„AI ტექნოლოგიები არ არის მხოლოდ ინსტრუმენტები; ისინი ცვლიან ჩვენს აზროვნებას, ურთიერთობებსა და საზოგადოებას. ჩვენი ამოცანაა, გამოვიყენოთ ეს ტექნოლოგიები ისე, რომ კი არ დავკარგოთ, არამედ გავაძლიეროთ ჩვენი ადამიანური თვისებები და ღირებულებები“.

ჰარარი

წარმოიდგინეთ, რამდენად მოსაწყენია თანამედროვე ციფრულ სამყაროში „ცოდნის მიღება“, როდესაც ის არის მონოლოგური დასწავლა. შემდეგ კი შეადარეთ ცოდნის მიღების ინტერაქციულ ფორმას. ხელოვნური ინტელექტის (AI) სწრაფმა განვითარებამ რევოლუციური ცვლილებები მოიტანა ინფორმაციასთან და ცოდნასთან ურთიერთობის თვალსაზრისით. ცოდნის მიღება სულ უფრო ინტერაქციული ხდება. ეს შეეხება არა მხოლოდ საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, არამედ თითოეულ ადამიანს, რომელიც სწავლობს დამოუკიდებლად გენერაციული ჩატბოტების დახმარებით.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ AI ჩატბოტებთან ინტერაქცია არ არის მხოლოდ ინფორმაციის გაცვლის პროცესი. ის ასევე გავლენას ახდენს ჩვენს კოგნიტიურ უნარებზე და აზროვნების სტილზე. დოქტორი ნიკოლას კარი, ცნობილი მეცნიერი და ავტორი, თავის წიგნში „The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains“ წერს: „ჩვენი გონება ადაპტირდება იმ ინსტრუმენტებთან, რომლებსაც ვიყენებთ ინფორმაციის მოძიებისა და დამუშავებისთვის. AI ჩატბოტებთან მუდმივი ინტერაქცია ცვლის ჩვენი აზროვნების პროცესს, ხელს უწყობს სწრაფ, მულტიდისციპლინარულ აზროვნებას, მაგრამ შესაძლოა, ამავდროულად ამცირებს ღრმა, ფოკუსირებული ანალიზის უნარს“ (Carr, 2020).

ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი შოშანა ზუბოფი, გვაფრთხილებს: „AI ტექნოლოგიების გამოყენებისას უნდა ვიყოთ ფრთხილი. მათ შეუძლიათ გააფართოონ ჩვენი შესაძლებლობები, მაგრამ ასევე შექმნან ახალი ფორმის კონტროლისა და მანიპულაციის რისკები“ (Zuboff, 2021).

მოდი, დაწვრილებით განვიხილოთ, რით არის გამორჩეული ცოდნის მიღების ინტერაქციული ფორმა? ეს არის ინოვაციური სწავლის პროცესი, სადაც:

1. ცოდნის მაძიებელი აქტიურად ურთიერთობს საგანმანათლებლო რესურსთან;
2. AI სისტემა ხდება დინამიკური სასწავლო პარტნიორი;
3. ტრადიციული, პასიური ინფორმაციის მიღების მოდელი იცვლება – იქმნება ცოცხალი, მოქნილი სასწავლო გარემო;
4. ცოდნა იბადება დიალოგისა და ურთიერთქმედების გზით;
5. ეს მიდგომა ქმნის უნიკალურ, პერსონალიზებულ სასწავლო გამოცდილებას, სადაც AI და ადამიანი ერთობლივად ქმნიან ცოდნას!

1. ცოდნის მაძიებელი აქტიურად ურთიერთობს საგანმანათლებლო რესურსთან

წარმოიდგინეთ სტუდენტი, რომელიც სწავლობს ქართულ ლიტერატურას AI-ზე დაფუძნებული ინტერაქციული პლატფორმის გამოყენებით. ნაცვლად იმისა, რომ უბრალოდ წაიკითხოს შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“ და პოემის ანალიზი, სტუდენტს შეუძლია:

• დასვას კითხვები პოემის კონკრეტული ეპიზოდების, პერსონაჟების მოტივაციების ან სიმბოლოების შესახებ და მიიღოს დეტალური, კონტექსტური პასუხები. მაგალითად, გაარკვიოს ტარიელის, ავთანდილის და ფრიდონის მეგობრობის სიმბოლური მნიშვნელობა.
• მოითხოვოს ვიზუალური რეპრეზენტაცია პოემის სტრუქტურის, პერსონაჟთა ურთიერთობების ან თემატური განვითარების შესახებ ინტერაქციული დიაგრამების სახით. მაგალითად, ნახოს ნესტან-დარეჯანის ძებნის პროცესის რუკა.
• ჩაატაროს „ვირტუალური ექსპერიმენტები“ – მაგალითად, შეცვალოს გარკვეული მოვლენები და ნახოს, როგორ შეიცვლებოდა პოემის მიმდინარეობა ან პერსონაჟების ბედი. ვთქვათ, რა მოხდებოდა, რომ ტარიელს არ შეხვედროდა ავთანდილი?
• მიიღოს მონაწილეობა ინტერაქციულ სიმულაციებში, სადაც შეძლებს „დიალოგში შესვლას“ პოემის პერსონაჟებთან, რაც დაეხმარება მათი მოტივაციებისა და ხასიათების უკეთ გაგებაში. მაგალითად, „ესაუბროს“ თინათინს მისი გადაწყვეტილებების შესახებ.
• გააანალიზოს პოემის ენა AI-ს დახმარებით, რომელიც გამოყოფს პოეტურ ხერხებს, არქაულ ქართულ გამოთქმებს და მათ მნიშვნელობებს, და აჩვენებს მათ გავლენას ნაწარმოების მთლიან სტრუქტურაზე. მაგალითად, გაარკვიოს შაირის სტრუქტურა და მისი გავლენა პოემის რიტმზე.
• შეისწავლოს „ვეფხისტყაოსნის“ ისტორიული და კულტურული კონტექსტი ინტერაქციული ქრონოლოგიის საშუალებით, რომელიც აკავშირებს პოემას XII საუკუნის საქართველოს რეალობასთან.

ეს მიდგომა საშუალებას აძლევს სტუდენტს, აქტიურად ჩაერთოს ტექსტის შესწავლაში, გამოიკვლიოს მისთვის საინტერესო ასპექტები და უფრო ღრმად, ინდივიდუალურად გააცნობიეროს და გაიგოს „ვეფხისტყაოსანი“.

ასეთ შემთხვევაში AI რესურსი ხდება არა მხოლოდ ინფორმაციის წყარო, არამედ ინტერაქციული გიდი ეპოსის სამყაროში, რაც ხელს უწყობს კულტურული მემკვიდრეობის უფრო ღრმა და საინტერესო შესწავლას.

2. 2. AI სისტემა ხდება დინამიკური სასწავლო პარტნიორი:

მაგალითად, წარმოიდგინეთ ენის შემსწავლელი პლატფორმა, რომელიც იყენებს AI ჩატბოტს ფრანგულის (ან რომელიმე სხვა ენის) შესასწავლად: AI ადაპტირდება მოსწავლის დონესთან და პროგრესთან და თუ მოსწავლე შეცდომას დაუშვებს, AI აუხსნის შეცდომას და მისცემს გამოსწორების შესაძლებლობას; AI-მ შეიძლება შეუქმნას რეალური კონკრეტული სცენარები სასაუბრო პრაქტიკისთვის, მაგალითად, რესტორანში შეკვეთის მიცემა ან აეროპორტში სიტუაცია.

3. ტრადიციული, პასიური ინფორმაციის მიღების მოდელი იცვლება – იქმნება ცოცხალი, მოქნილი სასწავლო გარემო.

წარმოიდგინეთ ისტორიის გაკვეთილი მეორე მსოფლიო ომის თემაზე: სტუდენტები მხოლოდ ტექსტს კი არ კითხულობენ, მათ შეუძლიათ: ნახონ ინტერაქციული რუკები, რომლებიც აჩვენებენ ბრძოლების მიმდინარეობას, მოისმინონ იმ პერიოდის აუდიო ჩანაწერები, დასვან კითხვები კონკრეტული მოვლენების ან პიროვნებების შესახებ და მიიღონ მყისიერი პასუხები.

4. ცოდნა იბადება დიალოგისა და ურთიერთქმედების გზით

წარმოიდგინეთ სტუდენტი, რომელიც სწავლობს ფილოსოფიას: სტუდენტს შეუძლია ჩაერთოს დიალოგში AI-სთან სოკრატეს იდეების შესახებ; AI-მ შეიძლება დაუსვას შეკითხვები სტუდენტს, რომლებიც აიძულებს მას, კრიტიკულად გაიაზროს იდეები; სტუდენტს შეუძლია გამოთქვას საკუთარი მოსაზრებები და AI დაეხმარება მათ განვითარებაში.

5. ეს მიდგომა ქმნის უნიკალურ, პერსონალიზებულ სასწავლო გამოცდილებას, სადაც AI და ადამიანი ერთობლივად ქმნიან ცოდნას!

წარმოიდგინეთ მუსიკის მიმართულების სტუდენტი, რომელიც სწავლობს კომპოზიციას: სტუდენტი იწყებს მელოდიის შექმნას, AI ანალიზს უკეთებს მელოდიას და სთავაზობს ჰარმონიულ ვარიაციებს, სტუდენტი ირჩევს და ცვლის AI-ს შეთავაზებებს. AI აძლევს უკუკავშირს მუსიკალური თეორიის საფუძველზე; საბოლოოდ, იქმნება უნიკალური ნაწარმოები, რომელიც არის სტუდენტისა და AI-ს თანამშრომლობის შედეგი.

ეს ნიმუშები აჩვენებს, თუ როგორ ქმნის ცოდნის მიღების ინტერაქციული ფორმა აქტიურ, დინამიკურ და პერსონალიზებულ სასწავლო გარემოს, სადაც მოსწავლე/სტუდენტი მხოლოდ ინფორმაციის მიმღები კი არ არის, არამედ აქტიური მონაწილეა ცოდნის შექმნის პროცესში.

ინტერაქციული სწავლების მთავარი მახასიათებელი ისაა, რომ იგი გულისხმობს მომხმარებლის აქტიურ ჩართულობას. ინდივიდს საშუალება ეძლევა, დასვას კითხვები, გაარედაქტიროს ტექსტები, გადაჭრას პრობლემები და სწავლების პროცესში ჰქონდეს საკუთარი ინტერესები. ეს მოცემულობა გარდაქმნის ცოდნის გადაცემის ტრადიციულ მექანიზმს, რომელიც მხოლოდ ინფორმაციის გადაცემას გულისხმობდა.

ინტერაქციული სწავლება და მოტივაცია

ინტერაქციული სწავლების მეთოდები აძლიერებს მოტივაციას, რადგან ეს მოდელი სტუდენტებს უშუალო მონაწილეობას და აქტიურ ჩართულობას სთავაზობს. ტრადიციული სწავლების დროს სტუდენტებს ხშირად უჭირთ მოტივაციის შენარჩუნება, რადგან ისინი არიან პასიური მიმღებები – ინფორმაციას უბრალოდ იღებენ. ამის საპირისპიროდ, ინტერაქციული სწავლების დროს მოსწავლეები უფრო აქტიურები არიან.

ინტერაქციული სწავლების შედეგად მოტივაცია იზრდება არა მხოლოდ სტუდენტების ჩართულობისა და პასუხისმგებლობის გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ისინი უფრო მარტივად აღიქვამენ ცოდნას და იყენებენ პრაქტიკულად. როცა მოსწავლეები ხედავენ, რომ მათი ძალისხმევა შედეგებს იძლევა, შიდა მოტივაცია (intrinsic motivation) იზრდება. ეს კი ნიშნავს, რომ ისინი არა მხოლოდ გარე სტიმულების გამო სწავლობენ, არამედ სწავლა თავად ხდება შინაგანად სასიამოვნო პროცესი – ეს არის ამ ფორმის სწავლების კიდევ ერთი უნიკალური მახასიათებელი. სწავლის ამ ფორმატზე ვერასდროს იტყვი: „ნუ გენაღვლების სწავლაზე ყრმის წკეპლის ცემით კივილიო“.

