ძვირფასო მკითხველებო! გაინტერესებთ, რა შეცდომებს უშვებენ მშობლები? ამ საჭირბოროტო საკითხზე საუბარს განვაგრძობთ დინ ბერნეტთან (Dean Burnett) ერთად. მისი წიგნი „რატომ ვერ ახერხებენ მშობლები შვილების გაგებას და რა მოვუხერხოთ ამ პრობლემას“ საინტერესო მოსაზრებებს გვთავაზობს. ავტორი ნეირობიოლოგია, კარდიფის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიური სკოლის ლექტორი, ბირმინგემის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მიწვეული მეცნიერი თანამშრომელი, ბლოგერი, ექსპერტი, მსოფლიოს 25 ქვეყანაში გამოცემული ბესტსელერების ავტორი.

წიგნში თხრობა დინამიკურად და საინტერესოდ მიმდინარეობს. მეცნიერი პირდაპირ მიმართავს ბავშვებს და მოზარდებს, მას სურს, ახალგაზრდებმა წაიკითხონ მისი ნაშრომი, რათა უკეთ გაუგონ საკუთარ თავსა და უფროსებს.

მოდი, პირდაპირ დავიწყოთ საუბარი, ჩემი აზრით, ყველაზე გავრცელებულ შეცდომაზე, რომელსაც მშობლები უშვებენ. მათ მიაჩნიათ, რომ მოზარდებს ძალიან ბევრი სძინავთ. რაღაც უცნაური ბრალდებაა, არა? არავინ წვება დასაძინებლად იმაზე ფიქრით, რომ, მაგალითად, 11 საათს იძინებს. ნებისმიერი ადამიანი იღვიძებს მას შემდეგ, რაც გამოიძინებს ან მაღვიძარა გააღვიძებს. უცნაურია, მაგრამ მშობლებს ამის გაგება რატომღაც არ სურთ. მათ მიაჩნიათ, რომ თუ შვილი ადრე დაწვება, ადრიანად გაიღვიძებს. სამწუხაროდ, არავინ იცის, როდის დაიღლება მოზარდი და როდის მოინდომებს დასაძინებლად დაწოლას. მშობლების შეცდომა ის არის, რომ მათ სურთ, აკონტროლონ შვილები როგორც სიფხიზლის, ისე ძილის დროს.

იყო მშობელი, ნიშნავს მრავალი წლის განმავლობაში თვალყური ადევნო, როგორ და რამდენი სძინავს შენს შვილის. ამაზე საუბრისას აუცილებელია ითქვას, რომ ძილის ჩვევები ასაკთან ერთად იცვლება. მოზარდები უფრო და უფრო გვიან იძინებენ, შედარებით მეტი სძინავთ და გვიან იღვიძებენ. ამ „პრობლემური სიტუაციის“ ახსნა მოზარდის თავის ტვინის აგებულების თავისებურებებში უნდა ვეძებოთ. სინამდვილეში მოზარდს გაცილებით მეტი ძილი სჭირდება, ვიდრე ბავშვს, უფროსებმა კი ეს არ იციან და ასეთ უბრალო საკითხზეც კი შვილებთან კონფლიქტი მოსდით. ძილის დროს თავის ტვინი კი არ ისვენებს (არადა სწორედ ასე ჰგონია ადამიანების უმრავლესობას, რადგან თავის ტვინის გარკვეული უბნები შედარებით მშვიდად „იქცევიან“), არამედ იმ საქმეს ასრულებს, რომლის შესრულება სიფხიზლეში ვერ ხერხდება. ძილისა და სიფხიზლის დროს თავის ტვინის აქტიურობა ერთნაირია, მაგრამ სხვადასხვანაირად ვლინდება.

ახლა ძილში მიმდინარე მნიშვნელოვან პროცესებზე ვთქვათ ორიოდე სიტყვა.

1. „ნაგვის გატანა“. თუ რეგულარულად არ მოხდა თავის ტვინიდან „ჭუჭყისა და ნაგვის“ გატანა, სასიცოცხლოდ აუცილებელი საქმიანობა წარმოუდგენელი გახდება. დასუფთავება კი ყველაზე უკეთ ძილის დროს მიმდინარეობს.
2. ახალი ინფორმაციისა და მოგონებების დახასირსხება. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ნებისმიერი ახალი მოგონება ან ინფორმაციის ფრაგმენტი, რომელიც თავის ტვინში ხვდება, ქმნის ახალ კავშირებს თავის ტვინის ნეირონულ უჯრედებს შორის. ეს ყველაფერი არ არის – ნეირონული კავშირები წესრიგში მოყვანას, დახარისხებას და დამუშავებას საჭიროებს. მოზარდებისთვის უფრო გასაგებად რომ ვთქვათ, შეგიძლია, შენს სმარტფონში ნებისმიერი დანართი ან ფაილი ჩამოტვირთო, მაგრამ თუ ის ვერ მოერგო გაჯეტის ოპერაციულ სისტემას, მისგან ვერანაირ სარგებელს ვერ მიიღებ. ის გადაიქცევა უსარგებლო ნაგვად, რომელიც ფუჭად იკავებს სმარტფონის მეხსიერებას, თანაც მისი მუშაობის ხარისხს აუარესებს. ზუსტად იგივე შეიძლება ითქვას ადამიანის თავის ტვინსა და მეხსიერებაზე.

მშობლებს სურთ, შვილებმა დასაძინებლად „გონივრული დრო“ შეარჩიონ. თუმცა რას ნიშნავს „გონივრული დრო“, საკამათოა, რადგან უფროსების ბიოლოგიური საათი და მოზარდების ბიოლოგიური საათი ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისგან. უფროსები ცდილობენ, შვილებს თავიანთი საათის მიხედვით შეუდგინონ გრაფიკი, რაც იგივეა, რომ გამორთულ პრინტერზე მოინდომო რამის ამობეჭდვა. შეგიძლიათ იჩხუბოთ, გაბრაზდეთ, მაგრამ არაფერი გამოგივათ.

ძილის ხანგრძლივობას აკონტროლებენ ჰორმონები, ანუ მოზარდის სხეულის ასაკობრივი თავისებურებები. აქვე გეტყვით, რომ არსებობს განსხვავებული მოსაზრება, რომ მოზარდების უცნაური ძილის რეჟიმი მათივე ინიციატივაა. უბრალოდ, მათ უყვართ გვიან დაძინება, რის გამოც დილით ადრიანად ვეღარ იღვიძებენ.

ეს თეორია ლოგიკურად ადვილად იხსნება: მთელი დღის განმავლობაში უფროსები აკონტროლებენ, რა და როგორ აკეთონ უმცროსებმა, სად წავიდნენ, რა ჭამონ, რამდენი იმეცადინონ და ა. შ. ჰოდა, ღამით, როდესაც მაკონტროლებლებს სძინავთ, მოზარდები თავად წყვეტენ, როდის დაიძინონ. თუ თავის ტვინის აქტივობის სტიმულირებაც მოხდა, მაგალითად, ვიდეოთამაშებით, ქიმიური ნივთიერებებით (კოფეინი, ენერგეტიკული სასმელები), შესაძლებელია ძილის ხელოვნურად გადავადება. მაგრამ ძილის მოთხოვნილება არსად წავა და როდესაც მოზარდს ჩაეძინება, ის დიდხანს იძინებს დანაკლისის ასანაზღაურებლად.

დიდი ხნის განმავლობაში გვიან დაძინება თანდათან ჩვევაში გადაეზრდება მოზარდს და მისი ბიოლოგიური საათი ასეთ რეჟიმზე გადაერთვება. უფროსები მოზარდების ასეთ ცვალებადობას ვიდეოთამაშებს, სოციალურ ქსელებს და ქიმიურ ნივთიერებებს აბრალებენ, მაგრამ სანამ ასეთი საცდურები დამკვიდრდებოდა, თავადაც ხომ არღვევდნენ თავიანთი მშობლების მიერ დაწესებულ რეჟიმს?

ვფიქრობ, არც მშობლებს და არც შვილებს არ მიაჩნიათ, რომ გამოძინება საჭირო არ არის. ორივე მხარე აცნობიერებს ძილის აუცილებლობას. სამწუხაროდ, მხარეები ვერ თანხმდებიან, როდის და რამდენი უნდა ეძინოთ მოზარდებს. უფროსები დარწმუნებული არიან, რომ ძილი აუცილებელია, მაგრამ ზედმეტი ძილი ჯანმრთელობისთვის საზიანოა, თანაც სიზარმაცის მაჩვენებელია. ამიტომ მათ უწევთ ბრძოლა შვილების მავნე ჩვევების წინააღმდეგ. ეს იმას ჰგავს, რომ მარათონელს ეჩხუბო რბოლის შემდეგ გახშირებული სუნთქვის გამო. არავინ იცნობს მშობლების აღზრდის მეთოდებს შვილებზე უკეთ. მოზარდებმა იციან, რომ უფროსები საუკეთესო მიზნებით ხელმძღვანელობენ, როდესაც მათ ძილის რეჟიმს აკონტროლებენ. უბრალოდ, მშობლები აქამდე არ ფლობდნენ ამ ინფორმაციას.

