოსწავლეებისათვის ახალი მასალის დასამუშავებლად;
• საგანმანათლებლო მასალის ფართო ვიზუალიზაცია;
• ინტეგრირებული საგნის მასწავლებლებს შორის როლების განაწილება;
• გაკვეთილის ჩაწერისა და ჩატარების ფორმა;
• ასეთ გაკვეთილზე მოსწავლეთა სწავლის მონიტორინგის ფორმები და ტიპები.

ინტეგრირებული გაკვეთილი „ჩვენი საქართველოს“ სწავლების არა მხოლოდ ძირითადი ფორმაა, არამედ, საგნის შინაარსიდან გამომდინარე – აუცილებელი ფორმატიც. ის ემსახურება მოსწავლის როგორც ცოდნის, ასევე ღირებულებითი, მოქალაქეობრივი და კულტურული კომპეტენციების განვითარებას, ამიტომ ფართოდ უნდა ჩავრთოთ სწავლებაში.

ინტერნეტი იმდენად დიდია, ღრმა და უცნობი, იმდენად გიგანტური, იმდენად ძლიერი და ამავდროულად ამაო, რომ ზოგიერთისთვის ის ცხოვრების სრულფასოვან შემცვლელად იქცა.

ენდრიუ ბრაუნი, ბრიტანელი ჟურნალისტი[1]

(სტატია შედგენილია ამერიკელი ბლოგერებისა და ჟურნალისტების, სემ პრესლერისა და პიტ დეივისის 2025 წელს გამოქვეყნებული სტატიის მიხედვით, ელექტრონული ჟურნალიდან After Babel (https://www.afterbabel.com/  ).

ეს სტატია გახლავთ იმის შესახებ, თუ როგორ ხდება კომპიუტერზე, სმარტფონზე და პლანშეტებზე მიბმული ცხოვრების ქაოსი, აშშ-ს სამოქალაქო ცხოვრებაში მიმდინარე ჩუმი რევოლუციის მიზეზი. რა უნდა გავაკეთოთ რომ იგი (რევოლუცია) გაგრძელდეს? კითხულობენ სტატიის ავტორები.

(ნაწილი პირველი)

„რამდენიმე კვირის წინ, ჩვენი ბლოგერი, ზაკი, პოლიტოლოგ რობერტ პატნემს (Robert Putnam) შეხვდა. ეს შეხვედრა, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ახლოს მდებარე პატარა კაფეში შედგა. ჩვენი საუბარი, პროფესორ ჯონ ჰაიდტის ახალი წიგნს, „მღელვარე თაობას“ (The Anxious Generation[2]) და ჰაიდტის მიერ წიგნში აღნიშნულ თემებს და იმ ღრმა ისტორიებს შეეხო, რომელიც უფრო შორს მიდის, ვიდრე სმარტფონებისა და კაბელური ტელევიზიის ეპოქა“, გვატყობინებს ბრიტანელი ჟურნალისტი ენდრიუ ბრაუნი. „საუბარი ადამიანებს შორის პირდაპირი, ფიზიკური, უშუალო კონტაქტებისა და ურთიერთობების შემცირებისა და სამოქალაქო ცხოვრების ცვლილების იმ თემებისკენ წარიმართა, რომელიც ალბათ 1960-იან წლებში დაიწყო. პროფესორი ჰაიდტი თავის წიგნში ამტკიცებს, რომ ადამიანის  ასაკობრივი განვითარებისას, მოხდა ბავშვობის პროცესის სტრუქტურის ძირეული ცვლილებები—მათ შორის სმარტფონების და სოციალური მედიის გავრცელება, ასევე მშობელთა მხრიდან ზედმეტი კონტროლი—და ეს მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს მოზარდებში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების განვითარებას. პროფესორი ჰაიდტი აღნიშნავს, რომ ეს ცვლილებები განსაკუთრებით შესამჩნევია 2010-იანი წლების დასაწყისიდან, როდესაც დაიწყო ე.წ. „ტელეფონზე დაფუძნებული ბავშვობა“ – აღნიშნავს ბრაუნი.