AI ჩატბოტები და მომავლის განათლება: ინტერაქციული სწავლის ახალი პერსპექტივები

ნილ სელვინი არის ცნობილი მკვლევარი განათლების ტექნოლოგიების სფეროში; სელვინი წიგნში „Should Robots Replace Teachers?: AI and the Future of Education“ (უნდა ჩაანაცვლონ თუ არა რობოტებმა მასწავლებლები?: ხელოვნური ინტელექტი და განათლების მომავალი, 2019) ის სიღრმისეულად იკვლევს ხელოვნური ინტელექტის (AI) გავლენას განათლებაზე და სვამს ძალიან მნიშვნელოვან კითხვებს მის როლზე სწავლების პროცესში. სელვინი აღიარებს AI-ს უდიდეს პოტენციალს განათლების სფეროში. ის განიხილავს, თუ როგორ შეუძლია AI-ს გააუმჯობესოს სწავლების პროცესი პერსონალიზებული სწავლების, ავტომატიზებული შეფასებებისა და ადაპტირებადი სასწავლო მასალების მეშვეობით. ავტორი არ მალავს იმასაც, თუ როგორ შეიძლება შეიცვალოს მასწავლებლის როლი AI-ს ინტეგრაციით. ის არ ფიქრობს, რომ მასწავლებლები მთლიანად ჩანაცვლდებიან, არამედ ვარაუდობს, რომ მომავალში მათი როლი იქნება ფასილიტატორობა და მენტორობა.

სელვინი გვთავაზობს კრიტიკულ ხედვას AI-ს „ჰაიპზე“ განათლებაში. ის გვაფრთხილებს, რომ ტექნოლოგია არის ინსტრუმენტი და მას არ შეუძლია ყველა საგანმანათლებლო პრობლემის გადაწყვეტა.

წიგნში წარმოდგენილია სხვადასხვა სცენარი იმის შესახებ, თუ როგორი შეიძლება იყოს AI-ს ინტეგრაცია განათლებაში. სელვინი განიხილავს როგორც ოპტიმისტურ, ისე პესიმისტურ ხედვებს.

ავტორი გვთავაზობს დაბალანსებულ და კრიტიკულ ანალიზს AI-ს როლზე მომავლის განათლებაში.

რა თქმა უნდა, მომავალი განათლება უკვე წარმოუდგენელია ხელოვნური ინტელექტის (AI) გარეშე, რაც სწავლების ფორმების სრულ ტრანსფორმაციას გვპირდება.

მომავალი განათლება AI ჩატბოტების მეშვეობით გახდება გაცილებით ინტერაქციული, პერსონალიზებული და დინამიკური. ეს ტექნოლოგიები არა მხოლოდ ხელს შეუწყობენ მოსწავლეების ცოდნის გამდიდრებას, არამედ დაეხმარებიან მათ, რომ გახდნენ უფრო კრეატიულები და დამოუკიდებლები. AI ჩატბოტები გახდებიან არა მხოლოდ მასწავლებლები, არამედ შემოქმედებითი პარტნიორები, რომლებიც ცოდნის მიღების პროცესს უფრო სასიამოვნოსა და ეფექტურს გახდიან.

ბიბლიოგრაფია:

• Carr, N. (2020). The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains. W. W. Norton & Company.
• Harari, Y. N. (2023). 21 Lessons for the 21st Century. Random House.
• Koller, D. (2022). “AI-Powered Education: Opportunities and Challenges.” Journal of Artificial Intelligence in Education, 15(2), 45-62.
• Mollick, E. (2023). “Generative AI and the Future of Education.” Harvard Business Review, 101(4), 112-123.
• Zuboff, S. (2021). The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power. PublicAffairs.
• Anderson, T., & Dron, J. (2018). “Three generations of distance education pedagogy.” The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 12(3), 80-97.
• Bostrom, N. (2017). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford University Press.
• Chen, L., Chen, P., & Lin, Z. (2020). “Artificial Intelligence in Education: A Review.” IEEE Access, 8, 75264-75278.
• Luckin, R., Holmes, W., Griffiths, M., & Forcier, L. B. (2016). Intelligence Unleashed: An argument for AI in Education. Pearson.
• Roll, I., & Wylie, R. (2016). “Evolution and Revolution in Artificial Intelligence in Education.” International Journal of Artificial Intelligence in Education, 26(2), 582-599.
• Selwyn, N. (2019). Should Robots Replace Teachers?: AI and the Future of Education. Polity Press.
• Siemens, G. (2005). “Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age.” International Journal of Instructional Technology and Distance Learning, 2(1), 3-10.
• Tegmark, M. (2017). Life 3.0: Being Human in the Age of Artificial Intelligence. Knopf.
• Woolf, B. P. (2010). Building Intelligent Interactive Tutors: Student-centered Strategies for Revolutionizing E-learning. Morgan Kaufmann.
• Zhang, D., Zhao, J. L., Zhou, L., & Nunamaker Jr, J. F. (2004). “Can e-learning replace classroom learning?” Communications of the ACM, 47(5), 75-79.

ზღვის უნახავმა ყმაწვილმა მეზღვაურობა აიჩემა და ახლობლებს დიდი თავსატეხი გაუჩინა – რა გზით უნდა მოეხერხებინათ მისი გადარწმუნება, ვისაც გული შორეული მიწებისკენ მიუწევდა და ცხოვრების გატარებასაც ყველასგან მივიწყებულ მხარეებში აპირებდა? იმედის თვალი მასწავლებელს მიაპყრეს – ახალგაზრდა კაცს, ჯერაც კრაკოვის უნივერსიტეტის სტუდენტს, რომელსაც მოსწავლე პატივს სცემდა, ყურადღებით უსმენდა, უჯერებდა. მთასა და ბარში სახეტიალოდ გააყოლეს და მათი ხანგრძლივი საუბრების კეთილისმყოფელ გავლენას დაელოდნენ.

1873 წელი იდგა. ჯოზეფ კონრადს, რომელიც მაშინ მხოლოდ თხუთმეტი წლისა იყო, გადაწყვეტილებას ვერა ძალა ვერ შეაცვლევინებდა, ზღვებისა და ოკეანეების სულის შემძვრელ ძახილს ვერ დაავიწყებდა. მასწავლებელმაც მრავალი სიტყვა დახარჯა, მაგრამ ამაოდ – გაჯიუტებულს, ქვად და რკინად გადაქცეულს რას შეასმენდა… ბოლოს ხელი ჩაიქნია, ყმაწვილს კი უთხრა: „გამოუსწორებელი, უიმედო დონ კიხოტი ხარ! აი, ვინ ხარ!“

„გაოცებული დავრჩი, – შენიშნავს ჯოზეფ კონრადი „პირად ჩანაწერებში“, – ჯერ მხოლოდ თხუთმეტისა ვიყავი და ზუსტად ვერ მივხვდი, რას გულისხმობდა. მაგრამ რაღაც გაურკვეველი სიამაყის გრძნობა დამეუფლა, რომ ამ უკვდავი რაინდის სახელი ჩემს უგუნურებასთან (როგორც ბევრი პირშიც მეუბნებოდა) მიმართებით ახსენეს. ვაი, რომ საამაყო აქ არაფერი იყო. ჩემი ხვედრი არ ყოფილა უბედური ქალიშვილების დაცვა ან ამ ქვეყნის უსამართლობათა გამოსწორება; და ჩემმა მასწავლებელმა ეს ყველაზე უკეთ იცოდა“.

„პირადი ჩანაწერების“ ქართული თარგმანი სულ ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნდა – სიყმაწვილეშივე მწუხარე სახის რაინდად შერაცხილის წიგნი, ცხოვრების ნარჩევი ამბები, მოგონებები. ვკითხულობ და გული მწყდება, რომ ბევრად მეტს არ მოჰყვა, ზღვასა თუ ხმელეთზე გატარებული წლების დიდი ნაწილი სქელი, მტვრიანი საბურველის ქვეშ დატოვა.

პირველი რომანის გახსენებისას მწერალი გულახდილად ამბობს, წერა უსაქმურობამ დამაწყებინაო. გამოცდილებადაც მხოლოდ წერილების თხზვა ჰქონდა. საქმეს ისე შეუდგა, როგორც მავანი ყარიბი გაუყვებოდა საშიშ შარას – მკაფიოდ დასახული მიზნის, საბოლოოდ დასანახი სურათის წარმოდგენის გარეშე. „იმ წუთიდან, რაც ჩემი გულის უბრალოებისა და გონების გასაოცარი უმეცრების წყალობით, ის პირველი გვერდი დავწერე, ზვავი დაიძრა და ვეღარაფერი შეაჩერებდა, – აღნიშნავს ავტორი. – რუბიკონი ასე ბრმად არავის გადაულახავს, ღმერთების სახელის მოხმობის, ადამიანთა წინაშე შიშის გარეშე“.

იგივე სიმამაცეა, თხუთმეტი წლისას შორეულ ნაოსნობაში წასვლა რომ მოანდომა, მოკეთე-გულშემატკივართა რჩევები რომ არად ჩაადგებინა.

ორი ცხოვრების ამბები ერთმანეთს ერევა, წამს გაშლილი ზღვაა და წამს – სოფლის სახლი, ღია კარით და ფანჯრებით, სადაც ჯოზეფ კონრადი „ნოსტრომოს“ ბოლო თავს წერს, ეზოში კი სტივენ კრეინის ნაჩუქარი ძაღლი დარბის. ბიჭს ძაღლი უნდა ჰყავდესო, უთქვამს და მოუყვანია კიდეც მეგობრის შვილისთვის მას, ვის შესახებაც ვკითხულობთ: „თითქოს იმ ადამიანთაგანი იყო, რომლებსაც ბედისწერა იშვიათად არგუნებს ხოლმე ხმელეთამდე უსაფრთხოდ მიღწევას ნიჩაბთან ხანგრძლივი ჯაფისა და მწარე გამოცდის გამოვლის მერეც კი“. ისევ მეზღვაურის ხილვა. მეზღვაურის წარმოსახვაში სახელდახელოდ გაჩენილი შედარება.

უდავოდ გამოსარჩევია ჩანაწერების ის ნაწილი, სადაც მწერალი ერთგულების იდეასა თუ სიფხიზლის სიყვარულზე საუბრობს. ერთი მხრივ, მორალისტთა სწორხაზოვნება აღიზიანებს, მეორე მხრივ კი, კმაყოფილებით აღნიშნავს, რომ ზღვასა თუ ხმელეთზე პასუხისმგებლობის გრძნობა არასდროს დაუკარგავს, არ დავიწყებია „შინაგანი სიფხიზლე, გრძნობის ის ასკეტიზმი“, რომლის წყალობითაც „სიმართლის შიშველი ფორმის“ მოხელთება შეიძლება. ჰო, სიმართლეს დაუღლელად ეძებს და ამ ძებნისას რაღაც ისეთს პოულობს, რაც თითქოს მანამდე არავის დაუნახავს, ყოველ შემთხვევაში, ასეთი სრული სახით, თავზარდამცემი სიცხადით.

(ფროიდის ფსიქოანალიზი და შტეფან ცვაიგის „უცნობი ქალის წერილები“)

 მოძღვრება ლტოლვების შესახებ

როგორც გერმანიაში ამბობენ, ძნელია, წარმოვიდგინოთ მე-20 საუკუნე ფროიდის გარეშე. მან დაამკვიდრა ტერმინი-აღმოჩენა „არაცნობიერი“, რომელსაც თუმცა ჰიპოთეზად თვლიდა, მაგრამ ამ ჰიპოთეზაზე დაყრდნობით შეეცადა იგი ადამიანის ცნობიერების თავისებურებათა, თვითონ ადამიანის ქცევისა და შემოქმედების – კულტურის ფენომენის ახსნასა და გაგებას.

ზიგმუნდ ფროიდის მსოფლმხედველობა ფსიქოლოგიზმებია: ფიზიკური და ფსიქიკური, სოციალური და გონითი სინამდვილე, მისი გაგებით, ფსიქიკას წარმოადგენს.

ფროიდმა ადამიანის რაობა ფსიქიკის სახით წარმოადგინა და ადამიანის ფსიქიკური ფენების – „იგი“, „მე“, „ზე-მე“ – ურთიერთმიმართებაზე დაყრდნობით შეეცადა, ჩასწვდომოდა სპეციფიკურ-ადამიანური მოვლენების არსს…

ფისქოანალიზის ნარკვევი (ფსიქიკურის ბუნება; ფსიქიკის აპარატი)

ორი რამაა, რამაც, აპრიორი, შეიძლება ჩვენი ფსიქიკური „ამინდი“ განაპირობოსო, – იგივე სულიერი ცხოვრება, როგორც მას ფროიდი უწოდებს. ესაა სხეული, მისი მოქმედების არე, ტვინი (ნერვული სისტემა) და ცნობიერების აქტები, რომლებიც ჩვენთვის ხშირად ისე ნაცნობი და შინაგანი არაა, როგორც გვგონია. რა ურთიერთმიმართებაა ამ წერტილებს შორის, ძნელი დასადგენია, რადგან „ცნობიერების პროცესების ზუსტი ლოკალიზაცია შეუძლებელია“. მოდი, ვთქვათ, რომ სულიერი ცხოვრება არის ფუნქცია იმ აპარატისა, მრავალი ნაწილისგან რომ შედგება, ანუ სხეულისა.

