ვფიქრობ, ყველასთვის ნაცნობი სიტუაციაა, როდესაც მშობელი საყვედურობს შვილს სიზარმაცის გამო, მოზარდი კი ყველანაირად ცდილობს აუხსნას მას, რომ ძალიან დაიღალა, არაფერი აღარ აინტერესებს, აღარაფერი უნდა; ყველასგან მოითხოვს, თავი დაანებონ და მშვიდად ცხოვრება აცადონ. რა შეიძლება იყოს მოზარდის ასეთი ქცევის მიზეზი – ერთ დროს ბეჯითი, მოწესრიგებული, მონდომებული, ინტერესიანი ბავშვი ისე გაზარმაცდა, რომ ყველაფერზე პროტესტს აცხადებს? არცთუ იშვიათად მოზარდის პროტესტის მიზეზი შეიძლება გახდეს მისი ემოციური გამოფიტვა, ემოციური გადაწვა. ამიტომ, თუ ბავშვის დახმარებასა და პრობლემის მოგვარებას ვისახავთ მიზნად, პირველ რიგში, სასურველია, გავერკვეთ ემოციური გადაწვის ბუნებაში, გამომწვევ მიზეზებში, გავეცნოთ იმ სიმპტომებს, რომლებიც ემოციურ გამოფიტვაზე მიგვანიშნებს და ვიცოდეთ, როგორ ავიცილოთ ის თავიდან, დაფიქსირების შემთხვევაში კი შეგვეძლოს მასთან გამკლავება.

ემოციური გადაწვა არის ემოციური და გონებრივი გამოფიტვის მდგომარეობა გამოწვეული ხანგრძლივი სტრესით. აღნიშნულ მდგომარეობაში ადამიანი შეიძლება აღმოჩნდეს მაშინ, როცა ის იმდენად ინტენსიურად მუშაობს, რომ ტვინი ვეღარ უმკლავდება დატვირთვას და იწყება შფოთვა. თუ შფოთვა პიკს აღწევს, ერთვება თავდაცვის მექანიზმი – ვკარგავთ შრომისუნარიანობას, ყურადღება იფანტება, მეხსიერება უარესდება, ქვეითდება ინფორმაციის აღქმის უნარი. და, რადგანაც რესურსები ამოწურვის ზღვართანაა, შეიძლება ფიზიკურ ჯანმრთელობასაც საფრთხე დაემუქროს – ემოციური გადაწვის ფონზე აღმოცენდება ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული პრობლემებიც.

ემოციური გადაწვა განვითარების ნებისმიერ ასაკობრივ საფეხურზე შეიძლება დაფიქსირდეს. თუმცა, გარდატეხის ასაკში ის მაინც განსაკუთრებული სიმწვავით იჩენს თავს და ამაში გასაკვირი არც არაფერია გამომდინარე იქიდან, რომ ამ პერიოდში მიმდინარე ასაკობრივი ცვლილებები ემოციურ ფონს ისედაც სერიოზულად ცვლის.

მოზარდებს ჩვეულებრივ ახასიათებთ ჩივილი, წუწუნი დიდ დატვირთვაზე სკოლაში, მაგრამ ამ დროს მათ ყოველთვის სიზარმაცე როდი ალაპარაკებთ. ეს ჩივილები არ შეიძლება ყოველთვის სიზარმაცით აიხსნას. ცალკეული სიმპტომების შემთხვევაში სიტუაცია შეიძლება ნამდვილად სერიოზული იყოს და საჭიროებდეს უფროსების ჩართულობას, მონაწილეობას პრობლემის დაძლევაში.

 ემოციური გადაწვის ძირითადი ნიშნები მოზარდებში:

• თუ ბავშვი უჩივის დაღლილობას დასვენების დღეებშიც კი და დილაობით უკვე დაღლილ-დაქანცული იღვიძებს, ეს შეიძლება იყოს ფსიქიკური გამოფიტვის, ემოციური გადაწვის ნიშანი;
• უძილობა ან წყვეტილი ძილი ის ნიშნებია, რომლებიც უყურადღებოდ არ უნდა დავტოვოთ;
• მკვეთრი ცვლილებები სასწავლო საქმიანობაში. შეფერხება, სირთულეები სასწავლო უნარების გამოვლენაში. მოზარდს სულ უფრო და უფრო უჭირს კონცენტრირება და საგაკვეთილო პროცესში აქტიურად ჩართვა;
• ემოციურ გადაწვას თან ახლავს ნერვიულობა და გაღიზიანებადობის მომატება, უეცარი აფეთქება, ბრაზის, მრისხანების უეცარი ამოფრქვევა, ასევე დათრგუნული, დეპრესიული და ჰიპერაქტიური მდგომარეობის ხშირი მონაცვლეობა;
• ემოციური გადაწვის ხშირ სიმპტომს წარმოადგენს თვითგვემა – „მეზიზღება, მეჯავრება საკუთარი თავი“, „სულელი ვარ“, „მე არასოდეს არაფერი გამომივა“;
• არანაკლები სიხშირით გვხვდება ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც დაქანცული, გადაღლილი მოზარდი სიბრალულს გამოხატავს საკუთარი თავის მიმართ – „ყველას რაღაც უნდა, რაღაც სჭირდება ჩემგან“, „ჩემ მიმართ ყველა უსამართლოა“;
• ემოციური გამოფიტვის, გადაწვის მუდმივი თანამგზავრია აპათია. ნებისმიერი აქტიური საქმიანობა მოზარდს უაზრობად ეჩვენება – „ყველაფერი მომბეზრდა“, „არაფერი მინდა“, „ეს ყველაფერი სისულელეა, უაზრობაა“;
• ემოციური გადაწვის ხშირი თანმხლებია არასასიამოვნო შეგრძნებები კუნთებში, ხშირი თავის ტკივილი, საჭმლის გადამუშავების და მონელების პრობლემები, კანის, ფრჩხილების დაავადებები და თმის ცვენა;
• ემოციურად გადამწვარ, გამოფიტულ მოზარდს მუდმივად წოლა და ძილი სურს. ემოციურ გამოფიტვას ფიზიოლოგიური გამოვლინებაც შეიძლება ჰქონდეს – ქრონიკული დაღლილობა, რაც ხელს უშლის მოზარდს, აქტიურად ჩაერთოს სასწავლო საქმიანობაში;
• დღევანდელი მოზარდების უმრავლესობა მუდმივად სმარტფონით არის დაკავებული. როდესაც რთული და მნიშვნელოვანი საქმეების შესასრულებლად რესურსი არ რჩება, მოზარდი იწყებს გადართვას, ყურადღების გადატანას ისეთ საქმიანობაზე, რომელიც არ საჭიროებს ძალისხმევასა და ჩართულობას, მაგ. სოციალური ქსელების თვალიერება;
• გაფანტულობა, როგორც წესი, ემოციური გადაწვის მუდმივი თანმხლებია. ასეთ დროს, მოზარდს არა აქვს ძალები რაიმეს დასამახსოვრებლად. მას შეიძლება დაავიწყდეს სახელმძღვანელოს ან რაიმე სხვა სასწავლო ნივთის წაღება, მნიშვნელოვანი დავალების შესრულება და ა.შ.;
• აკადემიური მოსწრების დაქვეითება. დაქვეითებული შრომისუნარიანობა ხელს უწყობს სასწავლო საქმიანობის პროდუქტიულობის დაკარგვას. ბავშვმა შეიძლება დაიწყოს დაბალი ქულების და უარყოფითი შეფასებების მიღება;
• ემოციურად გამოფიტული მოზარდი კარგავს ინტერესს ისეთი საქმიანობების, აქტივობების მიმართ, რომლებიც ადრე მოსწონდა. ეს ემოციური გადაწვის ყველაზე მნიშვნელოვანი და საყურადღებო ნიშანია. არაფერია უჩვეულო იმაში, თუ ბავშვს არ სურს მოსაწყენი, რთული სამუშაოს შესრულება. ყველას ოდესმე გამოუცდია ეს, მაგრამ ზიზღმა იმის მიმართ, რასაც ცოტა ხნის წინ დიდი სიხარული მოჰქონდა ბავშვისთვის, უნდა დაგვაფიქროს.