ადამიანთა შორის ურთიერთობების ამ ცვლილებას, ჰაიდტი „ურთიერთობების ეროზისა“ უწოდებს და აღნიშნავს, რომ ეს ძალიან ხატოვნად აქვს აღწერილი ბ-ნ პატნემს თავის წიგნში, „ბოულინგის თამაში მარტო“ (Bowling Alone). წიგნში ბ-ნი პატნემი ხაზს უსვამს სოციალური კაპიტალის ვარდნას, ტექნოლოგიების როლის ზრდის ფონზე. პატნემს მაგალითად მოაქვს ერთი მოვლენა, რომელიც აშშ-ში შესამჩნევია:  უფრო მეტი ამერიკელი თამაშობს ბოულინგს, მაგრამ ბევრად ნაკლები არის ბოულინგ-კლუბების წევრი — ანუ ადამიანებმა შეინარჩუნეს ინდივიდუალური აქტივობები, მაგრამ დაკარგეს კოლექტიური ჩართულობა. აქედან მოდის წიგნის სახელი: “Bowling Alone” (ბოულინგი მარტო). ავტომობილების, კონდიციონერების და ტელევიზიების აქტიურმა შემოსვლამ ადამიანთა ცხოვრებაში, მათი ცხოვრება ბევრად უფრო კომფორტული გახადა, თუმცა შეამცირა ჩვეულებრივი ადამიანური ურთიერთობები – ამ ტექნოლოგიებმა ადამიანები დააშორეს საჯარო ადგილებს, აივნებს, ვერანდებს, საზოგადოებრივ პარკებს და სამოქალაქო ასოციაციებსა თუ კლუბებს.

ვფიქრობთ, სოციალური კაპიტალის ეროზიას 1970-1980-იან წლებში, შეუძლია ახსნას ის თუ რატომ ითქვა 1990-ების ამერიკაში „უარი“ ბავშვობაზე, რომელიც [ბავშვების დამოუკიდებელ] თამაშზე იყო დამყარებული. ერთმანეთისადმი ნდობის დაკარგვამ გამოიწვია ის, რომ ამერიკელი მშობლები, ბავშვებს უფროსთა ზედამხედველობის გარეშე სათამაშოდ გარეთ აღარ უშვებდნენ. ზედამხედველობის ქვეშ თამაში კი, ნამდვილად დიდად განსხვავდება ბავშვების არაკონტროლირებადი, თავისუფალი თამაშებისგან.

ამ საკითხზე თავის მოსაზრებას გვთავაზობს დოქტორი პიტერ გრეი, ბოსტონის კოლეჯის[3] (Boston College) ფსიქოლოგიის პროფესორი:„ჩვენ  ზედმეტად ვიცავთ ბავშვებს “ — ამბობს გრეი — „იმიტომ რომ მუდამ მზად ვართ, მათი პრობლემები მათ მაგივრად გადავჭრათ. ამის შედეგად, ისინი ვერ ივითარებენ რწმენას, რომ თავადაც შეუძლიათ საკუთარი პრობლემების გადაჭრა.“ გრეი ასევე აღნიშნავს, რომ 20-ე საუკუნის მეორე ნახევარში ჩატარებულმა კლინიკურმა კითხვარებმა აჩვენა, ბავშვებში ფსიქიკური აშლილობების რაოდენობა მატებას, თან ახლდა სკოლის ასაკის ბავშვებში შიდა კონტროლის მექანიზმების შემცირება (ანუ რწმენა იმისა, რომ ადამიანი თავად მართავს საკუთარ ცხოვრებას). „როგორ უნდა განივითაროს ადამიანმა შიდა კონტროლის შეგრძნება, თუ არასდროს ჰქონია გამოცდილება საკუთარი ცხოვრების მართვის?“ — ამბობს ის. „კლინიკურმა ფსიქოლოგებმა ეს დიდი ხანია იციან: თუ ადამიანს არ აქვს ძლიერი შიდა კონტროლის გრძნობა, ეს დიდ რისკს ქმნის შფოთვებისა და დეპრესიის განვითარებისკენ. რა გასაკვირია, თუ მჯერა, რომ რაღაც შეიძლება ნებისმიერ დროს მოხდეს და მე ვერაფერს გავაკეთებ მის შესაჩერებლად; მაშინ სამყარო საშიშ ადგილად მეჩვენება. ყველაფერში საშიშროებას ვხედავ და მუდმივად შეშფოთებული ვარ [4], ასრულებს თავის აზრს პროფესორი გრეი.“

„ბ-ნ პეტნემთან შეხვედრის დროს, საუბარმა საბოლოოდ, დარღვეული სოციალური კაპიტალის და შემდგომ მისი აღორძინების თემებთან მიგვიყვანა  – საუბარი შეეხო იმას თუ როგორ შესძლეს დაქსაქსულმა და უკიდურესად პოლარიზებულმა საზოგადოებებმა, ისტორიის გარკვეულ მონაკვეთებში, საზოგადოებრივი ქსოვილის, სამოქალაქო ინსტიტუტებისა და ერთობლივი ხვედრისა და დანიშნულების აღდგენა“, გვატყობინებს ზაკი თვის ბლოგში. .