ფსიქიკური აპარატის ცოდნამდე შეიძლება მიგვიყვანოს ადამიანური არსების ინდივიდუალური განვითარების შესწავლამ. ფროიდთან ამ „უძველეს პროვინციასა თუ ინსტანციას“ ეწოდება იგი. მისი შინაარსია ყველაფერი, რაც მემკვიდრეობითია, დაბადებიდან თანდაყოლილი – ძირითადად, ესაა სხეულის ორგანიზაციიდან მომდინარე ლტოლვები, რომლებიც ჩვენთვის უცნობ ფსიქიკურ გამოხატულებასაც პოულობენ.

გარემომცველი, რეალური სამყარო ზემოქმედებს იგი-ს ერთ ნაწილზე და ავითარებს მას. ქერქის ფენამ, რომელიც მოიაზრებს გამღიზიანებლების მიმღებ ორგანოებსა და გაღიზიანების დაცვით ორგანიზაციას, შექმნა განსაკუთრებული სტრუქტურა, ამიერიდან შუამავლობა რომ დაეკისრა იგი-სა და გარე სამყაროს შორის; ჩვენი სულიერი სამყაროს აღნიშნულ სფეროს ფროიდი უწოდებს მე-ს.

რა არის მე-ს მახასიათებლები? მის განკარგულებაშია ნებისმიერი მოძრაობანი, რომლებიც წარმოიქმნება გრძნობად აღქმასა და კუნთურ აქტივობას შორის. ამას ის თავად როდი ახორციელებს, – ეცნობა გამღიზიანებლებს, მათ შესახებ გამოცდილებას აგროვებს (მეხსიერებაში – ზეინტენსიურ გამღიზიანებელს თავს არიდებს, მისგან გაქცევით; ზომიერ გამღიზიანებლებს ხვდება შეგუებით) და ბოლოს სწავლობს, მიზანდასახულად უკეთესობისკენ როგორ შეცვალოს გარე სამყარო (აქტივობა). შინაგანად იგი-სთან დაპირისპირებულია იმით, რომ აღწევს პრეტენზიებზე ბატონობას; მე წყვეტს, შეიძლება თუ არა მათი დაკმაყოფილება ან, საერთოდ, უნდა დათრგუნოს მათი აღგზნებანი. მათი (გამღიზიანებლების ინტენსივობის) ზრდა შეიგრძნობა, როგორც უ ს ი ა მ ოვ ნ ე ბ ა, მათი შემცირება კი – როგორც ს ი ა მ ო ვ ნ ე ბ ა. მე მიისწრაფვის სიამოვნებისკენ და განერიდება უსიამოვნებას. მოსალოდნელ, განჭვრეტილ უსიამოვნების ზრდას პასუხი გაეცემა შიშის სიგნალით. დროდადრო მე წყვეტს გარე სამყაროსთან კავშირს და გადადის ძილის მდგომარეობაში, რათა გაანაწილოს სულიერი ენერგია განსაკუთრებული გზით.

ბავშვობის პერიოდის, რომელშიც არსებობს მშობელთა ზემოქმედება, ნალექი ქმნის განსაკუთრებულ ინსტანციას, რომელსაც ფროიდი უწოდებს ზე-მე-ს და ესაა მესამე ძალა, რომელიც უპირისპირდება მე-ს, ამ უკანასკნელმა კი ანგარიში უნდა გაუწიოს მას.

მე-ს მოქმედება მაშინაა სწორი, როცა ის ერთდროულად აკმაყოფილებს იგი-ს, ზე-მე-სა და რეალობის მოთხოვნებს, მაშასადამე, ერთმანეთთან ათანხმებს მათ პრეტენზიებს.

„მშობელთა ზემოქმედებაში“ იგულისხმება, ბუნებრივია, არა მხოლოდ მშობელთა პიროვნება, არამედ გავლენა, ზემოქმედება ოჯახისა, რასისა თუ ხალხისა; ასევე სულიერი გარემოს შესატყვისი მოთხოვნები. ასე რომ, ზე-მე ინდივიდუალური განვითარების მსვლელობაში იძენს ე.წ. „ზნეობრივი ცენზორის“, მშობელთა მოგვიანო გამგრძელებლისა და შემცვლელის მნიშვნელობას, როგორც აღმზრდელი, საზოგადოებრივი მორალის ნიმუში, მასში არსებული იდეალი. გამოდის, იგი და ზე-მე, ფუნდამენტური სხვაობების მიუხედავად, ამჟღავნებენ მსგავსებასაც: ისინი წარმოადგენენ წარსულის ზეგავლენას, განსაზღვრულნი არიან თანშობილით, – ზე-მე, არსებითად, სხვისგან გადმოღებულით, ხოლო მე, უმთავრესად, თვითონ განცდილით, ე.ი. აქციდენტალურითა და აქტუალურით.

ფსიქიკური აპარატის სქემა აქვთ უმაღლეს, ადამიანთან სულიერად მსგავს ცხოველებსაც. ზე-მე

ყველგანაა დასაშვები, სადაც კი ადამიანის მსგავსად მოცემულია ბავშვური დამოკიდებულებების გრძელი გზა. ხოლო გამოყოფა, მე-სი და იგი-ს აუცილებელი დაშვებაა.

იგი-ს ძალა, რომელიც გამოხატავს ცალკეულ არსებათა სიცოცხლის თავდაპირველ მიზანს, მდგომარეობს თანდაყოლილ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაში. სიცოცხლის შენარჩუნებისა და საშიშროებისაგან შიშის საშუალებით თავის დაცვა იგი-ს არ მიეწერება. ეს მე-ს ამოცანაა, რომელიც ამოზრდილია გარე სამყაროსადმი ანგარიშის გაწევით. მე-ს შეუძლია, ახალი მოთხოვნილებები რეალობად აქციოს, მაგრამ მისი მთავარი ფუნქცია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ამ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების შეზღუდვაა.

იგი-ს მოთხოვნილებათა დაძაბულობის საფუძველ ძალებს ეწოდებათ სწორედ ლტოლვები.

ეს უკანასკნელნი სულიერ ცხოვრებაში წარმოადგენს სხეულებრივ მოთხოვნებს. განუსაზღვრელია მათი რაოდენობა ჩვეულებრივ ცხოვრებაში. მოდი, გავარკვიოთ, ეს დიდი რაოდენობა შეიძლება თუ არა, რომ ზოგიერთ ძირითად ლტოლვაზე დავიყვანოთ. ხანგრძლივი დაკვირვების შემდეგ ფროიდი უშვებს მხოლოდ ორ ძირითად ლტოლვას – ეროსი და დესტრუქციის ლტოლვა (თვითდამკვიდრებისა და გვარის დამკვიდრების ლტოლვების დაპირისპირება). პირველის მიზანია დაკავშირება, მეორისა – კავშირების დარღვევა. ამ უკანასკნელს სიკვდილის ლტოლვასაც უწოდებენ, რადგან მისი საბოლოო მიზანი ორგანულის, სიცოცხლის, არაორგანულ მდგომარეობაში გადაყვანაა. როცა მატერიალიზმი უშვებს, რომ სიცოცხლე არაცოცხალზე გვიანდელი და მეტიც, მისგან წარმომავალია, ეს ნიშნავს ფორმულას: ლტოლვა მიისწრაფვის საწყისი მდგომარეობის აღდგენისკენ. თვითგანადგურების რაღაცა ნაწილი, ინსტინქტი, ყველა ვითარებაში რჩება სუბიექტის შიგნით, სანამ საბოლოოდ არ მოკლავს ინდივიდს. ეს კი ხდება შინაგანი კონფლიქტებით ან უშედეგო ბრძოლით გარე სამყაროს წინააღმდეგ.

ჩემი აზრით, ფროიდის ამ სქემით, შეგვიძლია, შეძლებისდაგვარად, სრულყოფილად შევაფასოთ ერთ-ერთი ლიტერატურული, არაჩვეულებრივი პერსონაჟის ქცევის მოტივაციაცა და შინაარსიც. შეძლებისდაგვარად კი იმიტომ, რომ ადამიანზე, სულიერების ამ ურთულეს „მექანიზმზეა“ საუბარი.

ესაა დიდი გერმანელი მწერლის, მსოფლიო კლასიკოსის, შედევრი-მოთხრობა „უცნობი ქალის წერილები“, რომლის მთავარი გმირის სულისშემძვრელი ისტორია და განცდები, სწორედაც რომ, ერთი პატარა, მშიშარა, მორიდებული ბავშვის მოგონებებით იწყება…

მოთხრობის დასაწყისში ცნობილი მწერალი რ., 41 წელში გადამდგარი კაცი, იღებს აკანკალებული ხელით დაწერილ წერილს, 50 გვერდამდე, რომელზეც არც ხელმოწერაა, არც გამომგზავნის მისამართი, სათაურით: „შენ, ვინც არც კი მიცნობდი“. თხრობა ბავშვის, ადრესანტის შვილის, ბიჭუნას სიკვდილით იწყება და ეს სიკვდილის „სუნთქვა“ გასდევს წერილს ბოლომდე; – „ახლა მხოლოდ შენღა დამრჩი ამ სამყაროში, მხოლოდ შენ, ვინც არაფერი იცის ჩემ შესახებ, ვინც უდრტვინველად ეთამაშება საგნებსა და ადამიანებს, მხოლოდ შენ, ვინც არ მიცნობდა და ვინც ასე მიყვარდა“ (4-5).

საიდუმლო ინკოგნიტო ქალბატონის სიკვდილის შემდეგ უნდა გამჟღავნდეს, რადგან თუ ცოცხალი დავრჩები, წერილს დავხევ, თუ მიიღებ, უკვე გარდაცვლილი გესაუბრებაო. შვილის ცხედართან არ ცრუობენო და ქალი ნდობას ითხოვს… და იწყება ისტორია სიყვარულით შეპყრობილობისა ადრეული ბავშვობიდან; სიყვარული პატარა, ღატაკი გოგონასი სიმდიდრით, განსაკუთრებულობისა და საიდუმლო შარავანდედით მოსილი მწერლის მიმართ. აი, ამ უკანასკნელის ფსიქოლოგიური პორტრეტი, „პორტრეტისტი“ შეყვარებული ქალია: „შენ ორმაგი ბუნების ადამიანი ხარ, მგზნებარე, სიცოცხლის მოყვარული, მთლიანად თამაშსა და ფათერაკებს თავმიცემული ახალგაზრდა და ამავე დროს, შენს შემოქმედებაში აუცილებლად სერიოზული, მოვალეობის გრძნობით აღსავსე, უზომოდ ნაკითხი და განათლებული“(11). ეს დორიან გრეის პორტრეტივითაა, გაორებული სულიერების ადამიანისა, მწერლის ორსახოვნების საიდუმლოთი – ერთი ნაწილი სამყაროსთვის გახსნილია; მეორე – ძალიან ბნელია, რომლის შესახებ მხოლოდ მან იცის.

ქალი ჰყვება თავის ბავშვობის საბედისწერო შთაბეჭდილებაზე: „მე თითქოს ცეცხლში შევაბიჯე“ – რა არის ეს, ებადება დასაწყისში მკითხველს კითხვა – უცნაური ვნება თუ სიყვარული? „დამიჯერე, არავის ჰყვარებიხარ ასე მონურად, ძაღლური ერთგულებით, ასე თავდავიწყებით, როგორც იმ მხდალ არსებას, მაშინ მე რომ ვიყავი“. სიმხდალეა ეს თუ, პირიქით, სიმამაცე, რა შთაბეჭდილებაც ნაწარმოების ბოლოს გვრჩება? ეს შეუმჩნეველი სიყვარული ამ მარტოსული ბავშვისა, „ასე უიმედო, მორჩილი და ვნებიანი. არასოდეს იქნება ასეთი მოწიფული ქალის, მართალია, გაუცნობიერებელი, მაგრამ მაინც მომთხოვნი სიყვარული“, წერს ცვაიგის გმირი. მამა გოგონას მკვდარი ჰყავს დიდი ხანია, დედა მწუხარებით შეპყრობილი, შიშით დათრგუნული და შვილთან გაუცხოებულია. მეგობარი თავქარიანი გოგონები მისი სულით თამაშობენ, ამიტომ ბავშვის სიცოცხლეს მხოლოდ ამ სიყვარულის ობიექტთან თუ განსხეულებულ იდეასთან კავშირით აქვს აზრი, სატრფო-მწერალი მისი იდუმალი სულის თანაზიარია, ისე, რომ ამის შესახებ ვერაფერს გაიგებს ქალის სიკვდილამდე… გოგონა სწავლას მოუმატებს, საუკეთესო ხდება, უამრავ წიგნს კითხულობს, პიანინოზე დაკვრას სწავლობს, წმენდს და კემსავს ძველ კაბებს.