მოზარდებო, რამდენიმე რჩევას მოგცემთ (რომლებიც მშობლებისთვისაც საინტერესო იქნება):

1. აუცილებელია ყოველდღიური ფიზიკური დატვირთვა. რაც უფრო მეტად დაიღლები, მით უფრო ადვილად დაგეძინება.
2. ტელეფონი და ყველა გაჯეტი ძილის წინ უნდა გამორთო – შენ ხომ მათ გამო გიჭირს დროულად დაძინება. კვლევებმა აჩვენა, რომ ეკრანებიდან მომავალი ცისფერი ნათება ხელს უშლის ძილის ჰორმონის მელატონინის გამომუშავებას. დღეს უკვე ბევრ მოწყობილობას აქვს ფერის რეგულირების ფუნქცია, ამიტომ შეცვალე ეკრანის ფერი, თუ ეს შესაძლებელია. უკვე იცი, რომ გაჯეტები თავის ტვინის მუშაობას ააქტიურებს, ამიტომ გამორთე ისინი დაძინებამდე მინიმუმ ერთი საათით ადრე, რომ თავის ტვინმა დასვენება მოასწროს. ეცადე, ტელეფონი საწოლიდან რაც შეიძლება შორს დადო, რომ თუ გაგეღვიძება, ხელახლა ჩაძინება არ გაგიჭირდეს.
3. მოელაპარაკე მშობლებს, რომ თუ სკოლის დღეებში მოახერხებ ადრე დაძინებას და ადრე გაღვიძებას, სანაცვლოდ ისინი ნებას დაგრთავენ, შაბათ-კვირას გამოიძინო. აქვე შეგახსენებ, რომ შენი მშობლები, დიდი ალბათობით, ჩათვლიან, რომ გეხმარებიან. შენ ხომ არ მოგწონს, როდესაც გაკრიტიკებენ, განსაკუთრებით – იმის გამო, რასაც განზრახ კი არ აკეთებ, არამედ ასეა მოწყობილი შენი თავის ტვინი (ამაზე ბევრი ვისაუბრეთ). ჰოდა, არც უფროსებს მოსწონთ მათი მისამართით გაშვებული კრიტიკული შეფასებები. ყველაზე მეტად კი კრიტიკა მაშინ აწუხებთ ადამიანებს, როცა ისედაც ხვდებიან საკუთრ შეცდომას.
4. თუ მაინც გვიანობამდე მოგიწია გაჯეტებთან ჯდომა, რამე სასარგებლო საქმე მაინც აკეთე, რომ უფროსებმა ძალიან აღარ გისაყვედურონ. მესმის, რომ ზედმეტი საქმის კეთება სულაც არ გხიბლავს, მაგრამ იფიქრე უფროსებზე და მათ საყვედურებზე, რომლებსაც დროებით მაინც გაერიდები.

რა შეუძლია მზეს

ზოგადი განათლების ეროვნული სასწავლო მიზნების მისაღწევად  ფორმალური განათლების გვერდით მეტად მნიშვნელოვანია არაფორმალური განათლების ხელშეწყობა. არაფორმალური განათლება შეიძლება  განისაზღვროს როგორც   ფორმალური გარემოს მიღმა ჩატარებული სწავლების ნებისმიერი ფორმა.

არაფორმალური განათლება მნიშვნელოვან როლს თამაშობს  მოზარდის განვითარებაში. არასაგაკვეთილო პროცესში განხორციელებული აქტივობები მნიშვნელოვანია ადაპტირებადი სწავლის შესაძლებლობების, ახალი უნარებისა და ცოდნის უზრუნველსაყოფად. შეიძლება გამოვიყენოთ ინდივიდუალური და სოციალური განათლების ნებისმიერი  პროგრამა და ფორმა, რომელიც არ არის ოფიციალური სასწავლო პროგრამების ნაწილი და მიზნად ისახავს ცოდნისა და შესაბამისი კომპეტენციების გაუმჯობესებას.

არაფორმალური განათლება ახალგაზრდას ეხმარება დამოუკიდებლად აზროვნებაში, როგორც აქტიურ მოქალაქეებს კი სათემო საქმიანობასა და ეროვნული მიზნების შესაბამისად განვითარებაში.  არაფორმალური განათლების პროცესში აქტივობების არჩევის თავისუფლება მოზარდს უვითარებს  გადაწყვეტილებების მიღების უნარს, რაც უაღრესად მნიშვნელოვანია, ახალგაზრდა უფრო შემოქმედებითად ემზადება დამოუკიდებელი ცხოვრებისთვის და   ხდება თავდაჯერებული.

არაფორმალურ სწავლებაში სასარგებლოა კლუბური და საწრეო სამუშაოების, სემინარების, კონფერენციების, საგანმანათლებლო გამოფენების, პრეზენტაციების, როლური თამაშების, დებატების,  ექსპერიმენტული ( STEAM)  სასწავლო აქტივობების გამოყენება. იგი ხელს უწყობს მოზარდებში სწავლებისადმი ინტერესის გაღვივებას,  ნდობისა და შესაძლებლობების ჩამოყალიბებას.

ამ სტატიაში ვისაუბრებ მოსწავლეთა კონფერენციების მნიშვნელობაზე და შემოგთავაზებთ იდეას საგანთაშორის ინტეგრირებული კონფერენციისთვის.

   რატომ არის მნიშვნელოვანი მოსწავლეთა კონფერენციები? კონფერენციებისთვის მზადებისას მოზარდი ,,ტოვებს“ საკლასო ოთახის საზღვრებს, მისი  ცოდნა სცილდება სახელმძღვანელოს. იწყებს  საგანმანათლებლო მოგზაურობას, ეძებს სხვადასხვა საინტერესო ინფორმაციას. ეძლევა კვლევა-ძიების უნიკალური შესაძლებლობა.

საკონფერენციო მზადების პროცესში მოსწავლეს შეუძლია დაფიქრდეს:

• რა იცის;
• რა არ იცის;
• რა უნდა, რომ იცოდეს;
• რა შემდგომი ნაბიჯები უნდა გადადგას;
• რა საკითხზე  სჭირდებათ  დახმარების მიღება მასწავლებლისგან;

არაფორმალურ სივრცეში მუშაობის პროცესში მოსწავლე

• საკუთარ მოლოდინების და მიღწევებს აფასებს კრიტიკულად ;
• იღებს პასუხისმგებლობას და  შეუძლია დასახოს რეალური სასწავლო მიზნები და იმუშაოს მათ მისაღწევად;
• ეჩვევა გუნდურ მუშაობს;
•  ივითარებს აუდიტორიის წინაშე გამოსვლის და პრეზენტაციის უნარებს.

მოსწავლეთა კონფერენციები ეხმარება მასწავლებელს:

• დაეხმაროს  მოსწავლეს, დაუსახოს  მკაფიო მოლოდინები და მიზნები;
• მიიღოს გაწეულ სამუშაოზე  უკუკავშირი მოსწავლეებისგან;
•  უკეთ გაიგოს თითოეული მოსწავლის, საინტერესო  სფეროებზე ფოკუსირებით დაეხმაროს მოზარდს მათ გააზრებაში;
• უფრო ეფექტურად გამოიყენოს სხვადასხვა ინდივიდუალური საგანმანათლებლო სტრატეგიები სასწავლო პროცესის უკეთ და შედეგიანად წარმართვისთვის;
• განახორციელოს  თითოეული მოსწავლის პროგრესის მონიტორინგი.

სწავლა-სწავლების პროცესში კონფერენციების გამოყენება იძლევა დიფერენცირებული სწავლების  მიდგომის საშუალებას.  მასწავლებლისა და მოსწავლის ჯანსაღი ურთიერთობა არაფორმალურ გარემოში სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მოზარდთა აქტიურობისთვის, ურთიერთნდობის ჩამოყალიბებისთვის.

კონფერენციებისთვის მზადება და მონაწილეობა  ხელს უწყობს მაღალი სააზროვნო უნარების განვითარებას.  ასეთი აქტივობები საბოლოო ჯამში ხელს უწყობს კრიტიკულ, ანალიტიკურ, შემოქმედებით აზროვნებას, ავითარებს ისეთ უნარებს და შეხედულებებს, რომელიც აუცილებელია პიროვნული თუ პროფესიული წარმატების მისაღწევად.

კონფერენციის ეფექტურობას განაპირობებს თემატიკა.  მნიშვნელოვანია  თემა იყო აქტუალური, პასუხობდეს ზოგადი განათლების ეროვნულ მიზნებს. კონფერენცია შესაძლებელია ჩატარდეს საგნობრივი მიმართულებით, მაგრამ, მოსწავლეთა სურვილების გათვალისწინებით, უმჯობესია, დასამუშავებელი საკითხი იყოს ნებისმიერი საგნობრივი ჯგუფიდან. ინტეგრირებული კონფერენციები ასევე საუკეთესო საშუალებაა კოლეგებს შორის თანამშრომლობითი კულტურის ამაღლების ხელშეწყობისთვის.