ალბათ ამის კარგი მაგალითი გახლავთ ის, როდესაც ამერიკამ 19-ე საუკუნის დასასრულს (ე.წ. „მოოქროვილი საუკუნე“ – Gilded Age), მიუხედვად არნახული ინდუსტრიული, სამეცნიერ-ტექნიკური პროგრესისა და ეკონომიკური ზრდისა, რომელიც ექსტრემალური უთანასწორობის ფონზე მიმდინარეობდა (ამ წლებში აშშ-ში, ევროპული ემიგრაციის დროს, 1870-1910 წწ. ამერიკაში ოცდახუთ მილიონზე მეტი ადამიანი ჩავიდა სამხრეთი და აღმოსავლეთი ევროპის და აზიის ღარიბი ქვეყნებიდან, უკეთესი მომავლის ძიებაში, ლ.ა.), აშშ-ს ცხოვრება აქტიური სამოქალაქო მოძრაობებისა და დემოკრატიული რეფორმების გატარებისკენ წარიმართა – სწორედ ამ წლებში იწყება მშრომელთა მასობრივი მოძრაობა 8-საათიანი სამუშაო დღის შესახებ; მოძრაობა ანტიმონოპოლიური კანონების შემოღებისთვის („შერმანის კანონი“ – ანტომონოპოლიური კანონმდებლობის პირველი მერცხალი); პრეზიდენტი თეოდორ რუზველტის დროს მიღებული კანონები, შტატებში სენატორების პირდაპირი არჩევნების და რეფერენდუმების ჩატარების უფლებების შესახებ; ამ დროს იწყება მოძრაობა ქალებისთვის საარჩევნო უფლებების მინიჭების შესახებ (საბოლოოდ მიღებულ იქნა 1920 წელს, ლ.ა.) და სხვა.

მე-19 და მე-20 საუკუნის მიჯნაზე, აშშ-ში განვითარებული ეს ძველი ისტორია სოციალური კაპიტალის „აღორძინებისა“ და „დემოკრატიული რეფორმებისთვის“ ბრძოლის შესახებ, ნიშანდობლივია დღესაც, როდესაც ტექნოლოგიებმა კვლავ დრამატულად შეცვალეს და ნაწილობრივ ჩაანაცვლეს კიდეც,  ადამიანების ერთმანეთთან ურთიერთობების ფორმა და შინაარსი.

ამ სტატიის ერთ-ერთ თანაავტორს პიტ დეივისს  (ვირჯინიის უნივერსიტეტის კარშის დემოკრატიის ინსტიტუტის მეცნიერთან, სემ პრესლერთან ერთად), თავის წიგნში[5] მახვილგონივრულად აქვს ნათქვამი რომ დღევანდელ, „დაუსრულებელი ინტერნეტ-ბრაუზინგის ეპოქაში“ მნიშვნელოვანია თავზე ავიღოთ ვალდებულება და უფრო ხშირად მივიღოთ ჩვენი გადაწყვეტილებები და არა „შემოთავაზებული ოფციები“! დეივისი წერს: „თვალიერების უსასრულო რეჟიმი („infinite browsing mode”)“  ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილი გახდა — დაუსრულებელი ვებ-  „ხტომა“ თუ „ცურვა“ პარტნიორების გაცნობის აპლიკაციებში (ერთ პარტნიორზე არჩევანის შეჩერების გარეშე); ერთი ვებ-ადგილიდან მეორე ადგილზე ხტომა, იმ მოლოდინით, რომ შემდეგში, რაღაც უფრო დიდი და უკეთესი გველოდება; და უარის თქმა იმ გადაწყვეტილებებზე, რომლებმაც შესაძლოა აგვაცილოს იმ იდეალურ ვარიანტს, რომელიც გვგონია, რომ სულ ახლოსაა“.

დეივისის თქმით, არამდგრადობისა და გადაუწყვეტელობის ასეთი კულტურა (შესაძლოა, ქართულად ჟღერდეს როგორც „შფოთვა-ძიების“ კულტურა, ან ქცევა, ლ.ა.) იწვევს დაძაბულობას თანამედროვე ახალგაზრდების ცხოვრებაში: გვინდა, რომ ყველა არჩევანი ღია გვქონდეს (ინგლ. Keeping all options open), მაგრამ თან ვნატრულობთ მიზანს, ერთობასა და სიღრმეს — რაც მხოლოდ სერიოზული ერთგულებით მიიღწევა.   ერთად, ეს ორი ავტორი (პრესლერი და დეივისი) გვთავაზობენ იმედის მომცემ და საკმაოდ რეალისტურ ხედვას, რომელიც ეხება კოლექტიური თანაცხოვრების აღორძინებას – შესაბამისად, უფრო მეტ შეხვედრებს, ურთიერთობებს ადამიანებს შორის და მეტ თამაშს ბავშვობისას – რაც უმნიშვნელოვანესია, ტექნოლოგიური ცვლილებებისა და სოციალური დანაწევრებულობის ეპოქაში.