დრო გარბის, დედა ქვრივ ვაჭარზე თხოვდება და გოგონას სასოწარკვეთილი წინააღმდეგობის მიუხედავად, სხვა ქალაქში გადადიან… მაგრამ წერილის ავტორს თავის იდუმალ სატრფოსთან შეხვედრა არაერთხელ უწერია ბედისწერისა თუ განგების „წიგნში“.

გოგო ქალი ხდება, ნაღვლიანი და უმშვენიერესი; იგი მარტოა ადამიანებს შორის; ყმაწვილებს, რომლებიც თავს ევლებიან, ხელს კრავს; ქუჩაში იშვიათად გადის და ნაყიდ ჭრელ კაბებს არ იცვამს. მე გამახსენდა სახარებისეული სენტენცია და თქვენი არ ვიცი: „ნეტარ არიან მგლოვიარენი, ვინაიდან ისინი ნუგეშცემულნი იქნებიან“. ასე ვარდება იგი საკუთარ, როგორც ამბობს, „მიტოვებული ბავშვის ტრაგიკულ, უიმედო ფანატიზმში“ ამოზრდილ სატრფოსგან ვერცნობის ბედისწერაში, რომლითაც იცხოვრებს და კვდება…

ისინი ხვდებიან ჯერ პატარა რესტორანში, შემდეგაც, ეყოლებათ საერთო შვილი, ულამაზესი ბიჭუნა, რომელიც კაცის უდარდელი, წუთიერი გრძნობის შედეგია და მოთხრობის ბოლოს იღუპება („რა უნდა ყვავილებს კუბოზე?“). ქალს არ უნდოდა შვილიანად ტვირთად ქცეულიყო და არ გაამხელს შვილის არსებობას. „არა, შენ არაფერში გადანაშაულებ, საყვარელო“, – იქნებ ეს მსხვერპლშეწირვაა, მაგრამ რატომ?! ეს არგუმენტად გამოდგება, ვითომ? – „მე კი იმდენად ამაყი ვიყავი, რომ მინდოდა, მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ჩემზე უდარდელად, მსუბუქად გეფიქრა. მერჩია, მთელი სიმძიმე ჩემს თავზე ამეღო…“(36). იქნებ ქალის გრძნობა შიშთანაა თანაზიარი? („სიმართლე რომ გითხრა, შენ გაჭირვებული ადამიანები ნაკლებად გიყვარს, ვიდრე ბედნიერებაში მყოფი თანამოძმეები“). აი, როგორ აძლევს მოთხრობის გმირი, უმწველესი ტრფობის ობიექტი მწერალი, მათხოვარს მოწყალებას: „სწრაფად და უხვად დაეხმარე, თხოვნაც ვერ მოასწრო, მაგრამ მიცემისას სახეზე შიში და სიძულვილი გეტყობოდა… თითქოს მისთვის თვალებში ჩახედვის გეშინოდა“(37). ესაა ნერვული, ზიზღნარევი, შეცბუნებული დახმარება, ისე, კარში ხურდას რომ მოგაწვდიან და სასწრაფოდ მოგიხურავენ, სიღატაკე არ „გადმოგვედოსო“. ქალიც სიღარიბეშია დაბადებული, მისი „შვილია“ და იქნებ ეშინია, რომ ისიც ამ ამრეზილობას დაიმსახურებს, თუ თავს გაამხელს?

იმშობიარებს მარტოდმარტო, სამშობიარო თავშესაფარში, რადგან მშობიარობამდე ერთი კვირით ადრე, კარადიდან მრეცხავი ქალი დარჩენილ ფულს მოიპარავს. ესაა სირცხვილის სასაკლაო, ჯოჯოხეთი, ყოველთვის გაჭედილი და აქოთებული პალატა, „სავსე კვნესით, განწირული ყვირილითა და ვულგარული სიცილით“(39), გვიყვება მწერალი ქალის პირით… ქალიც გადაწყვეტს, ნებისმიერ ფასად, უარი თქვას სიღარიბეზე, თავს ყიდის, თავის სილამაზეს, სხეულს, მაგრამ სული არ ღალატობს, სიყვარულის ერთგული რჩება. ამას იგი აკეთებს არა მარტო ფარული სატრფოსთვის (მოტივაციაა შიში – მ.ი.), არამედ შვილისთვისაც, რომ მას არაფერი მოაკლდეს, სიღარიბის სიოც კი არ იგრძნოს; შვილისა, რომელიც ასე ჰგავს მამას – „საათობით შეეძლო საგნებთან ეთამაშა, ისე, როგორც შენ ცხოვრებას ეთამაშებოდი და შემდეგ სერიოზულად, აჭიმული წარბებით მისჯდომოდა წიგნებს“(41), ანუ ბავშვი მამის ორეულია, ორმაგი ბუნებით მასავით: სერიოზულობისა და თავქარიანობის ნარევი პატარა არსება, უნიფორმასა და პატარა ხმალს მეთვრამეტე საუკუნის პაჟივით რომ ატარებს.

მთელ მოთხრობას, როგორც სიკვდილის აჩრდილი, გასდევს ქალი-პერსონაჟის ცხოვრების ფილოსოფია – „ვიცოდი, რომ ამ სამყაროში ღარიბი ყოველთვის გათელილი, დამცირებული და მსხვერპლია“(42). ამიტომ არ უნდა მისი მშვენიერი შვილი საზოგადოების ფსკერზე გაიზარდოს, სიბნელესა და ქუჩის სასტიკ უხამსობაში; „შენი შვილის ბაგეს არ უნდა შეხებოდა უწმაწური სიტყვები, მის თეთრ სხეულს არ უნდა შეხებოდა ღარიბული, უხეში სამოსი – შენს შვილს ყველაფერი უნდა ჰქონოდა, სამყაროს ყველა სიკეთე, სიხალისე და შენამდე უნდა ამაღლებულიყო“(43).

მოთხრობის განმავლობაში ქალი ამაოდ ელის, თუმცა ვერ მიიღებს ვერცერთ სტრიქონს სატრფოსგან; რამდენჯერმე ხვდებიან (ქალი სხვადასხვა ასაკშია ამ დროს), კაცი კი ვერ ცნობს, მისი მსახურის, მოხუცი იოჰანისგან განსხვავებით, რომელიც ქალში მათთან სახლში ცნობისმოყვარეობის გამო არაერთხელ მისულ გოგონას ამოიცნობს („მინდოდა, მუხლი მომეყარა მის წინაშე და ხელები დამეკოცნა“), ქალი თავისთვის მიცემულ ბანკნოტებს მას ჩაუკუჭავს ხელში, აკანკალებული მოხუციც მთელი სიცხადით გრძნობს მის უბედურ ცხოვრებას („ყველა მანებივრებდა, ყველა კეთილად მექცეოდა – შენ, მხოლოდ შენ დამივიწყე, მხოლოდ შენ ვერ მიცანი“).

რა არის ეს?! იქნებ ისინი არ იყვნენ „ერთისთვის ერთნი“, ანუ ერთმანეთისთვის დაბადებულნი? აბა, მწერალს, რომელმაც ცხოვრების „სული“ უნდა ამოიცნოს, გვერდით ასეთი მოსიყვარულე არსება როგორ ვერ უნდა ეგრძნო?! იქნებ მისი მწერლობა იდეალური ხელოსნობა იყო და არა ხელოვნება, მაღალი შემოქმედება, ღვთაებრივთან წილნაყარი?

ქალი ტოვებს ანდერძს… „შეიძლება სიკვდილის შემდეგ დამიძახო და პირველად მაშინ გიღალატებ, სიკვდილის შემდეგ ვეღარ გავიგონებ შენს ძახილს… ყველაფერია კარგია, რაც იყო“. ბოლო სიტყვები საფლავის ეპიტაფიასავითაა, მართლაც.

ჩვენ, ადამიანები, ყოველთვის შევნატრით ცხოველებს, რადგან მათ ჩვენი უპირობო სიყვარული შეუძლიათ, ჩვენ კი – არა, რადგან პირობითობების ნებითა თუ უნებური მსხვერპლნი ვართ. აგერ დიდი მწერლის ამ შესანიშნავ მოთხრობაში ჩვენ წინაშე ასეთი უპირობო სიყვარულია. რეალური გვეჩვენება ის? მოგვწონს? მგონი, ნაკლებად… სადღაც აუცილებლად უნდა ჩანდეს ადამიანის პიროვნება, საკუთარი მოვალეობებითაც, მსხვერპლობითაც თუნდაც, მაგრამ უფლებებითაც, სულიერი საჭიროებებითაც, რომლებიც აუცილებლად უნდა დაიკმაყოფილოს, თორემ ისე უინტერესოა, მხოლოდ ტანჯვაა, კრახია ცხოვრება, ისე სამყაროს გვირგვინი ადამიანს არ ეკადრება; თორემ ჩვენი სიცოცხლის პატარა ქროლა, როგორც ამბობს შტეფან ცვაიგი, უცბად, თვალსა და ხელს შუა, გაიფანტება, როგორც ტბორში ჩავარდნილი კენჭების ვიბრაცია – პაწაწინა, საოცარი, სუსტი გეომეტრიული სიზუსტის წრეები…

ციტატები წიგნებიდან: „ლარი“ (ფროიდი, კირკეგორი, ბერგსონი, ჰაიდეგერი), გამომცემლობა „ხელოვნება“, 1991; შტეფან ცვაიგი „უცნობი ქალის წერილები“, გამომცემლობა „პალიტრა L“, 2021

(ნაწილი პირველი)

 „…მეორე წესი (იმისა, თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ სახიფათო ქალაქებში) მანქანებს ეხება და მას თავშესაფრის ფუნქცია აქვს. ეს გახლავთ ტექნიკა, რომელსაც აფრიკაში იყენებენ, დიდი ზომის ველური ცხოველების პარკებში ექსკურსიების დროს, როცა ყველას აფრთხილებენ, რომ  არცერთ შემთხვევაში არ დატოვონ ავტომობილი (!), სანამ მანქანა უსაფრთხო ადგილამდე არ მივა. ამავე ტექნიკას ვიყენებთ ლოს-ანჯელესში“.

ჯეინ ჯეიკობსი, ამერიკელი ჟურნალისტი და აქტივისტი, ქ. ნიუ-იორკის 1960-იანი წლების რეკონსტრუქციის გეგმის მტკიცე მოწინააღმდეგე და ურბანისტი ავტორი.

„მწვანე ქალაქის კონცეფცია“ გულისხმობს ისეთ ურბანულ განვითარებას, რომელიც ითვალისწინებს და ხაზს უსვამს მდგრად განვითარებას, გარემოსდაცვით ქცევასა და ღონისძიებებს, ქალაქის ცხოვრების პირობებისა და ხარისხის გაუმჯობესებას. „მწვანე ქალაქის“ (ინგლ. „Green City“) იდეა, ჩვეულებრივ, გასული საუკუნის 60-იანი წლების მრავალგვარ და მრავალსახოვან გარემოსდაცვით და ქალაქგეგმარებით ინიციატივებსა და მოძრაობებს ემყარებოდა. ამ აქტივისტებს, იმდროინდელი ურბანული განვითარების პროექტებში, სურდათ მდგრადი და რაციონალური განვითარების პრაქტიკის დანერგვა. შესამჩნევი ფიგურა, ამ მოძრაობებში გახლდათ ფრანგულ-შვეიცარიული წარმოშობის არქიტექტორი და მოაზროვნე, ლე კორბუზიე (Le Corbusier), რომლის გავლენა თანამედროვე ურბანიზაციასა და ზოგადად, ურბანიზმზე, უზარმაზარია. ლე კორბუზიეს წარმოდგენით, „ახალი“ ქალაქი უნდა ყოფილიყო „დიდი პარკი, რომელიც ვრცელი მწვანე სივრცეებით გარს ერტყმის ნაშენ სტრუქტურებს“.