მოზარდის ემოციური გადაწვა ერთ დღეში არ ხდება. ყველაფერი იწყება დაღლილობით, რომელიც თანდათან ძლიერდება, როგორც ყოველდღიური მღელვარებით, ნერვიულობით მიღებული ქულების გამო, ასევე ახლობლებთან და გარშემომყოფებთან დაძაბული ურთიერთობებით.

 ემოციური გადაწვის ძირითადი მიზეზები:

• უზომო, გადაჭარბებული მოთხოვნები, რომლებსაც შეიძლება მოზარდი თავად უყენებდეს საკუთარ თავს, ან შეიძლება გარშემომყოფები უწესებდნენ მას ისეთ მოთხოვნებს, რომელთა შესრულებაც მის ძალებს აღემატება;
• დიდი სასწავლო დატვირთვა; კლასგარეშე და არასასკოლო აქტივობების დატვირთული გრაფიკი;
• მშობლებისა და მასწავლებლების დიდი მოლოდინები;
• გაურკვევლობა საკუთარი მომავლის არჩევანში;
• ოჯახური კონფლიქტები;
• არასაკმარისი ემოციური წახალისება;
• მეგობრებთან, თანაკლასელებთან ინტერპერსონალური კომუნიკაციის დარღვევა;
• საკუთარი ემოციური მდგომარეობის რეგულირების უუნარობა.

 რეკომენდაციები – როგორ გავუმკლავდეთ ემოციურ გადაწვას მოზარდებში:

ყველაზე კარგი რამ, რაც შეიძლება გავაკეთოთ ემოციურ გადაწვასთან დაკავშირებით, ადრეულ სტადიაზე  მისი თავიდან აცილებაა. მაგრამ, რა გავაკეთოთ, როცა უკვე ფაქტის წინაშე ვართ და ემოციური გადაწვა სახეზეა.