ინტეგრირებული კონფერენციის ჩატარებისას უმნიშვნელოვანესია თემის სწორად შერჩევა. მოზარდს უნდა ჰქონდეს საშუალება, თემატიკა დაუკავშიროს მის საყვარელ  საგანს. ასეთი მიდგომა საშუალებას მოგვცემს, ახალგაზრდას ხელი შევუწყოთ საკუთარი შესაძლებლობების გამოვლენასა და სრულყოფაში.

წარმოგიდგენთ ჩემ მიერ განხორციელებული  ინტეგრირებული კონფერენციის იდეას.

კონფერენციის თემა:

რა შეუძლია მზეს – მზის სემიოტიკა

რატომ მზე? მზე არის ჩვენი გალაქტიკის ცენტრი.

მე-16 საუკუნემდე ადამიანები ცნობდნენ გეოცენტრულ მოდელს, რომლის თანახმადაც დედამიწაა ცენტრი, რომლის გარშემოც უნდა ყოფილიყო განხილული კოსმოსში მიმდინარე მოვლენები და პროცესები. ამ მოდელის ფუძემდებელი გახლდათ  მეორე საუკუნეში  მოღვაწე ბერძნული წარმოშობის ეგვიპტელი ასტრონომი, მათემატიკოსი და გეოგრაფი პტოლემე ალექსანდრიელი.

მეხუთე საუკუნეში ბერძენმა ფილოსოფოსებმა ფილოლაუსმა და ჰიცეტასმა ივარაუდეს, რომ დედამიწა იყო სფერო, რომელიც მუდმივად ტრიალებს მისტიკური ,,ცენტრალური ცეცხლის“ გარშემო.  ორი საუკუნის შემდეგ, არისტარქე სამოსელმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ დედამიწა და სხვა პლანეტები მოძრაობდნენ  ცენტრალური ობიექტის, მზის გარშემო. ამ იდეამ იმ ეპოქაში ვერ მოიპოვა მხარდაჭერა. დაახლოებით 1400 წლის შემდეგ გამოჩნდნენ მეცნიერები, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ  დედამიწა და სხვა ციური სხეულები  მზის გარშემო ბრუნვენ.

მე-15 საუკუნეში პოლონელმა ასტრონომმა ნიკოლაუს კოპერნიკმა  თქვა, რომ დედამიწა და სხვა პლანეტები ბრუნავენ  მზის და  საკუთარი ღერძის გარშემო. ამ წარმოდგენას ჩვეულებრივ უწოდებენ ჰელიოცენტრულ  ან „მზეზე ორიენტირებულ“ სისტემას. ეს სახელწოდება მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან „ჰელიოს“, რაც  „მზეს“ ნიშნავს. კოპერნიკის თეორიას მოგვიანებით მნიშვნელოვანი შედეგები მოჰყვა გალილეო გალილეის, კეპლერის, დეკარტის და ნიუტონის ნაშრომებში.

კოპერნიკის ჰელიოცენტრიზმს  იცავდა იტალიელი ჯორდანო ბრუნო –  კოპერნიკის თეორიის პირველი აღიარებული დამცველი და გამავრცელებელი, პოეტი და ფილოსოფოსი.  იგი კოპერნიკის სასარგებლოდ საუბრობდა არა მარტო იტალიაში, არამედ ყველა ქვეყანაში, სადაც კი  მოგზაურობდა: საფრანგეთში, ინგლისსა და გერმანიაში. კოპერნიკის მოძღვრებას ბრუნო ასე გადმოსცემს: ,,…კოპერნიკს უნდა ვუმადლოდეთ იმას, რომ მან გაგვათავისუფლა მცდარი რელიგიური დებულებებისაგან, რომელიც ყველგან გაბატონებულ ვულგარულ დამაბრმავებელ ფილოსოფიაში სუფევდა. უნდა ვაღიაროთ, რომ უფრო დასაშვებია დედამიწის ფარდობითი მოძრაობა სამყაროში, ვიდრე ის, რომ უამრავი სხეული, რომელთაგან ბევრი დედამიწაზე უფრო დიდი და ლამაზია, მოძრაობს ჩვენი სფეროს, როგორც ცენტრის ირგვლივ. ეს ხომ ბუნებას და გონებას ეწინააღმდეგება“.

ბრუნომ განავითარა კოპერნიკის თეორია და უფრო შორს წავიდა – ეპიკურეს, ჰერაკლიტეს და ლუკრეციუსის მიბაძვით, რომლებიც სამყაროს დაუსრულებლობას და მარადიულ მოძრაობას აღიარებდნენ – დაუშვა, რომ მზე ერთ-ერთი ვარსკვლავთაგანია. ასეთი ვარსკვლავი სამყაროში უამრავია. სამყაროში არა მარტო დედამიწა, არამედ მზეც მტვრის ნაწილაკად უნდა მივიჩნიოთ. ამით ბრუნო შესანიშნავ დასკვნამდე მივიდა, რომ სამყარო უსასრულოა, იგი არ შექმნილა რომელიმე გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, იგი არსებობდა და მარადიულად იარსებებს. ბრუნო იტალიაში  1600 წლის 17 თებერვალს საჯაროდ კოცონზე დაწვეს. ამან  მსოფლიო საზოგადოების ნაწილი შეაშფოთა, მაგრამ ვერ შეაშინა. 1604 წელს, ისევ იტალიაში, გალილეო გალილეიმ დაიწყო ოფიციალური პროპაგანდა ჰელიოცენტრული სისტემის სასარგებლოდ.

სამყაროს შესახებ ახალ შეხედულებებს  ყველგან გამოუჩნდა მომხრეები: პოლონეთში იან ჰეველიუსი, ინგლისში – რობერტ ჰუკი, ჯონ ფლემსტიდი, ისააკ ნიუტონი და ჯეიმზ ბრადლეი, საფრანგეთში – ბერნარ ლე ბოვიე დე ფონტენელი, ნიდერლანდში – ქრისტენ ჰიუგენსი, რუსეთში – მიხეილ ლომონოსოვი, საქართველოში – დავით და იოანე ბაგრატიონები და სხვა.

კეპლერმა 1596 წელს გამოაქვეყნა წიგნი – ,,სამყაროს საიდუმლოება“. ამ ნაშრომში ავტორმა სრულიად აშკარად დაიცვა ჰელიოცენტრული სისტემა.   იოჰანეს კეპლერმა შეიმუშავა მზის სისტემის ჰელიოცენტრული მოდელი, რომლის თანახმადაც ყველა პლანეტა მოძრაობს საკუთარ ელიფსურ ორბიტაზე.

კეპლერის მზის სისტემის პლანეტების მოძრაობის კანონები:

პირველი კანონი:  ყოველი პლანეტა მოძრაობს ელიფსურ ორბიტაზე, რომლის ფოკუსში  მოთავსებულია მზე.

მეორე კანონი: მზისა და პლანეტის შემაერთებელი მონაკვეთი დროის ტოლ შუალედებში ტოლი ფართობების ფიგურებს შემოწერს.

  მესამე კანონი: სხვადასხვა პლანეტის ორბიტაზე შემოვლის პერიოდების კვადრატების შეფარდება მზემდე საშუალო მანძილების კუბებთან მუდმივი სიდიდეა.

კეპლერის კანონებზე დაკვირვება შესაძლებელია ქვემოთ მოცემულ სიმულაციებში:

https://rb.gy/p32m9y

https://rb.gy/a9b8iy

https://rb.gy/vnvq9n

ნიუტონმა თქვა პირველმა, რომ გრავიტაცია  იყო უნივერსალური  და მსოფლიოში არსებულ ყველა სხეულზე მოქმედებდა. ნიუტონის მსოფლიო მიზიდულობის კანონმა  უზარმაზარი გავლენა მოახდინა ადამიანების მიერ სამყაროს აღქმაზე.  ყველა სხეული ურთიერთქმედებს ერთმანეთთან ძალით, რომელიც პირდაპირპროპორციულია მათი მასების ნამრავლის და უკუპროპორციულია მათ შორის მანძილის კვადრატის.

ნიუტონის მსოფლიო მიზიდულობის კანონი სამართლიანია მთელი სამყაროსთვის. ის სხეულების მოძრაობას აღწერს არა მხოლოდ დედამიწაზე, არამედ ღია კოსმოსშიც. მსოფლიო მიზიდულობის კანონის აღმოჩენის შემდეგ იოლი გასაგებია, თუ რატომ ბრუნავენ პლანეტები მზის გარშემო.

ჩვენი მზე არის 4,5 მილიარდი წლის ყვითელი ჯუჯა ვარსკვლავი – წყალბადისა და ჰელიუმის ცხელი მბზინავი ბურთი, ის  ჩამოყალიბდა   გაზისა და მტვრის გიგანტურ, მბრუნავ ღრუბელში, რომელსაც მზის ნისლეული ეწოდება. ის დედამიწიდან დაახლოებით 150 მილიონი კილომეტრითაა დაშორებული და ჩვენი მზის სისტემის ერთადერთი ვარსკვლავია.