თავის მხრივ, ლე კორბუზიეს იდეა, გარკვეულწილად ეხმიანებოდა მე-19 საუკუნის დასასრულის მოაზროვნისა და უტოპისტის, ებენეზერ ჰაუვარდის (Ebenezer Howard) „ქალაქი-ბაღების“ კონცეფციასაც (ე.წ. Garden cities,ინგლ.), რომლის მთავარი იდეა გულისხმობდა ურბანული განვითარების ჰარმონიზაციას ბუნებასთან და ადამიანების დაახლოებას ისეთ სასოფლო გარემოში, რომელსაც სამრეწველო ფუნქციებიც ექნებოდა და იმდროინდელ ქალაქებთან შედარებით „უკეთესიც“ იქნებოდა საცხოვრებლად. ალბათ ჰუავარდისა და ლე კორბუზიეს ეს წარმოდგენები იქცნენ ურბანული მდგრადობის დღეს არსებული თეორიებისა და კონცეფციების ერთ-ერთი საფუძველი.

„მწვანე ქალაქების“ იდეამ მყარი საძირკველი გაიდგა გასული საუკუნის 80-90-იან წლებში, როდესაც გაეროს წინაშე წარადგინეს დედამიწის სამომავლო მდგრადი განვითარების ანგარიში, ე.წ. ბრუნტლანდის რეპორტი (Brundtland Report, 1987 – გაეროს კომისია, ნორვეგიის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის, ქ-ნი გრუ ჰარლემ ბრუნტლანდის ხელმძღვანელობით), რომლის მთავარი საკითხები და შინაარსი შეეხებოდა დაბალანსებულ ეკონომიკურ, სოციალურ და გარემოსდაცვით მიდგომებს, კაცობრიობის ხანგრძლივვადიანი კეთილდღეობისა და განვითარების უზრუნველსაყოფად. სწორედ ამის შემდეგ დაიწყო „მწვანე კონცეფციის“ წარმატებული სვლა, როგორც ზოგადად განვითარების პოლიტიკის, ისე – ქალაქგეგმარებისა და ქალაქების განვითარების მიმართულებებში.

„მწვანე ქალაქისა“ და „მწვანე ურბანიზმის“ იდეებისა და კონცეფციების ბევრი განმარტება არსებობს და იგი უაღრესად პოპულარული კონცეფციაა დღეს, როგორც ურბანისტიკაში, ისე – ქალაქებისა თუ სახელმწიფოების განვითარებაში.

ეს მიდგომა ბევრი კომპონენტისგან შედგება და იგი ძირითადად, ქალაქისა და საქალაქო მეურნეობის ისეთ მართვას გულისხმობს, როდესაც ნარჩენების რაოდენობა არის მინიმალური; როდესაც ადამიანს თავისუფალი წვდომა აქვს ქალაქის ბუნებრივ ელემენტებზე; როდესაც წყლის, ენერგიის, წარმოების, ტრანსპორტისა და სხვა ურბანული ნაკადების გონიერი მართვასთან ერთად, აქტუალურია „მწვანე ქალაქების“ იდეა, რომელიც გულისხმობს რესურსების გონიერ მოხმარებასა და მართვა-გადანაწილებას ქალაქში, ნარჩენების გადამუშავება იქნება ეს, თუ სხვადასხვა ახალი ტექნოლოგიის, დარგის, სპეციალიზაციისა და მიმართულების განვითარება.

ჰარმონიზებული განაწილება, განვითარება, არსებულ პირობებთან შეთანხმება და შესაბამისობა, წარმოადგენენ იმ კრიტერიუმებს, „საზომებს“, იმ „ზღვარს“ თუ ოპტიმუმს, რომელიც შეიძლება მისაღები იყოს ქალაქის გეგმარებისას და განვითარებისას, ყველა შესაძლო სამომავლო შედეგის გათვალისწინებით.

იდეალურ ქალაქში, ამ ახალ „მწვანე ქალაქში“, არის სავაჭრო და სამრეწველო ზონებიც, რეკრეაციაც, გარემოსადმი გონიერი დამოკიდებულება, არის როგორც ძველი, ისე – ახალი ინდუსტრიაც, თუმცა ეს ყველაფერი, საფრთხეს არ უქმნის ადამიანის ჯანმრთელობას. „მწვანე ურბანიზმის“ მთავარი წესია, რომ ადამიანმა თავი კომფორტულად იგრძნოს და ქალაქის ზრდა თუ განვითარება (რომლებიც ქალაქების ცხოვრების ციკლის აუცილებელი კომპონენტებია), ახალი იდეები თუ ახალი ტექნოლოგიები, ქალაქის მცხოვრებთა კეთილდღეობას ემსახურებოდეს… როგორც ხედავთ, ეს იდეალისტური კონცეფციაა, რომელიც კარგი გზამკვლევია როგორც ქალაქის პოლიტიკის შემოქმედთათვის, ისე – სხვადასხვა ქალაქური სამსახურისა თუ ადმინისტრაციისთვის.

საინტერესოდ გვეჩვენება იმის შეფასება, ზემოთ ჩამოთვლილი კომპონენტებისა და „მწვანე ქალაქის“ ზოგადი განსაზღვრების მიხედვით, რამდენად მწვანეა დღეს თბილისი?

თუ მშრალ სტატისტიკას და რამდენიმე სამეცნიერო კვლევის შედეგს მოვიხმობთ, თბილისში, მთლიანი მუნიციპალური ფართობი (დაახლ. 502 კვ. კმ, ან 50 200 ჰექტარი) დაახლოებით ასე ნაწილდება: ა) თბილისის მწვანე სივრცეების საერთო ფართობი შეადგენს დაახლ. 145 კვ. კმ-ს, ანუ მთლიანი მუნიციპალური ფართობის 28.9%-ს (მწვანე სივრცეები მოიცავს პარკებს, სკვერებს და ბაღებს, ქუჩების ხეივნებს, სასაფლაოების ხე-მცენარეული, კერძო საკარმიდამო ნაკვეთების მწვანე ფართობებს და თბილისის პერიმეტრში და მის გარშემო არსებული ბუნებრივ მცენარეულ სისტემებს) (Tbilisi City Hall, 2018).

ჯამურად, ყველა ტიპის მწვანე ტერიტორიის ფართობი ჩამორჩება არაგამჭოლი ზედაპირით დაფარულ, ან სხვაგვარად, ურბანიზებულ, უწყვეტი განაშენიანებითა და „ნაცრისფერი“ ინფრასტრუქტურით დაფარულ ფართობებს (158 კმ², ანუ მთლიანი ფართობის 31.47%) (Gadrani et al. 2017).

თბილისში მიწათსარგებლობის სხვა ტიპის (ან ზონების) ფართობები ასეა განაწილებული: წყლიანი ფართობები (მდინარეები, ტბები) – მთელი ფართობის 2.86%; სასოფლო-სამეურნეო მიწები (3.29%); სხვა ტერიტორიები (32.88%, რომლებიც მოიცავენ შიშველ მიწებს, კლდოვან ზედაპირებს, მდელოებს და სხვას) (Gadrani et al. 2018).

როგორც მონაცემები გვიჩვენებს, თბილისის „მწვანე“ სტატუსი, მხოლოდ ტერიტორიის 28.9%-ზე ვრცელდება და იგი საგრძნობლად ჩამორჩება ურბანიზებული, მჭიდრო განაშენიანებისა და მყარი, არაგამჭოლი ზედაპირებით (ასფალტი, ქვა, ბეტონი, პლასტმასა, სხვა) დაფარულ ტერიტორიას (31.47%).

აღსანიშნავია, რომ მწვანე ზედაპირების, ნაცრისფერი ზედაპირით ჩანაცვლების ტენდენცია მზარდია და მოსალოდნელია, რომ თბილისის „მწვანე“ სტატუსის მქონე ზედაპირების ფართობი, მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, სამომავლოდ კიდევ უფრო შემცირდეს. მაგალითად, 1987 წელს, თბილისში, „ნაშენი ფართობები“ მოიცავდა 118.54 კვ. კმ-ს, ხოლო 2016 წელს, იგივე მონაცემი (ნაშენი ფართობები), უკვე 190.97 კვ. კმ-ს გაუტოლდა (Gadrani, L., et al. 2018). ზოგიერთი გათვლით, კლების ტენდენცია აღინიშნება თბილისის როგორც მწვანე ტერიტორიების ფართობში – 146.21 კვ. კმ. 1987 წელს და 117.86 კვ. კმ. – 2016 წელს, ისე თბილისში არსებული სასოფლო-სამეურნეო მიწების ფართობების რაოდენობაშიც (41.51 კვ. კმ 1987 წელს და 16.67 კვ. კმ, 2016 წელს) (Gadrani, L., et al. 2018).

საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ თბილისის მწვანე ზონები და არსებული მწვანე და დაცული ტერიტორიების უმეტესი ნაწილი და არსებული დიდი სივრცეები, როგორებიცაა, მთაწმინდის პარკი, თბილისის ზღვის მიმდებარე რეკრეაციული ზონა – დენდროლოგიური პარკი და ლისის ტბის პარკი, თბილისის გარეუბნებში ან ქალაქის გარეთა საზღვრების მახლობლად, ანუ „რეალური ქალაქის“ კონტურის მიღმა არიან განლაგებულნი.

გარდა ზემოთ დასახელებული „მწვანე სივრცეების“ ფართობებისა, აუცილებელია იმ შინაარსის სწორად აღქმა, რომელიც ზოგადად ქალაქსა და კონკრეტულად თბილისს უკავშირდება. ქალაქები, თუ საკითხს გარკვეულწილად ფილოსოფიურად შევხედავთ, ალბათ, დედამიწაზე [არსებული] ყველაზე რთული სისტემებია.

თუ სისტემას განვმარტავთ, როგორც ერთეულთა კავშირს (ან ნაკრებს), რომელიც რაღაც გარკვეულ წესს ან წესებს ემორჩილება, მაშინ, ურბანული სისტემები, ანუ, მისი ბუნება, მისი გარეგნული იერი, ადამიანი, რომელიც იქ ცხოვრობს; სატრანსპორტო თუ სხვა ტიპის ინფრასტრუქტურა, რომელიც ქალაქში არსებობს, გვაძლევს იმ რთულ კომპლექსს, რომელსაც ქალაქი და ურბანული ცხოვრება ჰქვია.

თუ ქალაქს და მის უამრავ კომპონენტს ერთიან სისტემად განვიხილავთ, შესაძლოა იმის წარმოდგენაც, რომ ქალაქები, დედამიწის ზედაპირზე არსებული ერთ-ერთი ყველაზე რთული სისტემებია – ეს იმიტომ, რომ ამ ტიპის სისტემის ცხოვრებაში, მისი ცხოველმოქმედებისა და განვითარების პროცესებში, ადამიანი მონაწილეობს, თავისი ნებით, თავისი სურვილებით, თავისი შეცდომებითა და წარმოდგენებით.

შესაბამისად, ლაპარაკი იმაზე, რომ ქალაქები უბრალოდ ფიზიკური დასახლებული პუნქტებია, სადაც ადამიანები ცხოვრობენ, რა თქმა უნდა, შეიძლება, თუმცა ეს საკითხის და მით უმეტეს ასეთი რთული ქსოვილის მქონე სისტემის, პრიმიტიული აღქმა იქნება.

ქალაქებს, ჩემი აზრით, უნდა შევხედოთ, როგორც ერთიან სოციალურ-ეკოლოგიურ სისტემებს, რომლებიც იმართება ადამიანის მიერ და რომლებშიც ადამიანის, ან სხვაგვარად, ანთროპოგენური გავლენა უფრო მაღალია, ვიდრე სხვა ეკოსისტემებში.

ამიტომ, ეს მდგომარეობა – ადამიანის ქალაქში ცხოვრებისა და ადამიანის მიერ ქალაქის მართვის – ჩვენთვის გარკვეულწილად, ახალიც არის. ჩვენ არ ვიცით ამ სისტემის არა მხოლოდ სწორად მართვა, არამედ მისი სწორად აღქმაც კი. ადამიანს ჯერ არ შეუქმნია ისეთი კომპიუტერი ან პროგნოზირების და მოდელირების სისტემა, რომელიც თუნდაც მომცრო, რამდენიმე ათასიან ქალაქში მიმდინარე ყველა პროცესს აღწერს თუ „დაინახავს“.