• სასწავლო დატვირთვის შემცირება. გავითვალისწინოთ, რომ ბავშვის ფსიქოფიზიკური ჯანმრთელობა სწავლაზე მნიშვნელოვანია. აუცილებელია ნორმალური რეჟიმის აღდგენა. მოზარდს უნდა ჰქონდეს საკმარისი დრო დასვენებისთვის, კვირაში ერთი დღე კი მთლიანად თავისუფალი სასწავლო საქმიანობისაგან მისთვის საყვარელი საქმის საკეთებლად სკოლასა და გაკვეთილებზე, მეცადინეობაზე ფიქრის გარეშე.
• ჯანსაღი დასვენების უზრუნველყოფა. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ სოციალურ ქსელებზე დამოკიდებულება, სერიალების ყურება, სმარტფონებსა და კომპიუტერზე მიწებება გადაღლილი ფსიქიკის აღდგენას დაეხმაროს. მნიშვნელოვანია, რომ დასვენებას მოჰქონდეს სიამოვნება, კმაყოფილება და ამავდროულად განტვირთვის საშუალებასაც იძლეოდეს. შეხვედრები მეგობრებთან, საყვარელი საქმის კეთება არის ის, რაც აღადგენს ემოციურ რესურსს, სულიერ ძალებს.
• ზრუნვა ჯანმრთელობაზე. გამოფიტვა, გადაწვა აზიანებს როგორც ფსიქიკას, ასევე სხეულსაც. ნორმალური ემოციური მდგომარეობის, ძალების აღსადგენად მნიშვნელოვანია, რომ მოზარდი სწორად იკვებებოდეს, რეგულარულად ატარებდეს დროს სუფთა ჰაერზე და საკმარისად ეძინოს, მოწესრიგებული ჰქონდეს ძილის რეჟიმი.
• ოჯახური კონფლიქტებიდან მოზარდის განრიდება. მშობლებს შორის კონფლიქტები და გართულებული ურთიერთობები მოზარდის ჩართვის გარეშე უნდა გვარდებოდეს, ის არ უნდა ვაქციოთ „მაშველად“, რომელიც შეეცდება პრობლემის გადაწყვეტას მშობლების ნაცვლად.
• მხარდაჭერა. ემოციური მხარდაჭერა ძალიან მნიშვნელოვანია. არის შემთხვევები, როცა ბავშვს აკლია თავდაჯერებულობა, თვლის, რომ არაფერი გამოუვა და აზრიც არა აქვს მცდელობას ყველაფერი მოასწროს და გაამართლოს გარშემომყოფთა მოლოდინები. ჩვენი სიყვარული და მხარდაჭერა დაეხმარება მოზარდს, გამოვიდეს მძიმე ემოციური მდგომარეობიდან. ამისათვის საჭიროა ვუჩვენოთ, რომ ჩვენ მის გვერდით ვართ – შევაქოთ ძალისხმევისთვის, მონდომებისთვის, შევამჩნიოთ მისი, როგორც დიდი, ასევე პატარა გამარჯვებებიც. მოვერიდოთ დასჯას სასწავლო წარუმატებლობის გამო, შევამციროთ საყვედურები, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ბავშვი თავადაც წუხს და მტკივნეულად განიცდის მარცხს. ვესაუბროთ გრძნობებზე, რომლებსაც განიცდის, განვიხილოთ მისი პრობლემები და შევთავაზოთ დახმარება. მნიშვნელოვანია, მოზარდს ესმოდეს, რომ მას იღებენ და აფასებენ მისი აკადემიური მიღწევების მიუხედავად.
• გარემოს, ვითარების შეცვლა. ძალების აღდგენისა და პრობლემების დავიწყებისთვის კარგი საშუალება იქნება ხანმოკლე მოგზაურობა. ეს არ უნდა იყოს ემოციებით სავსე თავგადასავალი. უფრო მნიშვნელოვანია, რომ მოგზაურობამ მოზარდს დასვენებისა და შფოთვის გამომწვევი ფიქრებისაგან განთავისუფლების საშუალება მისცეს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დაღლილობის, ემოციური გამოფიტვის, გადაწვის თავიდან აცილება ბევრად უფრო ადვილია, ვიდრე მოგვიანებით მასთან ბრძოლა და მის დაძლევაზე ზრუნვა, მაგრამ, თუ ემოციური გადაწვა მაინც მოხდება, აუცილებელია მისი რაც შეიძლება მალე ამოცნობა და მასთან გამკლავება. გავითვალისწინოთ, რომ ემოციური გადაწვა მძიმე მდგომარეობაა, ამ მდგომარეობაში შეუძლებელია პროდუქტიულად მუშაობა, სწავლა. ნუ მივუშვებთ მას თვითდინებაზე. დაღლილ ფსიქიკას ესაჭიროება დასვენება ფუნქციონირების გასაგრძელებლად.

საკლასო ოთახი ის ჯადოსნური ადგილია, სადაც მასწავლებლისა და მოსწავლეების ფანტაზიას საზღვარი არ აქვს. მათ შეუძლიათ ცოდნა ფირზე გაამჟღავნონ. დიახ, ასე მარტივად!

დაფაზე სპინერის გარშემო ასო-ბგერებს ვაწყობ. მოსწავლეები ინტერესით აკვირდებიან და მეკითხებიან, რისთვის ვაკეთებ ამას.

წინასწარ დაბეჭდილ ფურცელზე აპარატს თავისი ფირით ვიღებ და ვურიგებ. სწორედ მასზე დაბეჭდავენ გაკვეთილზე ცოდნას.

გაკვეთილის მიზანი:

• ლექსიკური მარაგის გამდიდრება;
• ფონოლოგიური უნარ-ჩვევების გამომუშავება;
• ნიმუშის შესაქმნელად სხვადასხვა მასალისა და ტექნიკის გამოყენება.

დაფასთან მოსწავლეები გამოდიან და ატრიალებენ სპინერზე მოთავსებულ ისარს. რომელი ასო-ბგერაც შეხვდებათ, მასზე ასახელებენ ხუთ სიტყვას. მეტი სიტყვის დასახელებისთვის ერთვება მთელი კლასი, რაც ხელს უწყობს სრულ ჩართულობას. მოსწავლე იღებს თავის კუთვნილ ასო-ბგერას და იკავებს ადგილს.

მას შემდეგ, რაც ასო-ბგერები გადანაწილდება, მოსწავლეებს ეძლევათ შემდეგი დავალება – ფირზე უნდა დახატონ სხვადასხვა ტექნიკის გამოყენებით იმ ასო-ბგერაზე მოფიქრებული სიტყვები, რომლებიც დაასახელეს. შემდეგ უნდა ამოჭრან აპარატი თავისი ფირით და დააკრან ფერად ფურცელზე, რაც ლამაზ ფონს შექმნის.

ნამუშევრის დასრულების შემდეგ, მოსწავლეები წარადგენენ პრეზენტაციას. ისაუბრებენ რომელი ასო-ბგერა შეხვდათ და რა დახატეს. კლასი აფასებს რამდენად სწორად შეასრულა თანაკლასელმა პირობა.

აღნიშნული დავალება მოსწავლეებისთვის ძალიან სახალისო და საინტერესო აღმოჩნდა. განსაკუთრებით გაამახვილეს ყურადღება იმაზე, რომ შესაძლებელია მარტივად, ფურცლისა და ფერადი ფანქრების საშუალებით დაბეჭდონ ის, რაც მათ სურს. მათ შორის ცოდნაც კი.

თქვენ რას დაბეჭდავდით?

ყველაფერი თემოს ყვავილებიანი წიგნაკით დაიწყო. წიგნაკის გარეკანზე ანიმაცია „კეთილი დინოზავრის“ პერსონაჟი – არლო იყო გამოსახული, შიდა ფურცლებზე კი აქა-იქ ყვავილებიც ეხატა.