მზე არის უდიდესი ობიექტი ჩვენს მზის სისტემაში. მისი დიამეტრი დაახლოებით 1,4 მილიონი კილომეტრია. მისი გრავიტაცია ინარჩუნებს მზის სისტემას და ინარჩუნებს ყველაფერს, დაწყებული ყველაზე დიდი პლანეტებიდან, მის გარშემო ორბიტაზე ნამსხვრევების უმცირეს ნაწილებამდე.

მზის ენერგიის გარეშე დედამიწაზე სიცოცხლე ვერ იარსებებდა.  მზე არის დინამიკური ვარსკვლავი, რომელიც მუდმივად იცვლება და აგზავნის ენერგიას კოსმოსში.  მზის და მისი გავლენის შესწავლის მეცნიერებას ეწოდება ჰელიოფიზიკა.

მიუხედავად იმისა, რომ მზე არის ჩვენი მზის სისტემის ცენტრი და აუცილებელია ცოცხალი ორგანიზმების არსებობისთვის, ის მხოლოდ საშუალო ვარსკვლავია თავისი ზომის მიხედვით. აღმოჩენილია 100-ჯერ დიდი ვარსკვლავებიც.

მზეზე წარმოუდგენელია სიცოცხლე მისი ექსტრემალური ტემპერატურისა და რადიაციის გამო. თუმცა, დედამიწაზე სიცოცხლე შესაძლებელია მხოლოდ მზის სინათლისა და ენერგიის წყალობით.

მზე მდებარეობს ირმის ნახტომის გალაქტიკაში,   მის გარშემო ბრუნავენ  ჩვენი მზის სისტემის პლანეტები, ასტეროიდები, კომეტები  და სხვა ობიექტები. ჩვენი მზის სისტემა მოძრაობს საშუალო სიჩქარით  720,000 კმ/ სთ-ში.  ამ სიჩქარითაც კი, მზეს დაახლოებით 230 მილიონი წელი სჭირდება ირმის ნახტომის გარშემო ერთი სრული ბრუნისთვის.

მზე წყალბადისა და ჰელიუმის უზარმაზარი ბურთია, რომელიც ერთმანეთთან არის დაკავშირებული საკუთარი გრავიტაციით. მზის მასის 3/4-ს წყალბადი შეადგენს, ხოლო დანარჩენი უმეტესად ჰელიუმია. დარჩენილი 1,69% მოიცავს მძიმე ელემენტებს, როგორებიცაა: ჟანგბადი, ნახშირბადი, ნეონი, რკინა და სხვა.

მზეს არ აქვს ისეთი მყარი ზედაპირი, როგორიც დედამიწას და სხვა კლდოვან პლანეტებს. მზის ის ნაწილი, რომელსაც ჩვეულებრივ მის ზედაპირს უწოდებენ, არის ფოტოსფერო. სიტყვა ფოტოსფერო ნიშნავს “სინათლის სფეროს” –  ეს არის ფენა, რომელიც ასხივებს ყველაზე ხილულ შუქს და ის,  რასაც ჩვენ ვხედავთ დედამიწიდან ჩვენი თვალებით.   ფოტოსფეროს ზემოთ არის ქრომოსფერო, გარდამავალი ზონა და გვირგვინი. ფოტოსფერო, ქრომოსფერო და გვირგვინი არის  მზის ატმოსფეროს ნაწილები.

მზეს ადამიანებმა მრავალი სახელი უწოდეს. მზის ლათინური სახელწოდებაა  (sol),  ხოლო ბერძნული (Helios). სწორედ აქედან მომდინარეობს  მზესთან დაკავშირებულ ბევრი ტერმინი, როგორიცაა ჰელიოსფერო, ჰელიოცენტრული და სხვა.

სემიოტიკა უძველესი ცნებაა, რომელიც მოიცავს ადამიანისა და გარემოს კომუნიკაციის ფორმებს და სისტემებს.  ცენტრალური იდეა სემიოტიკაში არის ნიშანი, რომელიც გარკვეულად არეგულირებს და მიმართავს ინდივიდი–გარემოს ინტერაქციას.

       ჩვენი გარემოს ღერძი  არის მზე.  სწორედ ამიტომ მნიშვნელოვანია, მოზარდებმა სამყარო აღიქვან და გაიაზრონ როგორც მზის ენერგიის შედეგი. მზე სიმბოლოა, რომელსაც აქვს უამრავი მნიშვნელობა. მათ შორის არის: ბიბლიური, არქეტიპული, მითოსური, ასტრონომიული, ასოციაციური, პოეტური და სხვა მნიშვნელობები. ის არის სინათლის, სითბოს და შესაბამისად, სიყვარულის წყარო… მზე  თავისი ენერგიით გავლენას ახდენს  ზოგადად ადამიანზე, მის  ბუნებასა და განწყობაზე.   სწორედ მზის  სინათლე და ენერგია  ქმნის მიწიერ ფორმებს.

სამყაროს უძველესი სურათები გეოცენტრულია, მაგრამ მზე მაინც ყოველთვის ითვლებოდა  ყოფიერების სიმბოლურ ცენტრად. სწორედ მზის ენერგია შთააგონებს ადამიანს  ინტუიციურ ცოდნას, გონიერებას, აძლევს უზღვავ ენერგიას არსებობისთვის, შენებისთვის, შემოქმედებისთვის, ფიქრისა და  განსჯისთვის.

მზის ენერგიაზე და მის გავლენაზე შესაძლებელია საკონფერენციოდ საკითხების მომზადება ნებისმიერი სასწავლო დისციპლინის ფარგლებში.

უმნიშვნელოვანესია,  ვისაუბროთ ფოტოსინთეზზე.  ფოტოსინთეზი არის პროცესი, როცა მზის ენერგიის გამოყენებით ნახშირორჟანგის და წყლისგან წარმოიქმნება  გლუკოზა (C₆H₁₂O₆) და ჟანგბადი.

გლუკოზა ფოტოსინთეზის ძირითადი პროდუქტია.  უჯრედული სუნთქვის დროს გლუკოზაში არსებული ქიმიური ბმების ენერგია გარდაიქმნება ატფ-ის ენერგიად.  ფოტოსინთეზის დროს წარმოქმნილი ჟანგბადი კი აუცილებელია ცოცხალი ორგანიზმების  სუნთქვისთვის.  ნებისმიერი ორგანიზმისთვის საჭირო ენერგია წარმოიქმნება ფოტოსინთეზის შედეგად.  ეს პროცესი სინათლის ენერგიის ხარჯზე მიმდინარეობს და მისი წყალობით წყლისა და ნახშირორჟანგისგან წარმოიქმნება გლუკოზა (ან სხვა შაქრების) მოლეკულები, ჟანგბადი კი თანაპროდუქტის სახით გამოთავისუფლდება.

ფოტოსინთეზი უმნიშვნელოვანესია დედამიწაზე სიცოცხლის შენარჩუნებისთვის.  ერთადერთი ორგანიზმი, რომელსაც შეუძლია იარსებოს ასეთ პირობებში, არის ქიმიოსინთეზური ბაქტერია, რომელსაც შეუძლია გამოიყენოს გარკვეული არაორგანული ნაერთების ქიმიური ენერგია და შესაბამისად, არ არის დამოკიდებული სინათლის ენერგიის გარდაქმნაზე.

მილიონობით წლის წინ მცენარეების ფოტოსინთეზის შედეგადაა წარმოქმნილი წიაღისეული საწვავი – ქვანახშირი, ნავთობი და გაზი.  სწორედ ამ წიაღისეულს ეყრდნობა მსოფლიო ინდუსტრია. ეს საწვავი არა მხოლოდ უზრუნველყოფს ქარხნებში, შენობებსა და ტრანსპორტირებაში გამოყენებული ენერგიის დიდ ნაწილს, არამედ წარმოადგენს ნედლეულს პლასტმასის და სხვა სინთეზური პროდუქტებისთვის.

შესაძლებელია უამრავი თემატიკის შერჩევა, რომელიც მზის ენერგიას და მის გამოყენებას უკავშირდება. მზე იყო და არის ადამიანების შთაგონების წყარო.

საკონფერენციო თემად შეიძლება მოზარდმა შეარჩიოს შემდეგი საკითხები:

• მზე მითოლოგიაში;
• მზე ხალხურ პოეზიაში;
• ჩვენი  ფერადი სამყარო;
• მზის სინათლე სახვით ხელოვნებაში;
• მზის და მთვარის დაბნელება;
• მზე და ენერგეტიკა;
• მზე მუსიკაში;
• მზე და წიაღისეული საბადოები;
• მზე და ადამიანთა განწყობა;
• სიყვარულის სრულყოფილებისთვის

და სხვა მრავალი.

გთავაზობთ ჩემი მოსწავლეების მიერ მომზადებულ პრეზენტაციებს კონფერენციისთვის  ,,მზის სემიოტიკა“. აღნიშნული კონფერენცია ჩატარდა დისტანციური სწავლების პერიოდში. შესაძლებელია ასეთ კონფერენციას თან ერთოდეს მუსიკალური ნომრები, გამოფენა – მაგ.  ნახატების,  STEAM რესურსების და ა.შ.

https://nestanmikadze.blogspot.com/p/blog-page_12.html

ზოგადად,  მოსწავლეთა კონფერენციის დაგეგმვისას სასურველია ისეთი თემის არჩევა, რომელიც გაამთლიანებს საკითხს ერთი იდეის ირგვლივ, ასეთი საკითხები კი ამოუწურავია.