თუ გავითვალისწინებთ იმას რომ დედამიწის სხვადასხვა ადგილას აღმოჩენილი უძველესი ქალაქები დაახლ. რვა-ცხრა ათასი წლის წინ გაჩნდნენ (ჩატალ-ჰუიუქი, ურუქი, ური, ტელ-ბრაქი, მოჰენჯო-დარო, იერიქონი, დამასკო, ყველა ახლო აღმოსავლეთი – მანამდე ქალაქები არ არსებობდნენ) და დღევანდელი ადამიანის ისტორია, ჰომოსაპიენსის ისტორია, ორასი ათას და შესაძლოა, უფრო მეტ წელს ითვლის, ეს ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ, როგორც ბიოლოგიური სახეობა, ბევრად უფრო ადაპტირებულნი ვართ იმ ბუნებასთან, რომელშიც გავჩნდით (ტყე, ტყე-სტეპი, უდაბნო, მთები და მთისწინეთები, ტბებისა და მდინარეების სანაპიროები), ვიდრე ქალაქებთან, რომლებიც ჩვენი ისტორიული განვითარების გვიანდელ ეტაპზე, სულ რამდენიმე ათასი წლის წინ შევქმენით და მოვიფიქრეთ.

აქვე უნდა გავიხსენოთ ისიც, რომ 1800 წელს, მსოფლიოს მოსახლეობის მხოლოდ 10% იყო ქალაქის მცხოვრები და სოფლის მეურნეობა (ნადირობასა და შემგროვებლობასთან ერთად, დედამიწის ძნელად მისაწვდომ რეგიონებში) გახლდათ ის საქმიანობა, რომლითაც XIX საუკუნის დასაწყისში, კაცობრიობის უმეტესი ნაწილი იყო დაკავებული.

ყველა ამ სახელის კანდიდატი მე გახლდით. მშობლები დიდხანს ვალოდინე. როგორც ჩანს, ვერ გადამეწყვიტა, ამ ცოდვებით დამძიმებულ დედამიწაზე მოვსულიყავი თუ არა. ბოლოს მაინც მოვედი და მშობლებადაც საუკეთესო ადამიანები ავირჩიე. ზოგან სწამთ, რომ ბავშვის სული მომავალ მშობლებს თავად ირჩევს და მეც, დარწმუნებული ვარ, ორივე თავიდანვე შევათვალიერე.

მამას ეკას დარქმევა ნდომებია, დედას – ქრისტინესი. ბებიას გაუპროტესტებია, ეგ ბავშვი ჩემთვის მინდა, მე უნდა გავზარდოო (მართლაც, უზარმაზარი ამაგი აქვს ჩემზე). მისი ოფიციალური სახელი ქეთევანი იყო, საშინაო-საახლობლო კი -თებროლე. დედას თებროლეობისთვის არ გავემეტე (არადა, რა ლამაზი სახელია) და დავრჩი ქეთევანად.

მამას თავისი რომ გაეტანა, EKA ვიქნებოდი. EKA ბერძნულად „სხვას“ ნიშნავს – ასე მოიხსენიებდა მენდელეევი ჯერ კიდევ აღმოუჩენელ ელემენტებს.

თუმცა მოდი, ნაბიჯ-ნაბიჯ მივყვეთ.

დღეს მენდელეევის პერიოდულ სისტემაში 118 ელემენტია. მე-14 ჯგუფს ჩავხედოთ. იქ ისეთი ელემენტებია განლაგებული, რომლებსაც შეუძლია, ერთსა და იმავე დროს მეტალებისა და არამეტალების თვისებები გამოავლინოს.

ნახშირბადს ადამიანი უძველესი დროიდან იცნობს. ტიპური არამეტალია, თუმცა გრაფიტის ალოტროპიულ ფორმაში ელექტრული დენის გატარება შეუძლია. იგივე ითქმის მის შემდეგ მდგომ სილიციუმზე, რომელიც არაცოცხალი სამყაროს მთავარ ელემენტად მიიჩნევა და ასევე შერეულ თვისებებს ამჟღავნებს.

მერე რა მოდის? ერთიც ჩავხედოთ… ჰო, გერმანიუმი, კალა და ტყვია.

გერმანიუმის ატომური ნომერი 32–ია.მისი არსებობა იწინასწარმეტყველა მენდელეევმა. ცხრილში თავისუფალი ადგილიც კი დაუტოვა სილიციუმის ქვეშ და ეკა-სილიციუმი უწოდა. ივარაუდა, რომ მისი ატომური მასა დაახლოებით 71 მ.ა.ე. იქნებოდა, ხოლო სიმკვრივე – 5,5 გ/სმ³. ეს 1871 წელს მოხდა.

15 წლის შემდეგ გერმანიაში, ერთ მღვიმეში, სადაც ვერცხლს მოიპოვებდნენ, მუშებმა უცნაური მადანი აღმოაჩინეს და მაშინვე ფრაიბერგის მთის მეცნიერებათა აკადემიას გაუგზავნეს. იქ მეცნიერმა ალბინ ვაისბახმა შეისწავლა და დაადასტურა, რომ საქმე ახალ მინერალთან ჰქონდათ. მინერალს ანგეროდიტი დაარქვეს (ბერძნულიდან წარმოდგება და ვერცხლით მდიდარს ნიშნავს) და დაწვრილებითი ანალიზისთვის ქიმიკოს კლემენ ვინკლერს გადასცეს. ამ უკანასკნელმა გაარკვია, რომ მინერალის შემადგენლობაში, გარდა ვერცხლისა, შედიოდა გოგირდი და ახალი, შეუსწავლელი ელემენტი. ელემენტის სიმკვრივე 5,323 გ/სმ³ აღმოჩნდა, ატომური მასა – 72,59 მ. ა. ე. მეცნიერები მიხვდნენ, რომ ეს სწორედ ეკა-სილიციუმი იყო და გერმანიის პატივსაცემად გერმანიუმი უწოდეს.

შარიან-შურიან ხალხს რა გამოლევს. ჰოდა, ვინკლერს შარი მოსდეს: შენო მენდელეევის აღმოჩენა მიითვისეო. ადგა ვინკლერი და მენდელეევს წერილი მისწერა. აუხსნა, რომ ეკა-სილიციუმი აღმოაჩინა და რომ ეს პერიოდულობის კანონის ტრიუმფი იყო. მენდელეევმა ვინკლერი გერმანიუმის მამად მოიხსენია, მამას კი შვილისთვის სახელის დარქმევის უფლება აქვს (თუმცა ჩემს შემთხვევაში დედამ გაიმარჯვა).

მინერალ ანგეროდიტში 7% გერმანიუმია. თავად გერმანიუმს საკუთარი მინერალები არ აქვს, გაბნეული ელემენტია, თუმცა ლითოსფეროში ის ვერცხლზე მეტია. მოიპოვებენ ფერადი მეტალების სულფიდური მინერალებიდან, მაგალითად, ფალერიტიდან, სადაც მისი შემცველობა 0,1%-ს არ აღემატება.მინერალიდან გერმანიუმი თავდაპირველად ოქსიდურ ფორმაში გადაჰყავთ, GeO₂–ად გარდაქმნიან, მერე კი წყალბადით აღადგენენ. ლაბორატორიაში ამისთვის დაგვჭირდება კიპის აპარატი, რომელშიც თუთია და გოგირდმჟავა იქნება.

Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂

შტატივზე დავამაგროთ კვარცის მილი, შევიტანოთ შიგნით გერმანიუმის ოქსიდი და შეუშვათ კიპის აპარატში მიღებული წყალბადი. ოქსიდი გარედან გავახუროთ. წარიმართება შემდეგი ორი რეაქცია და მიიღება გერმანიუმი:

GeO₂+H₂=GeO+H₂O

GeO+H₂=Ge+H₂O

ეს მეტალი ქვანახშირშიც ბევრია. ამ უკანასკნელის დაწვის შემდეგ დარჩენილ მასაში გერმანიუმის წილად 1% მოდის. წინათ ამ მასას – ზოლს – უსარგებლო ნარჩენად მიიჩნევდნენ, დღეს მისგან გერმანიუმის მიღების რამდენიმე მეთოდია ცნობილი. ერთი მათგანია შავ ფხვნილზე კონცენტრირებული მარილმჟავათი მოქმედება. ზოლში არის გერმანიუმის ოქსიდი, მასზე მარილმჟავას მოქმედების შედეგად გერმანიუმის ტეტრაქლორიდი წარმოიქმნება და ხსნარში გადადის. ის უნდა გაიფილტროს და გაზავდეს წყლით:

GeO₂+4HCl=GeCl₄+2H₂O

GeCl₄+2H₂O=GeO₂+4HCl

კვლავ ოქსიდი წარმოიქმნება, ოღონდ სუფთა სახით, მინარევების გარეშე. მას გაახურებენ და კვლავ წყალბადს გაატარებენ (წინა ექსპერიმენტის მსგავსად).

გერმანიუმს ალმასის მსგავსი კრისტალური მესერი აქვს, თუმცა მისი ატომების რადიუსი გაცილებით მეტია. ამის გამო გერმანიუმი მინასავით მყიფეა, მოთეთრო ვერცხლისფერია, მეტალივით ბზინავს, თუმცა ნახევრად მეტალია, მაშასადამე, სილიციუმის მსგავსად, შუალედური ადგილი უკავია მეტალებსა და არამეტალებს შორის. ამასთან, ნახევრად გამტარია, ესე იგი განსაზღვრულ პირობებში დენს ატარებს.

ამ თვისების გამო გერმანიუმი მეოცე საუკუნეში ტექნიკური პროგრესის ერთ-ერთ მთავარ წყაროდ იქცა, მის ბაზაზე სხვადასხვა აპარატურისთვის ნაწილების შექმნა დაიწყეს, თუმცა 70-იანი წლებიდან ის სილიციუმმა ჩაანაცვლა. დღეს გერმანიუმისგან კოსმოსური ხომალდებისთვის მზის ელემენტებს ამზადებენ.

ნორმალურ პირობებში გერმანიუმი ყოველგვარი ქიმიური ზემოქმედების მიმართ მდგრადია – არ რეაგირებს წყალთან, ჰაერსა და განზავებულ მჟავებთან, გაცხელებისას (500 გრადუსამდე) კი მაინც შედის რეაქციაში ჟანგბადთან. ასევე გაცხელებით რეაგირებს კონცენტრირებულ აზოტმჟავასა და გოგირდმჟავასთან, წარმოიქმნება გერმანიუმის ოქსიდი, წყალი და გოგირდის ან აზოტის დიოქსიდი (გააჩნია, რომელ მჟავასთან არის რეაქცია).

ტუტეებთან რეაქციაში არ შედის, მაგრამ თუ რომელიმე მჟანგავს (მაგალითად, წყალბადის პეროქსიდს) დავამატებთ, გერმანიუმმჟავას მარილი და წყალი წარმოიქმნება:

Ge+2NaOH+2H₂O₂=Na₂GeO₃+3H₂O

გერმანიუმს შეუძლია, ნაერთები წარმოქმნას ზოგიერთ აქტიურ მეტალთან, მაგალითად, მაგნიუმთან. შევურიოთ მაგნიუმის ფხვნილი გერმანიუმის ოქსიდს პროპორციით 1:4. კარგად გავაცხელოთ, წარმოიქმნება მაგნიუმის გერმანიდი. თავად რეაქცია ძალიან აქტიურად მიმდინარეობს.

მაგნიუმის გერმანიდს გერმანიუმის „სარკის“ მისაღებად იყენებენ. ამისთვის გერმანიდის ფხვნილს ათავსებენ კვარცის მილში და აკავშირებენ გამყოფ ძაბრთან, რომელშიც მარილჟავაა მოთავსებული. წარმოიქმნება გერმანიუმის წყალბადნაერთი, რომლის გახურებისას გამოიყოფა სუფთა გერმანიუმი და კვარცის მილის კედლებზე ილექება. იქმნება ამრეკლავი სარკის შთაბეჭდილება.

Mg₂Ge+4HCl=GeH₄+2MgCl₂

GeH₄=Ge+2H₂

სხვათა შორის, გერმანიუმს ოპტიკასა და პოლიმერების წარმოებაშიც იყენებენ.

პერიოდულ სისტემაში გერმანიუმს კალა მოსდევს. ეს უკვე ნამდვილი მეტალია და მის შესახებ ვრცელი წერილი ადრე შემოგთავაზეთ  (https://mastsavlebeli.ge/?p=32776 ). ამჯერად მხოლოდ იმას შეგახსენებთ, რომ კალა საკმაოდ მდგრადი მეტალია. თუ კალის ნაჭერს ავიღებთ და გადატეხვას მოვუნდომებთ, ვერაფერს გავხდებით, თუმცა ერთგვარ ღრჭიალს გავიგონებთ. ქიმიკოსები ამას „კალის ყვირილს“ უწოდებენ და მეტალის შიგნით კრისტალური მესრის დეფორმაციით არის გამოწვეული.