როგორ აღმოვაჩინე პრობლემა

ზარი ახალი დარეკილია. ვიწყებთ ხელოვნების გაკვეთილს. გაკვეთილის თემაა „შემოდგომა ქალაქში“. მოსწავლეებს მოვუწოდე, მოემზადებინათ შესაბამისი რესურსი. ვიდრე პრაქტიკულ მუშაობაზე გადავიდოდით, ვთხოვე გულისყურით განგვეხილა საკითხის თეორიული ნაწილი. უცებ თემო წუწუნებს და თან საკმაოდ სამართლიანად. როცა მიზეზი ვკითხე მიპასუხა, რომ მას თანაკლასელი გოგო დასცინოდა მხოლოდ იმის გამო, რომ მის წიგნაკს ყვავილებიანი ფურცლები ჰქონდა, ბიჭებს კი არ შეიძლებოდა მსგავსი ნივთი ჰქონოდათ. თემომ იქვე გულდაწყვეტით აღნიშნა, რომ წიგნაკი ბებომ უყიდა წინა დღით, თავად მასაც არ მოეწონა ყვავილები რომ ეხტა, თუმცა ბებოს არ აგრძნობინა და მეორე დღეს სკოლაშიც წამოიღო. სასიამოვნო იყო იმის მოსმენა, რომ ამ პატარა ადამიანმა ასეთი ფორმით გამოავლინა ბებოს მიმართ კეთილგანწყობა. თუმცა ყურადსაღები იყო თავად ქილიკის ფაქტი, რომელიც საკლასო ოთახში მოხდა. ვიფიქრე, პირდაპირი გზით სიტუაციის განსჯაზე გადასვლას აჯობებდა, მოსწავლეები თავად მიმეყვანა იმ აზრამდე, რომ „ყვავილები მხოლოდ გოგონებს მოსწონს და ბიჭებისთვის სისუსტეა“ – სტერეოტიპულ შეხედულებაზე მეტყველებს და არანაირი კავშირი არ აქვს გენდერთან.

ისე აღმოჩნდა, რომ იმ დღეს ლურჯი სვიტერი მეცვა. ამ მცირე დეტალს ჩავეჭიდე და დისკუსია წამოვიწყე შემდეგი კითხვით, „შეიძლებოდა თუ არა, მცმოდა ამ ფერის სვიტერი?“. ყველამ ერთხმად აღიარა, რომ ეს ჩემი გემოვნებაა და სამოსიც იმ ფერის უნდა ამერჩია, როგორიც მომწონდა. კითხვაზე მაშინ საზოგადოების გარკვეული ნაწილი რატომ თვლიდა, რომ ვარდისფერი გოგოს ფერია, ლურჯი და ცისფერი კი – ბიჭის. ბავშვებმა საკუთარ ჩაცმულობას ახედ-დახედეს და ფერების საჯაროდ ჩვენებას მოჰყვნენ: „აი, მე გოგო ვარ, ჩემს მაისურს ცისფერი წარწერები აქვს და ძალიანაც მომწონს“, „ახლა დავაკვირდი, მას, ნახეთ მე წითელი სპორტული შარვალი მაცვია, ბიჭი ვარ და სულაც არ მრცხვენია“. მერე კი ერთმანეთში დაიწყეს ფერების ძიება. საბოლოოდ კი მივიდნენ იმ აზრამდე, რომ ფერების სიყვარული სულაც არ არის კავშირში გენდერთან.

ამის შემდეგ გავიხსენე ჩემთვის ერთ-ერთი გამორჩეული ანიმაციის გმირი ელვა-მაქქვინი, გაადამიანებული მანქანა, რომელიც რბოლაში იღებს მონაწილეობას. იქვე არგუმენტირებულად ავხსენი, რატომაც მოვიხიბლე მისით. ყველაზე მეტად ის არგუმენტი მოეწონათ, რომ ამ მულტფილმს პირველად ჩემს შვილთან ერთად ვუყურე (მოსწავლეებს უყვართ, როცა პირადი და ცხოვრებისეული მაგალითები მოგვყავს ხოლმე), როცა ის პატარა იყო. იმდენად აღგვაფრთოვანა ამ გმირის მიზანსწრაფულობამ და დამოკიდებულების სასიკეთო ცვლილებამ, რომ მაშინვე შევიყვარეთ-მეთქი. თან გავიხსენე, ამის გამო ჩემი გოგონა სკოლისთვის რვეულის შემოსაკრავებსაც კი მაქქვინის გამოსახულებით ყიდულობდა. იქვე აღვნიშნე, რომ ჩემს საუკეთესო ანიმაციათა ნუსხაში „კარგ დინოზავრს“ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა, რადგან სწორედ მან მიმახვედრა, რაოდენ ძვირფასია ოჯახი; რომ ამის გამო უსუსური და გაუბედავი არსება შეიძლება ძლიერ, დამოუკიდებელ და უშიშარ გმირად იქცეს და სულაც არ არის სირცხვილი იმის აღიარება, რომ მასაც მოსწონდეს ბუნება და ყვავილები.

აქვე ახალი კითხვებიც დაიბადა:

• რომელი მულტფილმები იცით?
• რის მიხედვით არჩევთ მათ სანახავად?
• ფიქრობთ თუ არა, რომ არსებობს გოგოს მულტფილმები ან ბიჭის მულტფილმები?

აქვე ჩავატარეთ მცირე სტატისტიკური გამოკითხვა, ჰქონდათ თუ არა ნანახი ანიმაცია „გაწითლება“, რომლის მთავარი გმირები უმეტესად გოგონები არიან. ხელი ყველა მოსწავლემ ასწია, რადგან მას კინო-თეატრში ერთად ვუყურეთ. შემდეგი გამოკითხვა ეხებოდა „კუნფუ-პანდას“, რომლის მთავარი გმირები უმეტესად მამრი არსებები არიან და აღმოსავლურ ორთაბრძოლას ეუფლებიან. აქაც ყველამ აიწია ხელი. საბოლოოდ კი მოსწავლეებმა თვალნათლივ დაინახეს, რომ გოგო ხარ თუ ბიჭი, სრულიად არ განსაზღვრავს იმას, რომელი ანიმაცია უნდა მოგწონდეს და რომელია არა.