მოზარდები, რომლებიც მთელ დღეს ატარებენ „ახალი ამბების“ და „ნიუზების“ უწყვეტ ნაკადებში; თაღლითთა დაუსრულებელი „წინადადებები“, უხილავი „ფეიკ“-ანგარიშებიდან; შეთქმულების ვირუსული თეორიები, დაბალხარისხიანი და უგემოვნო კონტენტი (ხშირად შექმნილი ხელოვნური ინტელექტის (AI) მიერ; „რობოტი-კომპანიონები“ ინტერნეტიდან, მარტოხელა, ხანდაზმული ადამიანებისთვის – ჩვენი „ახალი“ ამბების სათაურები სავსეა  პირქუში ისტორიებით იმ გაუგებრობისა და ქაოსის შესახებ, რომლებსაც ტექნოლოგიების „წინსვლა“ და განვითარება უწყობენ ხელს.

ამავე დროს, ამ საშიში შინაარსების ფონზე, უცბად ჩნდება რაღაც ახალი. ახალი გზა (?) ან ახალი მიმართულება, რომელიც უფრო იმედისმომცემია. ჩვენი დანაწევრებული და დამსხვრეული კულტურის შორეულ კუთხე-კუნჭულებში, უეცრად ჩნდება საზოგადოებების აღორძინების მყიფე აღმომცენარე თესლი! ახლოს დაკვირვებისას აღმოაჩენ რომ ეს ახლადამოსული ყლორტები ყველგან არიან: ახლადგამომცხვარი ეროვნული ბესტსელერებიდან (წიგნები: ჯ. ჰაიდტის The Anxious Generation და რ. რივზის Of Boys and Men[6]), ათასობით ლოკალურ ინიციატივამდე, აშშ-ს ყველა კუთხეში, რომლებიც ადამიანთა გაერთიანების, სოციალური ურთიერთქმედების და სამოქალაქო განვითარების ახალ ფორმებს ეძებენ.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

თბილისი, 12 მაისი, 2025.

[1] ენდრიუ ბრაუნი – ინგლისელი ჟურნალისტი, დაბადებული 1955 წელს, რომლის პროფესიული კარიერა დაკავშირებულია ისეთ გამოცემებთან როგორებიცაა The Guardian, The Independent და The Observer. მისი სტატიები ეხება ტექნოლოგიას, რელიგიასა და კულტურას. ბრაუნი გახლავთ წიგნის Fishing in Utopia-ს ავტორი, რომელიც 2009 წელს, ჯორჯ ორუელის ლიტერატურული პროზით აღინიშნა.

[2] The Anxious Generation: How the Great Rewiring of Childhood Is Causing an Epidemic of Mental Illness – წიგნის ავტორია ჯონათან ჰაიდტი (Jonathan Haidt), სოციალური ფსიქოლოგი და ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის სტერნის ბიზნესის სკოლის პროფესორი. წიგნი 2024 წლის 26 მარტს გამოიცა Penguin Press-ის მიერ და მას შემდეგ დიდი ყურადღება დაიმსახურა ფსიქოლოგთა და ქცევის შემსწავლელ მკვლევარებს შორის.

[3] ბოსტონის კოლეჯის რეიტინგი, აშშ-ს საუკეთესო კოლეჯების 2025 წლის გამოცემაში, ეროვნული უნივერსიტეტები, გახლავთ #37.

[4] იხ. წყარო: Anderson, J. A. (2024, February 23). Improving mental health through independent play. https://www.gse.harvard.edu/. Retrieved May 13, 2025, from https://www.gse.harvard.edu/ideas/edcast/24/02/improving-mental-health-through-independent-play

[5] წიგნის სათაური: Dedicated: “The Case for Commitment in an Age of Infinite Browsing”, გამოცემის თარიღი: 2021 წლის 4 მაისი, გამომცემლობა: Avid Reader Press / Simon & Schuster (აშშ).

[6] რიჩარდ ვ. რივზის წიგნი: “Of Boys and Men” – Why the Modern Male Is Struggling, Why It Matters, and What to Do about It, by Richard V. Reeves. წიგნის გამოსვლის თარიღი: 21 მაისი, 2024