კალის ლღობის ტემპერატურა 231 გრადუსია ცელსიუსით, ამიტომ მისგან ძველთაგანვე იოლად აკეთებდნენ ნაირ–ნაირ ჭურჭელს. კალის ჯარისკაცსაც იოლად დავამზადებთ: ტიგელში გავახუროთ კალის ნატეხები, გამლღვალი კალა ჩავასხათ თაბაშირისგან დამზადებულ ფორმაში (ფორმას, ვისაც როგორც გამოუვა, ისე დაამზადებს).

ცელსიუსით -13,2 გრადუსზე კალა დაშლას იწყებს და ფხვნილად იქცევა. ეს პროცესი მაქსიმალურ სიჩქარეს -33 გრადუსზე აღწევს. ამგვარად, კრისტალური მესრის გადაწყობით თეთრი კალა რუხ ფერს იღებს. თუ ასეთი ფხვნილით მყარ კალას შევეხეთ, ისიც დაშლას დაიწყებს, თითქოს დასნებოვნდაო. ამ მოვლენას „კალის ჭირს“ უწოდებენ.

დღეს კალის ნაკეთობებს მდგრადობისთვის ცოტაოდენ ბისმუტს ამატებენ.

მე-14 ჯგუფი რომ ამოვწუროთ, ტყვიაზეც უნდა ვილაპარაკოთ, მაგრამ მოდი, ეს სხვა დროს იყოს. მით უმეტეს, ტყვიის მონაწილეობით ერთი ლამაზი ექსპერიმენტიც მაქვს გასაზიარებელი.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ სადაც წყალია, იქ სიცოცხლეა. ძირძველი ხალხი მთელ მსოფლიოში იზიარებს რწმენას წყლის სიწმინდის შესახებ.

მდინარეებს ოდითგანვე სცემდნენ თაყვანს  სხვადასხვა კულტურებსა და რელიგიებში და განიხილავდნენ როგორც სიცოცხლის, სიწმინდისა და სულიერების სიმბოლოს.

მდინარე ურუბამბა

მდინარე ურუბამბას სახელი მომდინარეობს კეჩუა ურუპამპადან, რაც ნიშნავს “ობობების პლატოს”. ინკების დროს იგი ცნობილი იყო როგორც ვილკამაიუ (წმინდა მდინარე). ეს არის პერუს ერთ-ერთი მთავარი მდინარე და ამაზონის აუზის ნაწილი.

მდინარე ურუბამბა (სიგრძით 725 კმ) სათავეს იღებს ცენტრალური ანდების წყალგამყოფ მასივზე. იგი ტიპური მთის მდინარეა ჭორომებით და ჩანჩქერებით, მიედინება ღრმა კანიონში და ერთვის მდინარე ტამბოს, რის შედეგადაც წარმოიქმნება მდინარე უკაიალი. იგი კვეთს ინკების მთელ წმინდა ველს და გადის მაჩუ-პიქჩუს მთის ძირში.

წარწერა ფოტოზე: აგუას-კალიენტესი (ესპ. Aguas Calientes ცხელი წყალი ან ცხელი წყაროები), ზოგჯერ მოხსენიებული როგორც მაჩუ-პიქჩუ ქალაქი – ქალაქი პერუში, მდინარე ურუბამბაზე. იგი ისტორიულ ძეგლ მაჩუ-პიქჩუმდე მისასვლელი უახლოესი წერტილია, მდებარეობს მისგან მხოლოდ 6 კილომეტრში, 1,5 სთ ფეხით სავალ მანძილზე. ტურისტებისთვის გახსნილია მრავალი სასტუმრო და რესტორანი, ისევე როგორც ბუნებრივი ცხელი აბანოები, საიდანაც მომდინარეობს ქალაქის სახელი.

ათასწლეულების მანძილზე მდინარე ურუბამბა ანდების ხალხებისთვის მნივნელოვანი წყარო იყო, ის რეგიონში კაცობრიობის ისტორიისა და კულტურული განვითარების კურსს აყალიბებდა. იმ ცნობილ ცივილიზაციებს შორის, რომლებიც ცხოვრობდნენ მის ნაყოფიერ სანაპიროებზე, იყვნენ ინკები.

მდინარე ურუბამბას ღრმა სულიერი მნიშვნელობა ჰქონდა ინკებისთვის. იგი განასახიერებდა იმ წმინდა კავშირს დედამიწასა და წყალს, სიცოცხლესა და საარსებო წყაროს შორის, რომელიც ინარჩუნებდა მათ ცივილიზაციას საუკუნეების განმავლობაში. მის ნაპირებთან, ინკებმა ააშენეს სასოფლო-სამეურნეო ტერასებისა და სარწყავი არხების ქსელი, გამოიყენეს მდინარის ძალა სიმინდის, კარტოფილისა და სხვა ძირითადი კულტურების მოსაშენებლად.

მაგრამ, ალბათ, ინკების ყველაზე მდგრადი მემკვიდრეობა არის მდინარე ურუბამბას გასწვრივ მაჩუ-პიქჩუს საკულტო ციტადელი მთის თავზე, რომელიც ველს გადაჰყურებს. მე-15 საუკუნეში აშენებული, როგორც სამეფო მამული და სულიერი საკურთხეველი, მაჩუ-პიქჩუ ადასტურებს ინკების ცივილიზაციის გამომგონებლობისა და არქიტექტურულ ნიჭს.

ხედი მდინარე ურუბამბას მაჩუ-პიქჩუდან

მდინარე ურუბამბა ინკებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან სატრანსპორტო გზას ასრულებდა – ხელს უწყობდა ვაჭრობას და კომუნიკაციას იმპერიის შორეულ რეგიონებს შორის. მის ნაპირებთან ინკების უძველესი გზები და ბილიკები კვეთდა ლანდშაფტს და აკავშირებდა შორეულ სოფლებს, მთის დასახლებებს წმინდა ველის ხმაურიან ბაზრებსა და ადმინისტრაციულ ცენტრებს. ამ სავაჭრო ქსელებმა ხელი შეუწყო ეკონომიკურ გაცვლას და იდეების, ტექნოლოგიებისა და კულტურული პრაქტიკის გავრცელებას.

უფრო მეტიც, მდინარე ურუბამბა ცენტრალურ როლს ასრულებდა ინკების რელიგიურ რიტუალებსა და ცერემონიებში, რომლებიც პატივს სცემდნენ მას, როგორც წმინდა ღვთაებასა და თავიანთი მიწების მფარველს. მდინარის ღმერთის პაჩამამასადმი მიძღვნილი ტაძრები და სალოცავები ამშვენებდა მის ნაპირებს, სადაც ოქროს, ვერცხლსა და ძვირფას სამკაულებს ძღვენად სწირავდნენ მის ღვთაებრივ ძალას. ეს ტრადიციები ინკების იმპერიის დაცემის შემდეგ დიდხანს გაგრძელდა და დღემდე აგრძელებს მდინარე ურუბამბას გასწვრივ მკვიდრი თემების კულტურული იდენტობის ჩამოყალიბებას.

მაჩუ-პიქჩუს ეროვნულ პარკში ბინადრობს 400-ზე მეტი სახეობის ფრინველი. ხეობაში შესვლისას მცენარეთა და ცხოველთა რაოდენობა იზრდება; რამდენიმე მათგანი ისეთი სახეობაა, რომელსაც სხვაგან ვერსად ნახავთ მსოფლიოში.

მდინარე ურუბამბა ჯომარდობის ერთ-ერთ საუკეთესო შესაძლებლობას გვთავაზობს.

მდინარე უანგანუი

ახალი ზელანდიის ჩრდილოეთ კუნძულზე მცხოვრები მაორი ხალხისთვის მდინარე უანგანუი ცოცხალი არსებაა.  „ვანგანუის თვალსაზრისით, მდინარის კეთილდღეობა პირდაპირ კავშირშია ხალხის კეთილდღეობასთან და ამიტომ ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ მისი იდენტობის აღიარება“.

მდინარე უანგანუი

მდინარე უანგანუი მსოფლიოში პირველი მდინარეა, რომელსაც 2017 წლის მარტში მიენიჭა იურიდიული სტატუსი, რაც ნიშნავს, რომ მდინარეს აქვს იგივე უფლებები და მოვალეობები, რაც ადამიანს. ეს იყო ახალი ზელანდიის ყველაზე ხანგრძლივი სამართლებრივი ბრძოლის დასასრული. მაორის თემის წევრებმა ახალი ზელანდიის პარლამენტში ეს ამბავი ცრემლებითა და მუსიკით აღნიშნეს.

იგი ყველაზე გრძელი სანაოსნო მდინარეა ახალ ზელანდიაში. მაორები იყენებდნენ მდინარე უანგანუის და მის შენაკადებს ერთმანეთთან ვაჭრობისა და კომუნიკაციის გასაადვილებლად. 1800-იან წლებში ევროპელების ჩამოსახლების დროისთვის ქვეყნის ერთ-ერთ ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ნაწილი იყო. მაორის ტომები, რომლებიც ცხოვრობენ უანგანუის გასწვრივ, მდინარეს ყოველთვის თვლიდნენ, როგორც წმინდას – მისი წყლებით საზრდოობდნენ 700 წლის განმავლობაში. ამიტომაც წამოიწყეს მდინარის მანას (პრესტიჟის) და მაურის (სიცოცხლის ძალის) შესანარჩუნებლად საკანონმდებლო ბრძოლა.

მდინარე უანგანუის წარმოშობის ისტორიის მრავალი ვერსია არსებობს. ერთ-ერთი მათგანი მოგვითხრობს, რომ როდესაც ცენტრალური პლატოს დიდი მთები ტონგარირო და ტარანაკი დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს საყვარელი ქალწულის პიჰანგას გამო, ტარანაკის სთხოვეს წასულიყო, რათა მისი ტაპუ (სიწმინდე) შენარჩუნებულიყო. მწუხარებით სავსე ტარანაკი მზის ჩასვლისას დასავლეთით გაემართა და ცრემლებით აავსო მდინარე უანგანუი.

მაორებმა მდინარის დაცვისთვის მოქმედებები ჯერ კიდევ 1870-იანი წლებიდან დაიწყეს, როდესაც ევროპულმა დასახლებებმა და საქმიანობებმა მდინარის დაბინძურება დაიწყო/დაბინძურების საფრთხე შექმნა.

ათწლეულებზე გაწელილი მოლაპარაკებები დასრულდა 2017 წელს და მდინარეს იურიდიული იდენტობა მიენიჭა, ცნობილი როგორც Te Awa Tupua. ტე ავა ტუპუა ცნობს მდინარეს, როგორც განუყოფელ ერთეულს, მისი სათავედან ტონგარიროს მთაზე, ტასმანის ზღვამდე, მთელი მისი ფიზიკური და სულიერი ელემენტებით.

მდინარისთვის პიროვნების იდენტობის მინიჭების ფაქტი პირველი იყო და ასახავს იმას, რომ ვანგანუი მაორი Te Awa Tupua-ს უბრალო ბუნებრივ რესურსზე მეტს მიიჩნევს, ის არის ტუპუნა, ანუ წინაპარი.

დასახლების კანონმდებლობა აღიარებს ტე ავა ტუპუას, როგორც: ცოცხალ და განუყოფელ მთლიანობას, რომელიც მოიცავს მდინარე უანგანუის მთებიდან ზღვამდე, აერთიანებს მის შენაკადებს და მის ყველა ფიზიკურ და მეტაფიზიკურ ელემენტებს”, – ამბობს ალბერტი. „პირველად, ჩარჩო მომდინარეობს მკვიდრი რწმენის სისტემის შინაგანი სულიერი ღირებულებებიდან“.

ეს ინოვაციური მიდგომა აღიარებს ღრმა სულიერ კავშირს ადგილობრივ მაორსა და მდინარეს შორის, რაც უზრუნველყოფს მის დაცვას მომავალი საუკუნეების განმავლობაში, როგორც რეგიონის სასიცოცხლო სისხლძარღვს.

მდინარის ადამიანის თანასწორად აღიარებისთვის, მაორის ტომი 140 წელი იბრძოდა. რეზერვუარის ახალი სტატუსი ნიშნავს იმას, რომ მისთვის მიყენებული ზიანი, ჩაითვლება მაორის ტომის ადამიანზე მიყენებული ზიანის ტოლფარდ დანაშაულად.

კანონი იწყება მდინარის განუყოფელ და ცოცხალ არსებად აღიარებით და ასახავს ოთხ ძირითად პრინციპს ტომების პერსპექტივიდან, მათ შორის მათ განუყოფელ კავშირს მდინარესთან. შემდეგ, იგი აცხადებს, რომ მას „აქვს იურიდიული პირის ყველა უფლება, უფლებამოსილება, მოვალეობა და ვალდებულება“.