თემოს მოსწავლეების თანდასწრებით მაშინვე გადავუხადე მადლობა და „დღის მოტივატორი“ ვუწოდე. რადგან ხელოვნების გაკვეთილზე ეს პატარა წიგნაკი ინსპირაციის წყაროდ გვექცა: მოსწავლეებს სამუშაო თემის შეცვლა და საყვარელი ანიმაციის გმირის დახატვა ვთხოვე. მათ მაშინვე აიტაცეს იდეა. თემომ კი სიამაყით გადახედა კლასს, დახურა თავისი ყვავილებიანი წიგნაკი და მის გარეკანზე გამოსახული კეთილი დინოზავრის სამუშაო ფურცელზე გადატანა დაიწყო. არც ყვავილების დახატვა დავიწყებია მინდორზე. იგივე ერთ-ერთმა თანაკლასელმა ბიჭმაც გაიმეორა – „ნანახი მაქვს და მეც ამას დავხატავო“. როცა ნაშრომები ჩამაბარეს კლასში ხმამაღლა აღვნიშნე  -თურმე რა კარგია, როცა ჩვენი ნივთები რაღაცაში გვეხმარებიან. რომ არა თემოს წიგნაკი, გაკვეთილი ასე საინტერესოდ ვერ ჩაივლიდა. ეს ორი მოსწავლე კი ამ საოცარ შედევრსაც ვერ შექმნიდა, რადგან შეიძლებოდა, არც გახსენდებოდათ ჩვენი კეთილი დინოზავრი-მეთქი. აქვე თემოს ბებოსთან მადლობაც დავაბარე ამ ყველაფრისთვის, მოსწავლეებს საშინაო დავალებად კი ანიმაცია „ფერდინანდის“ კიდევ ერთხელ ნახვა დავავალე. ფერნდინანდი პატარა ხარია, რომელიც ნაცვლად იმისა, რომ სხვა ხარებივით ორთაბრძოლით გაერთოს, ურჩევნია ჩუმად იჯდეს ხის ქვეშ და ყვავილების სურნელით დატკბეს. მიუხედავად ამისა, იგი საბოლოდ უძლიერეს ხარად იქცევა, რომელიც ირგვლივ მყოფების სტერეოტიპულ აზროვნებას სრულიად შეცვლის, რომ ყველაფერი ძალმომრეობითი არ არის და ყვავილის სიყვარული სულაც არ ნიშნავს სისუსტეს.

იქვე დავაანონსე, რომ მომდევნო დღეს კლასის საათი გვექნებოდა, თუმცა სასაუბრო თემა საიდუმლოდ შევინახე.

შინ დაბრუნებულმა ბევრი ვეძებე და ვიკვლიე მასალა გენდერულ სტერეოტიპებზე. მარტივი არ იყო, რადგან რესურსი მეოთხეკლასელებისთვის მარტივად აღქმადი და გასაგები უნდა ყოფილიყო.

შემთხვევით USAID-ის საბაზისო განათლების პროგრამის ფარგლებში ჩატარებულ ექსპერიმენტს წავაწყდი და ყველაფერი ამით დაიწყო. გაჩნდა იდეა, რომელიც, ვფიქრობ, ძალიან შედეგიანი აღმოჩნდა.

გაგაცნობთ როგორ მიმდინარეობდა კლასის საათი.

ნაბიჯი 1. მოსწავლეებს დავურიგე სახატავი ფურცლები და ვთხოვე, დაეხატათ ავტომრბოლელი, ყველაზე მნიშვნელოვანი წესი კი იყო ის, რომ ამ მრბოლელისთვის აუცილებლად სახელი უნდა მოეფიქრებინათ, თუ ვინ იყო ის.

ათწუთიანი ხატვის შემდეგ ისევ დავურიგე ახალი ფურცლები და ვთხოვე, ამჯერად დაეხატათ პილოტი. წესი უცვლელი იყო – სახელი აუცილებლად უნდა დაერქმიათ.

ბოლოს კი იმავე პრინციპით პოლიციელის დახატვა ვთხოვე.

ნაშრომები შევაგროვე და ჩემთვის, ისე რომ მოსწავლეებს არც კი შეუმჩნევიათ, დავახარისხე შემდეგი პრინციპით – რომელზე იყო გამოსახული გოგონა და რომელზე ბიჭი. აღმოჩნდა, რომ 60 ნაშრომიდან, 36-ზე მამაკაცი იყო გამოსახული, 14-ზე ქალი (მათ შორის ჩემი სახელიც ეწერა ერთ-ერთზე), 6-ზე ორივე სქესი იყო წარმომადგენელი, ხოლო სახელის მიწერა დაავიწყდათ 4 ნაშრომზე.

მოსწავლეებს ამ მცირე ექსპერიმენტისა და სტატისტიკის შესახებ არაფერი ვუთხარი კლასის საათის ბოლომდე.

ნაბიჯი 2. უშუალოდ კლასის საათი დავიწყე რთული სიტყვა „სტერეოტიპის“ განმარტებით. შევეცადე, მათთვის მარტივი ენით ამეხსნა, რას ნიშნავდა „სტერეოტიპული აზროვნება“:

• ადამიანების ან იდეების გაუთვითცნობიერებელი აღქმა, რომელმაც შესაძლოა, გამოიწვიოს წინასწარ შექმნილი უარყოფითი აზრის ჩამოყალიბება მათზე, დისკრიმინაცია, ჩაგვრა.
• სტერეოტიპები არის მახასიათებლები, რომლებიც დაწესებულია ადამიანთა ჯგუფებზე მათი რასის, ეროვნებისა და სექსუალური ორიენტაციის გამო. ეს მახასიათებლები საზიანოა მაშინაც კი, თუ ისინი „პოზიტიურად“ გამოიყურებიან.

ნაბიჯი 3. რა თქმა უნდა, ამ გზით ახსნა მაინც რთულად გასაგები აღმოჩნდა მოსწავლეებისთვის, როგორც ვვარაუდობდი. ამიტომ შემდეგი ნაბიჯი იყო ანიმაციის „მოხუცი და ორცხობილა“ ნახვა და მსჯელობა შემდეგი თანმიმდევრობით:

• აღმოაჩინეთ სტერეოტიპი;
• რით იყო გამოწვეული ეს სტერეოტიპი?
• ამართლებთ თუ არა მოხუცის ქცევას?
• რა რჩევას მისცემდით მას?
• დაიმსხვრა თუ არა სტერეოტიპი, რომ „ახალგაზრდა თაობამ უფროსების პატივისცემა დაკარგა“?

ამ გზით მოსწავლეებმა ნათლად დაინახეს და გაიაზრეს სტერეოტიპის არსი და მიხვდნენ, რომ ადამიანის ღირებულებებზე მხოლოდ მისი გარეგანი ვიზუალით, ასაკით, ჩაცმისა და თმის ვარცხნილობის სტილით არ უნდა ვიმსჯელოთ.