გამოყენებული ლიტერატურა:

„ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნები“

https://rb.gy/nsprfs

https://rb.gy/vsceog

https://science.nasa.gov/sun/

https://science.nasa.gov/sun/facts/

https://www.britannica.com/science/photosynthesis

https://ck12.edu.ge/maswavleblebi/ana-kinwurashvili/gamochenili-mecnierebi-fizikashi/

https://semioticsjournal.wordpress.com/author/semioticsjournal/page/18/

ეროვნულ სასწავლო გეგმაში გამოკვეთილია ექვსი ფუნქციური უნარი.

ფუნქციური უნარის ფლობა იძლევა საშუალებას, მთელი ცხოვრების განმავლობაში გამოიყენო მიღებული ცოდნა, რათა გადაჭრა ცხოვრებისეული პრობლემების ფართო სპექტრი საქმიანობის, კომუნიკაციისა და სოციალური ურთიერთობების სხვადასხვა სფეროში. ფუნქციური ცოდნა მოსწავლეს საშუალებას აძლევს, სწრაფად მოერგოს ცვალებად გარემო პირობებს.

ფუნქციური ცოდნა ერთმანეთისგან იზოლირებულად არ არსებობს. ფუნქციური წიგნიერების საფუძველია საგნობრივი ცოდნის სინთეზი და ერთი დისციპლინის საზღვრებიდან გასვლა. ამ უნარის განსავითარებლად საჭიროა არა მხოლოდ „კარგი“, არამედ ინტერდისციპლინარული გაკვეთილები. მნიშვნელოვანია სხვადასხვა საგნის მასწავლებლებთან ურთიერთობის დამყარება და ინტეგრირებული გაკვეთილების ჩატარება.

სკოლაში ფუნქციური წიგნიერების გაუმჯობესების მრავალი გზა არსებობს. მასწავლებლის ამოცანაა, აჩვენოს მოსწავლეებს, რომ ცოდნა არ არის ფიქცია, არამედ ეს არის ის, რაც ნამდვილად დაეხმარება ცხოვრებაში.

მოსწავლეთა ფუნქციური უნარების განვითარებისთვის გთავაზობთ რამდენიმე დავალებას, რომელთა გამოყენებაც შეგიძლიათ როგორც სწავლა სწავლების პროცესში, ასევე შეფასებისთვის.

დავალება 1

კამერონის ექსპედიცია აფრიკაში. 1873 წლის თებერვალში ინგლისელი მეზღვაური ვერნი ლოვეტ კამერონი აფრიკის სანაპიროზე მდებარე ქალაქ ბაგაიმოსკენ (ს.გ.6° და ა.გ.39°) გაემგზავრა. მან მცირე რაზმით დასავლეთისკენ აიღო გეზი და ტანგანიკას ტბას მხოლოდ ერთი წლის შემდეგ მიაღწია. ტბის სამხრეთიდან შემოვლით, მათ გამოიკვლიეს და აღმოაჩინეს მდინარე ლუკუგას კალაპოტი, რომელიც ტანგანიკას ტბიდან დასავლეთის მიმართულებით მიედინებოდა. კამერონმა ტერიტორია დაათვალიერა და დაადგინა ტანგანიკას ტბის სიგრძე – 720 კმ (ტბის ნამდვილი სიგრძე, როგორც მოგვიანებით დადგინდა, არის დაახლოებით 650 კმ). კამერონმა ასევე გაარკვია, რომ ტბაში ასამდე მდინარე ჩაედინება, მაგრამ მხოლოდ ერთი გამოდის. მან სწორად განსაზღვრა, რომ ტბა ტექტონიკური წარმოშობისაა.

კითხვები:

1. რომელი თანამედროვე ქვეყნის სანაპიროზე დაეშვა კამერონის ექსპედიცია?
2. რა დასკვნის გაკეთება შეიძლება ტექსტის შინაარსის ანალიზის საფუძველზე?

ა) კამერონი ვარაუდობს, რომ ტბის ჩაღრმავება ტექტონიკური წარმოშობისაა;

ბ) კამერონის ექსპედიცია გადავიდა აღმოსავლეთით;

გ) კამერონმა დაადგინა, რომ ტანგანიკას ტბიდან 100 მდინარე გამოედინება;

დ) კამერონმა ზუსტად გაზომა ტბის სიგრძე, რაც დადასტურდა შემდგომი კვლევებით.

3. რომელ ბუნებრივ ზონაშია მოქცეული ექსპედიციის მარშრუტის ძირითადი ნაწილი?
4. როგორი ამინდი იყო აფრიკის იმ ნაწილში, როცა კამერონმა მოგზაურობა დაიწყო? პასუხი დაასაბუთეთ.

დავალება 2

ლეიჰჰარდტის ექსპედიცია ავსტრალიაში. 1844 წლის ოქტომბერში გერმანელი ნატურალისტი ლუდვიგ ლეიხჰარდტი ხელმძღვანელობდა ექსპედიციას, რომელიც ქალაქ ბრისბენიდან კარპენტარიის ყურისკენ გაემგზავრა.

ამ ექსპედიციას მოუწია წარმოუდგენლად გრძელი მოგზაურობა დარლინგის ქედიდან პორტ ესსინგტონამდე, რომელიც მდებარეობს ავსტრალიის ჩრდილოეთ სანაპიროზე. ლეიხჰარდტი აღიარებული იყო, როგორც ავსტრალიის ყველაზე გაბედული მკვლევარი.

ექსპედიციის წევრებმა აღმოაჩინეს მდინარეები დოუსონი და მაკენზი (ქუინსლენდი) მათი უდიდესი შენაკადებითა და წყალგამყოფებით. მაგრამ ლეიხჰარდტმა ვერ გაიგო, რომ მდინარე მაკენზის უერთდება მდინარე დოუსონი და ისინი ერთად მდინარე ფიცროის ქმნიან. შემდეგ მოგზაურმა 1845 წლის მარტ-აპრილში, ამ მდინარეების ხეობების ჩრდილოეთით აღმოაჩინა და გამოიკვლია წყნარ ოკეანეში ჩამავალი მეორე დიდი მდინარის – ბერდეკინის აუზი. ლეიჰჰარდტმა და მისმა თანმხლებმა პირებმა გადალახეს დიდი წყალგამყოფი ქედი ჩრდილოეთ ნაწილში, მდინარეების ლინდისა და მიტჩელის გასწვრივ. ივლისის დასაწყისში კარპენტარიის ყურეს მიაღწიეს. ივლის-ოქტომბერში მათ გაიარეს ყურის მთელი სამხრეთ სანაპირო ზოლი, აღმოაჩინეს მდინარეები გილბერტი და როპერი.

კითხვები:

1. ავსტრალიის რომელი სანაპიროდან დაიწყო ლეიხჰარდტის ექსპედიცია?
2. რა დასკვნის გაკეთება შეიძლება ტექსტის შინაარსის ანალიზიდან გამომდინარე:

ა) მოგზაურმა აღმოაჩინა, რომ მდინარეები დოუსონი და მაკენზი ერთდებიან და წარმოქმნიან მდინარე ფიცროის;

ბ) ეს მდინარეები ჩაედინება ინდოეთის ოკეანეში;

გ) მდინარე ბურდეკინის აუზი მდებარეობს ბრისბენის სამხრეთით;

დ) მდინარეები გილბერტი და როპერი ჩაედინება კარპენტარიის ყურეში.

3. რომელ ბუნებრივ ზონაში გადის ექსპედიციის მარშრუტის ძირითადი ნაწილი?
4. წვიმდა თუ არა, როცა ექსპედიცია კარპენტარიის სანაპიროს იკვლევდა? პასუხი დაასაბუთეთ.

დავალება 3

დიქსონ დენჰემისა და ჰიუ კლაპერტონის ექსპედიცია აფრიკაში. 1822 წელს ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროდან, ტრიპოლიდან, ბრიტანელმა ოფიცრებმა დ. დენჰემმა და ჰ. კლეპერტონმა სამხრეთისაკენ აიღეს გეზი. მათი გზა დაახლოებით მერიდიანის გასწვრივ მდინარე ნიგერის ხეობამდე გადიოდა. 1823 წლის თებერვლის დასაწყისში, 2000 კმ-ზე მეტის დაფარვის შემდეგ, ბრიტანელებმა ჩადის ტბას მიაღწიეს და მის დასავლეთ სანაპიროზე გადავიდნენ. შემდეგ დასავლეთისკენ შეუხვიეს და ტბის სანაპიროსკენ გაემართნენ. გეზი კვლავ დასავლეთისკენ აიღეს და მდინარე კომანდუგუ-იობეს ხეობას აუყვნენ, რომელიც ჩადის ტბაში ჩაედინება. შეუმჩნეველი წყალგამყოფი რომ გადალახეს, ისინი სხვა მდინარის – სოკოტოს ხეობაში აღმოჩნდნენ, რომელიც ჩრდილო-დასავლეთით მდინარე ნიგერისკენ მიედინებოდა. ამ მდინარის შესართავამდე ვერ მიაღწიეს, რადგან ჩათვალეს, რომ მდინარე ნიგერი მის შუა წელში ჩადის ტბას არ უკავშირდებოდა.