ნაბიჯი 4. აქვე ვნახეთ ანიმაცია „ჯოი (ძაღლი) და წერო“. მოკლე ფილმის ჩვენება შევწყვიტეთ მანამდე, სანამ ძაღლი სიმართლეს გაიგებდა, თუ რისთვის სჭირდებოდა წეროს ჭიები. მოსწავლეებს ვკითხე, სწორად იქცეოდა თუ არა ძაღლი? წერო? აქ უმეტესობამ ძაღლი გაამართლა, წერო კი – დაადანაშაულა. თუმცა მცირე ნაწილი იმასაც ამბობდა, „დასასრული ჯერ არ იცით და ასე ნუ საუბრობთო“.

შემდეგ კი ვიდეო-რგოლი ბოლომდე ვნახეთ და დავამუშავეთ შემდეგი თანმიმდევრობით:

• რა ეგონა ძაღლს თავდაპირველად?
• რა აღმოჩნდა საბოლოოდ?
• დაუკავშირეთ ანიმაცია სტერეოტიპებს.
• კიდევ ხომ არ იყო აღმოაჩინეთ, რომელიმე საკითხი (იგულისხმებოდა აზრის მორალის ამოკითხვა, რომ „სიკეთეს სიკეთითვე უნდა ვუპასუხოთ“)?
• რის სწავლა შეიძლება ამ ანიმაციიდან?

ბავშვებმა შეაჯამეს ანიმაცია და მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ შეიძლება ზოგჯერ საკუთარი თვალებიც კი გვატყუებდნენ, ამიტომ აუცილებელია ნებისმიერი საკითხის სიღრმისეული შესწავლა, რათა გამოუსწორებელი შეცდომა არ დავუშვათ და არ ავყვეთ სტერეოტიპულ შეხედულებებს.

ნაბიჯი 5. სტერეოტიპული შეხედულებების ბავშვთა უფლებებთან დაკავშირება აუცილებელ ფაქტად მივიჩნიე. ამიტომ ბავშვებს კიდევ ერთხელ ვაჩვენე ბევრჯერ ნანახი ვიდეო სახელწოდებით „კალათბურთი“, უბრალოდ ახლა ვთხოვე, რომ ხედვის კუთხე შეეცვალათ და სტერეოტიპული აზროვნება ამოეცნოთ მასში.

მომდევნო დავალება შემდეგი თანმიმდევრობით დავალაგე:

• აღმოაჩინე სტერეოტიპი;
• დაასახელე მიზეზი, რით არის გამოწვეული ეს სტერეოტიპი;
• დაიმსხვრა თუ არა სტერეოტიპი?
• როგორ გესმით გამოთქმა „მე რა ზანგი ვარ?“.

მოსწავლეებმა შეაჯერეს მოსაზრებები და საბოლოოდ დაასკვნეს, რომ კანის ფერით განსხვავება მხოლოდ სტერეოტიპული აზროვნების შედეგია და სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ განსხვავებული კანის ფერის მქონე ადამიანებს არ შეუძლიათ, საუკეთესო უნარები გამოავლინონ.

ნაბიჯი 6. ამ გზით მოსწავლეები ნაბიჯ-ნაბიჯ მივიყვანე გენდერულ-სტერეოტიპული აზროვნების მოსალოდნელ შედეგებთან. ვუყურეთ ანიმაციას „რაგბი“. ბავშვებმა იმსჯელეს შემდეგი კითხვების დახმარებით:

• აღმოაჩინე სტერეოტიპი;
• რით არის გამოწვეული ეს სტერეოტიპი;
• როგორ გესმით გამოთქმა „ეს გოგოსთვის შეუფერებელი პროფესიაა“;
• რაში ხედავთ პრობლემას და მისი გადაჭრის გზებს?

შეაჯამეს დისკუსია და აღნიშნეს, რომ არავის აქვს უფლება, უხეშად ჩაერიოს ამა თუ იმ ადამიანის პირად ინტერესებში და აიძულოს, აკეთოს ის, რაც მას თავად არ სიამოვნებს, როგორც ამას გოგონას მშობლები აკეთებდნენ მხოლოდ იმ სტერეოტიპული შეხედულებით, რომ „რაგბი გოგოს საქმე არ არის და მისი საქმე მხოლოდ ვიოლინოზე დაკვრაა“.

ნაბიჯი 7. ბოლო ეტაპზე ერთად ვნახეთ USAID-ის საბაზისო განათლების პროგრამის ფარგლებში ჩატარებული ექსპერიმენტი. მაშინ მიხვდნენ მოსწავლეები, რატომ დახატეს ამა თუ იმ პროფესიის ადამიანები. და პირველი კითხვა, რაც მათ დაებადათ, ეს იყო: „ჩვენ ნახატებში რამდენი გოგო იყო და რამდენი ბიჭი?“; „ჩვენ უფრო სტერეოტიპულად ვაზროვნებთ, თუ ის ბავშვები, რომლებიც ვიდეოშია“. ზოგმა გულისწყვეტაც კი გამოთქვა „ეჰ, ეგ რომ წინასწარ მცოდნოდა, მეც თანაბრად დავხატავდიო“.

ნაბიჯი 8. ამის შემდეგ მოსწავლეებს შევაჯამებინე დღის თემა შემდეგი თანმიმდევრობით:

• რა ისწავლეთ დღეს?
• რა დასკვნამდე მიხვედით საბოლოოდ?
• როგორ გამოიყენებთ სამომავლოდ ამ ცოდნას?

გავედით თუ არა სასურველ შედეგზე? დიახ, რადგან მოსწავლეებმა ისწავლეს სტერეოტიპის ამოცნობა და მასზე მსჯელობა. მეტიც, ეს არ დარჩა სამსჯელო თემად მხოლოდ კლასის საათზე, რადგან მას შემდეგ ჩვენს საკლასო ოთახში ხშირად გაიგონებთ ისეთ ფრაზებს ან კითხვებს, როგორებიცაა, „ეე, ბიჭო ეგ ხომ სტერეოტიპია?!“, „მასწავლებელო, დაგვეხმარეთ, ეს ხომ არასწორი შეხედულებაა და სინამდვილეში სტერეოტიპია“, „მე ვფიქრობ, რომ შენ სტერეოტიპულად აზროვნებ“. ჰოდა, ძალიან ბედნიერი ვარ, რომ კლასის საათზე მიღებული ცოდნა ასე ცხადად გადის გამოყენებისა და ტრანსფერის ეტაპებს, რაც სიღრმისეული ანალიზისა და ჯანსაღი შეფასების გარეშე ვერაფრით ჩაივლის ხოლმე.

ძვირფასო მკითხველებო! გაინტერესებთ, რა შეცდომებს უშვებენ მშობლები? ამ საჭირბოროტო საკითხზე საუბარს განვაგრძობთ დინ ბერნეტთან (Dean Burnett) ერთად. მისი წიგნი „რატომ ვერ ახერხებენ მშობლები შვილების გაგებას და რა მოვუხერხოთ ამ პრობლემას“ საინტერესო მოსაზრებებს გვთავაზობს. ავტორი ნეირობიოლოგია, კარდიფის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიური სკოლის ლექტორი, ბირმინგემის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მიწვეული მეცნიერი თანამშრომელი, ბლოგერი, ექსპერტი, მსოფლიოს 25 ქვეყანაში გამოცემული ბესტსელერების ავტორი.

წიგნში თხრობა დინამიკურად და საინტერესოდ მიმდინარეობს. მეცნიერი პირდაპირ მიმართავს ბავშვებს და მოზარდებს, მას სურს, ახალგაზრდებმა წაიკითხონ მისი ნაშრომი, რათა უკეთ გაუგონ საკუთარ თავსა და უფროსებს.

მოდი, პირდაპირ დავიწყოთ საუბარი, ჩემი აზრით, ყველაზე გავრცელებულ შეცდომაზე, რომელსაც მშობლები უშვებენ. მათ მიაჩნიათ, რომ მოზარდებს ძალიან ბევრი სძინავთ. რაღაც უცნაური ბრალდებაა, არა? არავინ წვება დასაძინებლად იმაზე ფიქრით, რომ, მაგალითად, 11 საათს იძინებს. ნებისმიერი ადამიანი იღვიძებს მას შემდეგ, რაც გამოიძინებს ან მაღვიძარა გააღვიძებს. უცნაურია, მაგრამ მშობლებს ამის გაგება რატომღაც არ სურთ. მათ მიაჩნიათ, რომ თუ შვილი ადრე დაწვება, ადრიანად გაიღვიძებს. სამწუხაროდ, არავინ იცის, როდის დაიღლება მოზარდი და როდის მოინდომებს დასაძინებლად დაწოლას. მშობლების შეცდომა ის არის, რომ მათ სურთ, აკონტროლონ შვილები როგორც სიფხიზლის, ისე ძილის დროს.

იყო მშობელი, ნიშნავს მრავალი წლის განმავლობაში თვალყური ადევნო, როგორ და რამდენი სძინავს შენს შვილის. ამაზე საუბრისას აუცილებელია ითქვას, რომ ძილის ჩვევები ასაკთან ერთად იცვლება. მოზარდები უფრო და უფრო გვიან იძინებენ, შედარებით მეტი სძინავთ და გვიან იღვიძებენ. ამ „პრობლემური სიტუაციის“ ახსნა მოზარდის თავის ტვინის აგებულების თავისებურებებში უნდა ვეძებოთ. სინამდვილეში მოზარდს გაცილებით მეტი ძილი სჭირდება, ვიდრე ბავშვს, უფროსებმა კი ეს არ იციან და ასეთ უბრალო საკითხზეც კი შვილებთან კონფლიქტი მოსდით. ძილის დროს თავის ტვინი კი არ ისვენებს (არადა სწორედ ასე ჰგონია ადამიანების უმრავლესობას, რადგან თავის ტვინის გარკვეული უბნები შედარებით მშვიდად „იქცევიან“), არამედ იმ საქმეს ასრულებს, რომლის შესრულება სიფხიზლეში ვერ ხერხდება. ძილისა და სიფხიზლის დროს თავის ტვინის აქტიურობა ერთნაირია, მაგრამ სხვადასხვანაირად ვლინდება.

ახლა ძილში მიმდინარე მნიშვნელოვან პროცესებზე ვთქვათ ორიოდე სიტყვა.

1. „ნაგვის გატანა“. თუ რეგულარულად არ მოხდა თავის ტვინიდან „ჭუჭყისა და ნაგვის“ გატანა, სასიცოცხლოდ აუცილებელი საქმიანობა წარმოუდგენელი გახდება. დასუფთავება კი ყველაზე უკეთ ძილის დროს მიმდინარეობს.
2. ახალი ინფორმაციისა და მოგონებების დახასირსხება. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ნებისმიერი ახალი მოგონება ან ინფორმაციის ფრაგმენტი, რომელიც თავის ტვინში ხვდება, ქმნის ახალ კავშირებს თავის ტვინის ნეირონულ უჯრედებს შორის. ეს ყველაფერი არ არის – ნეირონული კავშირები წესრიგში მოყვანას, დახარისხებას და დამუშავებას საჭიროებს. მოზარდებისთვის უფრო გასაგებად რომ ვთქვათ, შეგიძლია, შენს სმარტფონში ნებისმიერი დანართი ან ფაილი ჩამოტვირთო, მაგრამ თუ ის ვერ მოერგო გაჯეტის ოპერაციულ სისტემას, მისგან ვერანაირ სარგებელს ვერ მიიღებ. ის გადაიქცევა უსარგებლო ნაგვად, რომელიც ფუჭად იკავებს სმარტფონის მეხსიერებას, თანაც მისი მუშაობის ხარისხს აუარესებს. ზუსტად იგივე შეიძლება ითქვას ადამიანის თავის ტვინსა და მეხსიერებაზე.

მშობლებს სურთ, შვილებმა დასაძინებლად „გონივრული დრო“ შეარჩიონ. თუმცა რას ნიშნავს „გონივრული დრო“, საკამათოა, რადგან უფროსების ბიოლოგიური საათი და მოზარდების ბიოლოგიური საათი ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისგან. უფროსები ცდილობენ, შვილებს თავიანთი საათის მიხედვით შეუდგინონ გრაფიკი, რაც იგივეა, რომ გამორთულ პრინტერზე მოინდომო რამის ამობეჭდვა. შეგიძლიათ იჩხუბოთ, გაბრაზდეთ, მაგრამ არაფერი გამოგივათ.