კითხვები:

1. რომელი თანამედროვე ქვეყნის სანაპიროზე დაიწყო ექსპედიციამ მოგზაურობა?
2. რა დასკვნის გაკეთება შეიძლება ტექსტიდან:

ა) ლენჰემმა და კლაპერტონმა გადალახეს საჰარის უდაბნო ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ;

ბ) ექსპედიციამ მიაღწია მდინარე სოკოტოს შესართავამდე მდინარე ნიგერისთან;

გ) კლეპერტონმა დაადგინა, რომ მდინარე ნიგერი ჩადის ტბაში ჩაედინება;

დ) მდინარე კომანდუგუ-იობე ჩადის ტბიდან მოედინება.

3. რა მიმართულებით მიედინებოდა მდინარე კომანდუგუ-იობე მდინარის კალაპოტის გასწვრივ, რომელსაც კლაპერტონი მიჰყვებოდა ჩადის ტბიდან?
4. ჩადის ტბის ფართობი და წყლის დონე სეზონის მიხედვით იცვლება. თუ გავითვალისწინებთ იმ ბუნებრივ ზონას, რომელშიც ტბა მდებარეობს, გამოიცანი: იმ დროს, როცა ტბაზე ბრიტანელები მივიდნენ, ტბაში წყლის დონე მაღალი იყო თუ დაბალი? პასუხი დაასაბუთეთ.

დავალება 4.

ჯონ ფორესტი სამხრეთ ავსტრალიაში. 1874 წელს მარტში ჯონ ფორესტი გაემგზავრა ავსტრალიის სამხრეთ-დასავლეთში ქალაქ პერთისკენ. მისი მიზანი სატელეგრაფო ხაზამდე მიღწევა იყო, რომელიც 1872 წელს პორტ დარვინიდან ადელაიდამდე გაიყვანეს. ფორესტი პირველად მდინარე მურჩისონის კალაპოტის გასწვრივ დაეშვა. იგი სასმელად იყენებდა წყაროების წყალს, რომლებიც მალე გაქრა. აგვისტოში ფორესტმა მიაღწია იმ ტერიტორიას, რომელსაც წინა მკვლევრები ჯაილსი და გოსი გაუვალ ტერიტორიად მიიჩნევდნენ. თუმცა ჯიუტად წინ წაიწია და 1874 წლის 27 აპრილს ტელეგრაფის ხაზს მიაღწია. ამ ექსპედიციის დროს მან გაიარა საზღვარი გიბსონისა და დიდი ვიქტორიის უდაბნოებს შორის.

ფორესტმა ავსტრალიის მთელ სამხრეთ-დასავლეთ სანაპიროზე პერტიდან ადელაიდამდე კვლევები ჩაატარა და დაასკვნა, რომ მდინარე მურჩისონის ხეობა შესაფერისი იყო კოლონიზაციისთვის.

ფორესტის ექსპედიციის მარშრუტი

ფორესტის ექსპედიციებს ახასიათებდა ფრთხილი, კარგად დაგეგმილი მიდგომა და გულმოდგინე ჩანაწერების წარმოება.

კითხვები:

1. ავსტრალიის რომელი სანაპიროდან დაიწყო ექსპედიციის მარშრუტი?
2. რა დასკვნის გაკეთება შეიძლება ტექსტის შინაარსის ანალიზის საფუძველზე:

ა) 1874 წლისთვის მატერიკზე ჩრდილოეთიდან მთელ ტერიტორიაზე გაყვანილი იყო ტელეგრაფის ხაზი;

ბ) ფორესტი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ მთელი ტერიტორია, რომელიც მან გაიარა, ნაყოფიერია;

გ) ფორესტის მოგზაურობა პერტიდან დანიშნულების ადგილამდე წელიწადზე მეტხანს გაგრძელდა;

დ) ფორესტის მარშრუტის ნაწილი გადიოდა იმ ტერიტორიაზე, რომელიც მისმა წინამორბედებმა ჯაილსმა და გოსმა ერთი წლის ადრე გამოსაყენებლად გამოსადეგად ცნეს.

3. რომელ ბუნებრივ ზონაში დაიწყო ფორესტმა მოგზაურობა?
4. წვიმდა თუ არა ფორესტის მოგზაურობის პირველ თვეებში? პასუხი დაასაბუთეთ.

გაგრძელებას შემოგთავაზებთ შემდეგ სტატიაში.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://www.indeed.com/career-advice/resumes-cover-letters/functional-skills-definition ; https://qips.ucas.com/qip/functional-skills ; https://www.theguardian.com/science/2013/may/31/what-really-happened-ludwig-leichhardt ;

„სწავლაში ძირითდი მნიშვნელობა იმ პროდუქტს კი არა აქვს,

რომელსაც იგი კონკრეტული ჩვევის ან კონკრეტული შინაარსის

მქონე ცოდნის სახით გვაძლევს, არამედ

განსაზღვრული მიმართულებით

მოსწავლის ძალების განვითარებას”.

დიმიტრი უზნაძე

იშვიათად მაგრამ მაინც მიწევს, ჩემი შვილების საშინაო დავალებებში გარკვევა, მათთვის დახმარების გაწევა და ორიენტირების დასახვა. ვხედავ, როგორი ინტერესით ან როგორი მოწყენით ასრულებენ ზოგიერთ დავალებას და ზოგჯერ, როგორი აღშფოთებული არიან, იმის გამო, რომ ვერანაირ კავშირს ვერ ხედავენ სამეცადინოსა და მის პრაქტიკულ დანიშნულებას შორის.

ვფიქრობ, მოსწავლეში საშინაო დავალება არ უნდა იწვევდეს დეზორიენტირებას, არ უნდა იყოს მოსაწყენი საქმიანობა და მოსწავლე სიხარულით უნდა ასრულებდეს მას. საშინაო დავალების მიზანი უნდა იყოს მოსწავლის შესაძლებლობების ბოლომდე გამოვლენა. სწავლების საწყისი ეტაპი არ უნდა წარმოადგენდეს დაუძლეველ გზას, რომელსაც მოსწავლე ვერ გაუმკლავდება, მოიწყენს და გზაში მიატოვებს. პირიქით, დავალება იმგვარად უნდა იყოს მოწოდებული, მოსწავლეს უჩნდებოდეს მოტივაცია. ძიების, დაბრკოლებების გადალახვისა და საკუთარ თავში ახალი უნარებისა და ცოდნის გამომუშავების სურვილი.

ხშირად კი, როგორია საშინაო დავალება, რომელიც მოსწავლის გონებრივი შრომის საბოლოო პროდუქტი უნდა იყოს? მოსწავლეებს ისეთი დავალებები ეძლევათ, საფუძველშივე ეკარგებათ ხალისი და ინტერესი. ასეთი დავალებებია – უზარმაზარი პოემები, ლექსები, რომელთა დაზუთხვა მათ ძალებს აღემატება, მათი ასაკისთვის შეუფერებელია, მათ იმაზე მეტ დროს ართმევს, ვიდრე საშინაო დავალებამ უნდა წაართვას. მათ სხვა დავალებებიც აქვთ შესასრულებელი და მათი ყოველდღიური შრომის ლიმიტი არ არის ამოუწურავი საბადო, საიდანაც მუდმივად შეიძლება ის იღებდეს ენერგიას. ჩნდება მოწყენა, მობეზრება, ინტერესის დაკარგვა და გაღიზიანება. ამ დროს მოსწავლე იმის ნაცვლად, რომ ჩაუღრმავდეს ნაწარმოების შინაარს, გაიაზროს მისი მხატვრული თავისებურებები/ღირებულებები და კავშირი დაამყაროს ნაწარმოებში აღწერილ რეალობასთან, ფიქრობს მხოლოდ იმაზე, როგორ დაისწავლოს ლექსი/პოემა იმგვარად, რომ მეორე დღეს გაკვეთილზე სხაპასხუპით და შეუცდომლად წაიკითხოს.

„რატომ უნდა ვისწავლო ეს ტექსტი ზეპირად, როდესაც სხვა რაღაცებიც მაქვს სამეცადინო? სხვა გაკვეთილებისთვის დრო საერთოდ აღარ მრჩება. ყველაფერი ვიცი, რაც ამ ლექსში წერია, ყველაფერი კარგად გავიგე, ვიცი შინაარსი, ამბავი, რაც ხდება და რატომ დაიწერა. ბიჭები ამ ლექსის გამო სკოლაში მოსვლას არ აპირებენ, იმიტომ, რომ ძაან დიდია და ვერ ისწავლიან. წინასწარ იცოდე, თუ ორიანს დამიწერს, ეს იმიტომ, რომ ამხელა პოემას არ ვისწავლი ზეპირად“, – სამართლიანი გაღიზიანების კასკადს ვისმენ და ვხვდები, რომ ნამდვილად არასწორია ის მიდგომები, რომლითაც ვცდილობთ მოსწავლეებს, რომელთაც უკვე აქვთ გააზრებული სწავლის პრაქტიკული დანიშნულება, ზედმეტად ბევრი და ზოგჯერ მათთვის მართლა აუტანლად დიდი რაოდენობის ინფორმაცია ჩავუტვირთოთ გონებაში.