ძილის ხანგრძლივობას აკონტროლებენ ჰორმონები, ანუ მოზარდის სხეულის ასაკობრივი თავისებურებები. აქვე გეტყვით, რომ არსებობს განსხვავებული მოსაზრება, რომ მოზარდების უცნაური ძილის რეჟიმი მათივე ინიციატივაა. უბრალოდ, მათ უყვართ გვიან დაძინება, რის გამოც დილით ადრიანად ვეღარ იღვიძებენ.

ეს თეორია ლოგიკურად ადვილად იხსნება: მთელი დღის განმავლობაში უფროსები აკონტროლებენ, რა და როგორ აკეთონ უმცროსებმა, სად წავიდნენ, რა ჭამონ, რამდენი იმეცადინონ და ა. შ. ჰოდა, ღამით, როდესაც მაკონტროლებლებს სძინავთ, მოზარდები თავად წყვეტენ, როდის დაიძინონ. თუ თავის ტვინის აქტივობის სტიმულირებაც მოხდა, მაგალითად, ვიდეოთამაშებით, ქიმიური ნივთიერებებით (კოფეინი, ენერგეტიკული სასმელები), შესაძლებელია ძილის ხელოვნურად გადავადება. მაგრამ ძილის მოთხოვნილება არსად წავა და როდესაც მოზარდს ჩაეძინება, ის დიდხანს იძინებს დანაკლისის ასანაზღაურებლად.

დიდი ხნის განმავლობაში გვიან დაძინება თანდათან ჩვევაში გადაეზრდება მოზარდს და მისი ბიოლოგიური საათი ასეთ რეჟიმზე გადაერთვება. უფროსები მოზარდების ასეთ ცვალებადობას ვიდეოთამაშებს, სოციალურ ქსელებს და ქიმიურ ნივთიერებებს აბრალებენ, მაგრამ სანამ ასეთი საცდურები დამკვიდრდებოდა, თავადაც ხომ არღვევდნენ თავიანთი მშობლების მიერ დაწესებულ რეჟიმს?

ვფიქრობ, არც მშობლებს და არც შვილებს არ მიაჩნიათ, რომ გამოძინება საჭირო არ არის. ორივე მხარე აცნობიერებს ძილის აუცილებლობას. სამწუხაროდ, მხარეები ვერ თანხმდებიან, როდის და რამდენი უნდა ეძინოთ მოზარდებს. უფროსები დარწმუნებული არიან, რომ ძილი აუცილებელია, მაგრამ ზედმეტი ძილი ჯანმრთელობისთვის საზიანოა, თანაც სიზარმაცის მაჩვენებელია. ამიტომ მათ უწევთ ბრძოლა შვილების მავნე ჩვევების წინააღმდეგ. ეს იმას ჰგავს, რომ მარათონელს ეჩხუბო რბოლის შემდეგ გახშირებული სუნთქვის გამო. არავინ იცნობს მშობლების აღზრდის მეთოდებს შვილებზე უკეთ. მოზარდებმა იციან, რომ უფროსები საუკეთესო მიზნებით ხელმძღვანელობენ, როდესაც მათ ძილის რეჟიმს აკონტროლებენ. უბრალოდ, მშობლები აქამდე არ ფლობდნენ ამ ინფორმაციას.

მოზარდებო, რამდენიმე რჩევას მოგცემთ (რომლებიც მშობლებისთვისაც საინტერესო იქნება):

1. აუცილებელია ყოველდღიური ფიზიკური დატვირთვა. რაც უფრო მეტად დაიღლები, მით უფრო ადვილად დაგეძინება.
2. ტელეფონი და ყველა გაჯეტი ძილის წინ უნდა გამორთო – შენ ხომ მათ გამო გიჭირს დროულად დაძინება. კვლევებმა აჩვენა, რომ ეკრანებიდან მომავალი ცისფერი ნათება ხელს უშლის ძილის ჰორმონის მელატონინის გამომუშავებას. დღეს უკვე ბევრ მოწყობილობას აქვს ფერის რეგულირების ფუნქცია, ამიტომ შეცვალე ეკრანის ფერი, თუ ეს შესაძლებელია. უკვე იცი, რომ გაჯეტები თავის ტვინის მუშაობას ააქტიურებს, ამიტომ გამორთე ისინი დაძინებამდე მინიმუმ ერთი საათით ადრე, რომ თავის ტვინმა დასვენება მოასწროს. ეცადე, ტელეფონი საწოლიდან რაც შეიძლება შორს დადო, რომ თუ გაგეღვიძება, ხელახლა ჩაძინება არ გაგიჭირდეს.
3. მოელაპარაკე მშობლებს, რომ თუ სკოლის დღეებში მოახერხებ ადრე დაძინებას და ადრე გაღვიძებას, სანაცვლოდ ისინი ნებას დაგრთავენ, შაბათ-კვირას გამოიძინო. აქვე შეგახსენებ, რომ შენი მშობლები, დიდი ალბათობით, ჩათვლიან, რომ გეხმარებიან. შენ ხომ არ მოგწონს, როდესაც გაკრიტიკებენ, განსაკუთრებით – იმის გამო, რასაც განზრახ კი არ აკეთებ, არამედ ასეა მოწყობილი შენი თავის ტვინი (ამაზე ბევრი ვისაუბრეთ). ჰოდა, არც უფროსებს მოსწონთ მათი მისამართით გაშვებული კრიტიკული შეფასებები. ყველაზე მეტად კი კრიტიკა მაშინ აწუხებთ ადამიანებს, როცა ისედაც ხვდებიან საკუთრ შეცდომას.
4. თუ მაინც გვიანობამდე მოგიწია გაჯეტებთან ჯდომა, რამე სასარგებლო საქმე მაინც აკეთე, რომ უფროსებმა ძალიან აღარ გისაყვედურონ. მესმის, რომ ზედმეტი საქმის კეთება სულაც არ გხიბლავს, მაგრამ იფიქრე უფროსებზე და მათ საყვედურებზე, რომლებსაც დროებით მაინც გაერიდები.