ბოლოს მაინც ერთად წავიკითხეთ ტექსტი, ვიმსჯელეთ იქ გადმოცემულ ამბავზე, მოგვეწონა ახალი და მშვენიერი სიტყვები და ვეცადეთ დაგვემახსოვრებინა, თუმცა იმაზეც დავთანხმდი, რომ პოემას ზეპირად ვერ ისწავლიდა და თუ საჭირო იქნებოდა, მასწავლებელს შინაარსს მოუყვებოდა. მთავარია, შინაარსთან და კონტექსტთან წვდომა, როგორ გავიგეთ ტექსტი შინაარსობრივად, აზრობრივად და ემოციურად.

რა უნდა იყოს საშინაო დავალების მიზანი? რისკენ უნდა განაწყობდეს ის მოსწავლეს? პირველ რიგში მიზანი უნდა იყოს მოსწავლეებისთვის გონებრივი რესურსების მობილიზაცია, მოტივაციის აღმძვრელი და საინტერესო პროექტი, რომელსაც სიამოვნებით დაუთმობენ დროს და გონებრივ რესურსებსაც ჩართავენ ამ პროექტის განხორციელებაში, ისიამოვნებენ პროცესით და ცოდნასაც აიმაღლებენ.

ხშირად ვსვამთ კითხვას – რა არის თანამედროვე განათლების სისტემის საბოლოო მიზანი? როგორი უნდა იყოს განათლება, რომელიც მოსწავლეებისთვის, ჩვენი შვილებისთვის საჭიროა, რომელიც მათში ცოდნის მიმართ ინტერესს და მისი დაუფლების სურვილს აღძრავს? ვხედავთ, როგორი მოქნილი არიან ბავშვები თანამედროვე ტექნოლოგიურ სამყაროში და ამ დინამიკურ პროცესს ჩვენზე მეტადაც უწყობენ ფეხს. მათთვის ის უნარები, რომლებიც თანამედროვე სამყაროს მოქალაქეს დასჭირდება, საბაზისო უნარებია, რომლებსაც თამაშ-თამაშით ეუფლებიან. ასეთ აქტიურ, ცნობისმოყვარე მოსწავლეს ისეთი დავალება სჭირდება, რომელიც კიდევ უფრო დააინტერესებს მას შემეცნების დიდ გზაზე.

„იმის ცოდნა, რას ფიქრობდნენ არისტოტელე, მეფე სოლომონი და თომა აქვინელი პოლიტიკაზე, ხელოვნებასა და ეკონომიკაზე, კარგია, თუმცა, რადგან აზრისა და ძალაუფლების უმთავრესი წყარო თავად ჩვენშია, მთავარი ისაა, ამ საკითხებზე პირადად ჩვენ რას ფიქრობთ. ბაღის აღმზრდელი, სკოლის მასწავლებელი თუ უნივერსიტეტის ლექტორი ერთნაირად გიპასუხებენ კითხვაზე, რა არის მათი მიზანი.

„მე ბავშვებს ისტორიას, კვანტურ ფიზიკას ან ხელოვნებას ვასწავლი, მაგრამ უპირველეს ყოვლისა, ვცდილობ, ყველა მათგანი დამოუკიდებლად აზროვნებას მივაჩვიო“, – ამოვიკითხე ისრაელელ ფილოსოფოსთან იუვალ ნოახ ჰარარისთან, რომელიც საკუთარ ნაშრომებში ხშირად მსჯელობს განათლების მიზნებსა და შესაძლებლობებზე.

თანამედროვე მოსწავლე პრაქტიკულია ცოდნის მიღებასთან მიმართებაში. პრაქტიკულია იმ გზების მოსინჯვის მიმართაც, რომელმაც ის ახალ სამყაროში უნდა ატაროს და შესაძლებლობებით აღჭურვოს. ის პრაქტიკულია მაშინაც, როდესაც შეუძლია, გამოარჩიოს თავისთვის სასურველი ცოდნა სხვა ცოდნების ერთობლიობისგან და გადაწყვიტოს, როგორ იშრომოს და რამდენი დრო დახარჯოს ამ ცოდნის დასაუფლებლად. საინტერესოა, რას ვფიქრობთ ჩვენ, როდესაც მათ რაიმე ახალს და საინტერესოს ვასწავლით? რა არის ჩვენი სწავლების საბოლოო მიზანი?

აუდიტორიის ყურადღების მისაპყრობად საუბრის დასაწყისში  წარსადგენი წიგნის შესახებ კითხვის დასმა ეფექტური მეთოდი აღმოჩნდა. ამასთანავე, შეკითხვის მოფიქრება სააზროვნო უნარებს ავითარებს და მოსაუბრესაც წიგნზე სასაუბროდ განაწყობს. ამ მეთოდის შესახებ პირველად რამდენიმე წლის წინ ჩემმა მოსწავლემ დამაფიქრა, როდესაც ლიტერატურულ კაფეში საპრეზენტაციო სკამიდან იქ მყოფებს შემოგვხედა და ართურ კონან დოილის შერლოკ ჰოლმსის შესახებ კითხვა დაგვისვა. იმდენად მოულოდნელი და განსხვავებული იყო პრეზენტაციის ამგვარი დასაწყისი, რომ ყველა შთაბეჭდილების ქვეშ მოგვაქცია.

შეკითხვის დასმა აუდიტორიისთვის ამ ბოლო ხანს აქტიურად დავნერგე სწავლებისას.  გამოცდილებაზე დაკვირვებით, ეს მეთოდი:

• გვეხმარება მრავალრიცხოვანი კლასის მართვაში, რადგან ყურადღების კონცენტრაციას უწყობს ხელს;
• ნათლად წარმოაჩენს თითოეული ბავშვის აზროვნების პროცესს;
• ცნობისმოყვარეობას აღძრავს;
• შეკითხვის მომზადება მოსაუბრეს აიძულებს, წინასწარ იფიქროს წიგნის მთავარი გზავნილის შესახებ, შეარჩიოს კონკრეტული თემა, მიიღოს გადაწყვეტილება, შეადგინოს კითხვითი წინადადება.

შეკითხვის მოფიქრების სწავლებისთვის მოსწავლეებს ხშირად ვთავაზობ სხვადასხვა მეთოდს, მაგალითად: ხუთი კითხვა (რა?/ვინ? სად? როდის? რას შვრება? რატომ?), პირადი წერილის ქარგაში ბოლოს ვთხოვ ერთი კითხვის დასმას ადრესატისთვის, გაკვეთილს ვიწყებ შეკითხვით. ასე ნაბიჯ-ნაბიჯ სწავლობენ შეკითხვის ფორმულირებას.

სტატიაში გთავაზობთ მეხუთე კლასთან გამართული ლიტერატურული კაფესთვის მოფიქრებული შეკითხვების ანალიზს.

ამჯერად წარსადგენ წიგნად შევარჩიე ტუვე იანსონის „კომეტა მუმინების ხეობაში“, რომლის წაკითხვისკენ ჩემმა 10 წლის ბიჭმა მიბიძგა. მან მიამბო, რომ სწორედ ამ წიგნში ჩნდებიან პირველად ჰემულები და სნორკები. შემდეგ საყვარელი ეპიზოდიც გამიზიარა, მუმინტროლი და მისი მეგობრები ოჩოფეხებით გადაივლიან უდაბნოს და ვიცი, შენც მოგეწონებაო. ბავშვის თვალით აღქმული „კომეტა მუმინების ქვეყანაში“ ჩემი ცნობისმოყვარეობის აღსაძვრელად საკმარისი აღმოჩნდა და აგვისტოს ბოლო დღეები დაუვიწყარი გახადა.

კითხვისას ვფიქრობდი, რომ ამ წიგნს ჩემს მოსწავლეებს აუცილებლად გავაცნობდი. ტუვე იანსონის სიკეთითა და თავგადასავლებით სავსე წიგნებში მრავალი თემის გამორჩევა შეიძლება, თუმცა, წიგნში  „კომეტა მუმინების ხეობაში“ ასახულია შეყვარების ფაქიზი ეტაპი და საბავშვო ლიტერატურაში ამ თემის დიდი გულწრფელობითა  და მოვლენათა საინტერესო განვითარებით შემოტანამ აღმაფრთოვანა.

„კომეტა მუმინების ხეობაში“ მამა ხიდს აგებს. დედა ჩვეულად ფუსფუსებს. სნიფი გამოქვაბულს პოულობს, მუმინტროლი ზღვაში მარგალიტებს ეძებს. მუმინების ხეობაში სიმშვიდეს ონდატრას წინასწარმეტყველება არღვევს. ის ამბობს, რომ მალე კომეტა ჩამოვარდება. აფორიაქებული ბავშვების (მუმინტროლისა და სნიფის)  ყურადღების   გადასატანად მამა გადაწყვეტს, რომ სამოგზაუროდ უნდა წავიდნენ და ობსერვატორია მოინახულონ. დედა მუმინი მყისვე მხარს უბამს მამას და სამგზავრო ზურგჩანთებს თბილი ტანსაცმლითა და საჭირო ნივთებით ავსებს. ასე იწყება სნიფისა და მუმინტროლის ხიფათებით სავსე თავგადასავალი. გზად სნუსმუმრიკს გადაეყრებიან და მასაც თან გაიყოლიებენ. სნუსმუმრიკი ამბებს ჰყვება და ტუჩის გარმონზე უკრავს. ერთხელაც საუბრისას ახსენებს, რომ სნორკები გაიცნო და ისინი ძალიან ჰგვანან მუმინებს. ფრეკენ სნორკის შესახებ რაც უფრო მეტს ჰყვება, მუმინტროლს მით უფრო უმძაფრდება ინტერესი. სნუსმუმრიკი ამბობს, რომ ფრეკენ სნორკი ნაზი ბეწვით არის დაფარული, ფერს იცვლის, ძალიან უხდება შუბლზე ჩამოყრილი კულულები და რომ ფეხზე შებმული ოქროს რგოლის დაკარგვის გამო ძალიან ნაღვლობსო.

„- ეს გოგოები დიდი სასაცილო ვინმეები არიან! – ჩაილაპარაკა მუმინტროლმა, საძილე ტომარაში შეძვრა და ცხვირი კარვის კალთისკენ მიაბრუნა.

იმ ღამეს მუმინტროლს პატარა ფრეკენ სნორკი დაესიზმრა. გასაოცარია, როგორ ჰგავდა ფრეკენი თავად მუმინტროლს. და, რაც მთავარია, მუმინმა მას ვარდი აჩუქა თმაში ჩასაბნევად“. ¹

გოგო შუბლზე ჩამოყრილი თმით მუმინტროლს უნახავად მოხიბლავს და აღფრთოვანების ამბავი ულამაზესი სიზმრით გრძელდება.

ამის შემდეგ მუმინტროლისთვის მოახლოებული კომეტისადმი შიში ძალას კარგავს და მოგზაურობა ფრეკენ სნორკის პოვნის, გაცნობისა და მოხიბვლის იმედით იმუხტება.

ტუვე იანსონი ახერხებს ისე განავითაროს მოვლენები, რომ ფოკუსი პერსონაჟთა ქცევაზე გაასწოროს და არსად ახსენებს სიყვარულს. თუმცა მუმინტროლისა და ფრეკენ სნორკის გაცნობის, ერთმანეთის აღმოჩენისა და მოხიბვლის ამბავი ერთ-ერთი საუკეთესო მონათხრობია, რაც შეყვარების  შესახებ წამიკითხავს. ურთიერთობების ასე ფაქიზად მიწოდება ბავშვებისთვის მართლაც საინტერესო და საჭიროა. სწორედ ამიტომ გადავწყვიტე, კითხვაც ამ თემის ირგვლივ მომეფიქრებინა.

-შეყვარებული თუ ყოფილხართ ოდესმე და რა სისულელე ჩაგიდენიათ სიყვარულის გამო? – ვკითხე  მეხუთე და მეშვიდეკლასელ ბიჭებს. ჩემმა კითხვამ რამდენიმე წამში მოიარა საკლასო ოთახში მყოფების გულები. ვუამბე, რომ ამ წიგნმა დამაფიქრა შეყვარების ამაღელვებელ მომენტზე და რომ შეყვარებული მუმინტროლის შესახებ მისი მეგობარი სნიფი ამბობს, რაც ის (ფრეკენ სნორკი) გაიცნო, მას შემდეგ სულელივით იქცევაო. მუმინტროლი ყურადღებას არ აქცევს მეგობრის შენიშვნებს და გამყიდველ ქალთან ერთად მთელი მონდომებით ეძებს საჩუქარს ფრეკენ სნორკისთვის. იპოვის კიდეც – სარკეს, რომელსაც ლალის თვლებით გაწყობილი ვარდი ამშვენებს. შემდეგ ამ სარკით ფრეკენ სნორკი საშიში რვაფეხას თავდასხმისგან იხსნის მუმინტროლს.

მუმინტროლი და ფრეკენ სნორკი ერთმანეთის დადებით თვისებებს ამჩნევენ, აღიარებენ და აფასებენ, საუბრობენ, ერთობიან, ცეკვავენ, საჩუქრებს დიდი გულმოდგინებით არჩევენ, გამუდმებით ზრუნავენ ერთმანეთზე. ვფიქრობ, მოზარდების დაფიქრება პატივისცემასა და ზრუნვაზე აგებული ურთიერთობების შესახებ ძალიან მნიშვნელოვანია.

ლიტერატურულ კაფეს 25 მოსწავლე ესწრებოდა. დროის დაზოგვის მიზნით წიგნის წარდგენის ფორმა ამგვარი იყო: საუბარი უნდა დაეწყოთ შეკითხვის დასმით და შემდეგ ერთი წუთის განმავლობაში უნდა ესაუბრათ, თუ რაზე დააფიქრათ მათ მიერ შერჩეული წიგნის წაკითხვამ.

ბავშვების შეკითხვები ამგვარი იყო:

1. ოდესმე დირექტორის კაბინეტში თუ მოხვედრილხართ?
2. ოდესმე თუ გნდომებიათ დეტექტივობა?
3. რას გააკეთებდით თქვენ რომ მაწანწალა ყოფილიყავით და რა თავგადასავალი გადაგხდებოდათ, თქვენი აზრით?
4. როდისმე გქონიათ სურვილი, ყოფილიყავით პოლიციელი და გყოლოდათ ძაღლი?
5. რატომ უნდა დააზიანო ერთი რაღაც, რომელიც უსულოა და რატომ უნდა მოგწონდეს ის, რაც უსულო არ არის?
6. მოგეწონებოდათ თუ არა მარტო სახლში ცხოვრება?
7. გქონიათ ისეთი უცნაური თავგადასავალი, რომელზეც მერე თქვენ თვითონ დაფიქრებულხართ და ამოგიკითხავთ საკუთარი თავი?
8. თქვენი აზრით, ვინ მოიგებდა ომს – კბილებიანი ტუალეტები თუ კაპიტანი ტრიკო?
9. როგორ ექცევით თქვენს და-ძმებს?
10. ოდესმე გნდომებიათ, რომ ყოფილიყავით ჯადოქარი?
11. გიყვართ სკოლა?
12. ოდესმე თუ გნდომებიათ, ვისაც კაპიტანი ტრიკო წაკითხული გაქვთ, მისნაირი ცხოვრება რომ გქონოდეთ?
13. რატომ არის დიდი დათვი ამ წიგნში?
14. როგორი წიგნების კითხვა მოგწონთ ყველაზე მეტად?
15. თქვენი აზრით, რაზე უნდა იყოს ეს წიგნი – პირამიდებზე თუ კიდევ სხვა რამეზე?
16. ოდესმე გნდომებიათ სხვა სკოლაში გადასულიყავით?
17. ბაიას ადგილას რომ ყოფილიყავით და ვიღაც ბიჭმა გიხსნათ, რას გააკეთებდით?
18. თქვენთან მაქვს ასეთი კითხვა, რას იზამდით თქვენი ნაცნობი ან ოჯახის წევრი რომ დაკარგულიყო?
19. თქვენს მამაზე დაწერდით თუ არა ლექსს?
20. სალამურა რომ ყოფილიყავით, რას იზამდით?
21. როდისმე შველი გყოლიათ?
22. რა არის სისხლჩაქცევა?
23. თქვენ ფარნავაზის ადგილას რას გაააკეთებდით თქვენი მამის და ბიძის მკვლელთან ერთად?
24. როდისმე ყოფილა ისე, რომ ჩაგძინებიათ და ვინმე მოგჩვენებიათ სიზმარში?
25. რას იზამდით, თუ მიტოვებულ შენობას დაინახავდით?

ყველამ შეძლო შეკითხვის მოფიქრება. ამასთანავე, იგრძნობა მათი სილაღე, თავისუფლება, გაბედულება, რაც მასწავლებლებისთვის დიდი ბედნიერებაა  მაშინ, როცა თითოეული მოსწავლის ძალების თანაბრად წარმოჩენა ჩვენი უმთავრესი მიზანია. შეკითხვის დასმის სწავლებაც მათი თავისუფლების გამოსაწრთობად ერთ-ერთი საინტერესო და ეფექტური მეთოდი აღმოჩნდა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. იანსონი, ტუვე. 2023. კომეტა მუმინების ხეობაში. თარგ. დავით გაბუნია. რედ. ლოლა ქადაგიშვილი, თამარ გავაშელიშვილი. თბილისი: სულაკაურის გამომცემლობა