ახალი ზელანდიის გადაწყვეტილებით შთაგონებული, ჩრდილოეთ ინდოეთის შტატის უტარახანდის უმაღლესმა სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება, რომ პიროვნების მინიჭება ქვეყანაში შეეხება არა ერთ, არამედ ორ მდინარეს, იუწყება Washington Post . სამი ოფიციალურად დანიშნული მეურვის მეთვალყურეობის ქვეშ, განგე და მისი მთავარი შენაკადი, იამუნა, რომელსაც პატივს სცემს ქვეყანაში მცხოვრები დაახლოებით მილიარდი ინდუისტი, ახლა იგივე კანონებს დაექვემდებარება, როგორც ადამიანი. მდინარეების დაზიანება, მაგალითად, დამაბინძურება, ისევე ისჯება, როგორც ადამიანისთვის ზიანის მიყენება.

ქვეყანაში მკვეთრი განვითარების გამო, განგისა და იამუნას ნაწილები ძლიერ დაბინძურებულია და ეს გადაწყვეტილება განიხილებოდა, როგორც გამოსწორების გზა. თუმცა ზოგიერთი გარემოსდამცველი სკეპტიკურად არის განწყობილი. ”მხოლოდ იმის გამოცხადება, რომ ის ცოცხალი არსებაა, არ გადაარჩენს მდინარეს,” – განუცხადა Post-ს ვიმლენდუ ჯჰამ, გარემოსდაცვითმა აქტივისტმა, რომელიც მუშაობს იამუნას კონსერვაციის მცდელობებზე . ”შტატის მთავრობამ, ოფიციალურმა პირებმა და მოქალაქეებმა უნდა იმოქმედონ მდინარის გასასუფთავებლად და  შემდგომი დაბინძურების შესაჩერებლად.”

2021 წელს კი უფლებები მიენიჭა მდ. მაგფის, კანადაში, რომელსაც 9 უფლება აქვს, რომელთა შორისაცაა ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნების უფლება და თავისუფლება დაბინძურებისაგან.

ბუნებრივი, არაადამიანური სუბიექტებისთვის პიროვნების მინიჭება იშვიათი, თუმცა არც თუ მთლად ახალი ცნებაა – ახალი ზელანდია ლიდერობს ამ მხრივ. 2014 წელს ქვეყანამ უარი თქვა Te Urewera-ზე, 821 კვადრატული მილის ფართობის ეროვნულ პარკზე ჩრდილოეთ კუნძულზე და გამოაცხადა, რომ აქტის მიხედვით მას ექნება იგივე კანონიერი უფლებები, როგორც პირს, იგივე სახელწოდებით Te Urewera. თუმცა, ინდოეთმა შეიძლება გააგრძელოს მისი მიბაძვა: მდინარეების აღნიშვნების შემდეგ, იგივე უმაღლესი სასამართლო ახლა განიხილავს შუამდგომლობას ჰიმალაის “იურიდიულ პირად” განხილვის შესახებ, იუწყება Times of India

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები:

https://www.cntraveler.com/story/new-zealands-whanganui-river-is-now-legally-a-human-being

https://www.theguardian.com/world/2019/nov/30/saving-the-whanganui-can-personhood-rescue-a-river ; https://www.forgottenworldadventures.co.nz/about-us/news-2/whanganui-river/

https://www.doc.govt.nz/parks-and-recreation/places-to-go/manawatu-whanganui/places/whanganui-national-park/history-and-culture/

წყალი სიცოცხლის, ენერგიისა და თავისუფლების წყაროა მსოფლიოს რელიგიებსა და თემებში. ტაძრები, ქალაქები და იმპერიებიც კი აშენდა წყლის ირგვლივ და ქრისტიანობიდან ინდუიზმამდე და ნიგერიის იორუბას რელიგიამდე, მდინარეები ყოველთვის განსაკუთრებულ როლს თამაშობდნენ თაყვანისმცემელთა ცხოვრებაში.

ანტიკური სამყაროს ხალხს მდინარეები რაღაც ჯადოსნური და იდუმალი ეგონათ და რაც უფრო დიდი იყო მდინარე, მით უფრო მეტი ლეგენდა იწერებოდა მასზე. ამაში უცნაური არაფერია – პირველი ადამიანური ცივილიზაციები წარმოიშვა ზუსტად მდინარეების ირგვლივ, რადგან წყალი გამოიყენებოდა გლეხის მინდვრების მოსარწყავად. მდინარეებს ხალხი პატივს სცემდა, როგორც ღმერთებს.

სამწუხაროდ დღეს, ამ მდინარეებიდან ბევრი დაბინძურებულია და წმინდა ადგილები განადგურებულია ინდუსტრიალიზაციისა და ურბანული ნარჩენების გამო. თუმცა ეს დაბრკოლებას არ უქმნის თანამედროვე მომლოცველებს.

ნილოსი

ეგვიპტის გულში გადაჭიმული  წმინდად მიჩნეული ნილოსი სიმბოლოა ნაყოფიერებისა და განახლებისა, ყოველწლიური წყალდიდობისადმი მიძღვნილი რიტუალებით. მდინარის მნიშვნელობა სცდება დროს და აყალიბებს ეგვიპტის კულტურულ და რელიგიურ ლანდშაფტს.

მსოფლიოში ამ ყველაზე გრძელი მდინარე 3 ცივილიზაციის სამშობლო გახდა, ესენია: ძველი ეგვიპტური, ნუბიური და კუშიტური. ზემო ნილოსი ასაზრდოებდა აბისინიის, სამხრეთ სუდანისა და უგანდის ცივილიზაციებს.

აფრიკელმა ხალხებმა ნილოსის შესახებ ბევრი საოცარი ამბავი შემოინახეს. მათგან ყველაზე ცნობილია წინასწარმეტყველი მოსეს ლეგენდა, რომელიც ნილოსის წყლებზე მცურავ კალათაში იპოვეს. ძველი ეგვიპტელები თაყვანს სცემდნენ ნილოსს, როგორც ღვთაებას და მის “ქორწილს” ცოცხალ გოგონებთანაც კი აწყობდნენ.

ძველ ეგვიპტურ მითოლოგიაში აღნიშნულია, რომ მდინარე სათავეს სამოთხიდან იღებს. დღემდე, ეგვიპტისა და სუდანის სოფლებში, ნილოსთან დაკავშირებული სპეციალური ცერემონიები იმართება წინადაცვეთის ფესტივალებისა და ქორწილების დროს.

ედემის ბაღის მდინარე – ევფრატი

სამხრეთ-დასავლეთ აზიის ერთ-ერთი უდიდესი მდინარე გახდა უძველესი ცივილიზაციების – ასურეთისა და ბაბილონის დედა. ამ ქვეყნების მცხოვრებნი ევფრატს მანდაიკს უწოდებდნენ. მდინარეს თაყვანს სცემდნენ როგორც ღვთაებას. ასურელები მას “პურატუს” უწოდებდნენ, არაბები “ფურატს”, ხოლო დასავლურ ენებში კი მას ევფრატი ჰქვია. მესოპოტამიასა და მცირე აზიაში ყველაზე გრძელი მდინარე ევფრატი, სიგრძით ათას კილომეტრზე მეტია.

უძველესი რუმკალეს ციხე (ურუმგალა) მდინარე ევფრატზე

არსებობს ლეგენდა, რომ ევფრატი არის ერთ-ერთი მდინარე, რომელიც მიედინებოდა ედემის ბაღში, სადაც ადამი და ევა ცხოვრობდნენ. ეს ლეგენდა დასტურდება ისლამურ მითოლოგიაში. წინასწარმეტყველმა მუჰამედმა თქვა, რომ ევფრატი და ნილოსი სამოთხის მდინარეებს ეკუთვნის.

მდინარე ევფრატმა ასევე გადამწყვეტი როლი ითამაშა მესოპოტამიურ რელიგიასა და მითოლოგიაში. ძველ მესოპოტამიაში მდინარე წმინდა არსებად ითვლებოდა და მის პატივსაცემად მრავალი რელიგიური რიტუალი ტარდებოდა. მდინარე ხშირად პერსონიფიცირებული იყო როგორც ღმერთი და არსებობდა მრავალი მითი მისი შექმნისა და მნიშვნელობის შესახებ.

მდინარე ევფრატი ათასობით წლის განმავლობაში სოფლის მეურნეობისა და ვაჭრობის ცენტრს წარმოადგენდა. მეცხრამეტე საუკუნემდე მასზე ხიდი არ აშენებულა, ამის გამო ტრანსპორტირება ნავებით და ხომალდებით ხდებოდა. ანატოლიის პროდუქცია სპარსეთის ყურემდე ევფრატის გავლით აღწევდა და იქედან კი აზიაში გადიოდა.

ვარაუდობენ, რომ მდინარე ევფრატის წყლით რეგიონის ვაკის მორწყვის იდეა დაახლოებით 3000 წლის წინ გაჩნდა. არ არის ცნობილი, ვის ეკუთვნის ეს იდეა, მაგრამ სხვადასხვა წყაროდან ირკვევა, რომ ასურეთის მეფე ნემრუთი ამ იდეის რეალიზაციის მიზნით წლების მანძილზე ათი ათასობით მონას ამუშავებდა.

ტიგროსი

ტიგროსი ევფრატის შემდეგ იგი არის ანატოლიის ყველაზე გრძელი მდინარე. მისი სახელია “ტიგლატი” სპარსულად და “ტიგრისი” ბერძნულად. ტიგროსი სასწაულია. ტერიტორიები, რომლებზეც გადის ტიგროსი, შვიდი ათასი წლის ისტორიით ატარებს ოცზე მეტი ცივილიზაციის კვალს… ტიგროსის ხეობაში არსებული დიარბაქირის ციხე, გალავნები და ჰევსელის ბაღები, რომლებიც ჯერ კიდევ არსებობენ და ორიგინალური კულტურული მემკვიდრეობაა, შეტანილი ყოფილიყო იუნესკოს კულტურული ლანდშაფტის არეალის სიაში.

საუკუნეების განმავლობაში, ტიგროსსაც და ევფრატსაც ადამიანები ვერ იყოფდნენ. რადგანაც რეგიონი, რომელსაც იგი სიცოცხლეს აძლევდა, ყოველთვის იყო ყურადღების ცენტრში თავისი გეოპოლიტიკური მდებარეობიდან გამომდინარე და იგი ომების და ბრძოლების მოწმე ხდებოდა. დღეს ტიგროსი და ევფრატი, თურქეთის, სირიისა და ერაყის ქალაქებს აწოდებენ წყალს. დღეს ამ ორ მნიშვნელოვან მდინარეზე ძალიან მნიშვნელოვანი კაშხლებია აგებული.

ტიგროსი და ევფრატი არის მრავალფეროვანი და მულტიკულტურული რეგიონის მდინარე, სადაც ხალხი დასახლდა ნეოლითის ხანიდან. ისინი იმ ტერიტორიების წყლებია, რომლებსაც აქვთ როგორც რელიგიური და პოლიტიკური, აგრეთვე კომერციული და სტრატეგიული მნიშვნელობა. წარსულში აბრეშუმის გზის, დღეს კი ნავთობისა და გაზის გზების გადაკვეთის წერტილილში მდებარე რეგიონის შეუცვლელი მდინარეებია.

მდინარე იორდანე

ზომით იორდანე მნიშვნელოვნად ჩამოუვარდება ნილოსსა და ევფრატს. აღმოსავლეთ ლიბანის სათავედან მკვდარ ზღვამდე მდინარის სიგრძე 251 კმ-ია. მაგრამ იორდანე იუდაიზმსა და ქრისტიანობაში წმინდად ითვლება.

ისრაელის ძეებმა გადალახეს ეს მდინარე აღთქმულ მიწაზე. მოგვიანებით იოანე ნათლისმცემელმა მონათლა იესო ნაზარეველი იორდანეს წყალში. ბიბლია იორდანეს უწოდებს პალესტინის ყველა მდინარის დედას.

იორდანე სათავეს ჰერმონის მთის ფერდობზე, ლიბანისა და სირიის საზღვარზე იღებს, გაედინება კინერეთის ტბაზე (გალილეის ზღვა) და უერთდება მკვდარ ზღვას; იგი  ისრაელის, იორდანიის, ლიბანისა და სირიის ტერიტორიებზე მიედინება. მდინარე მნიშვნელოვანი და წმინდაა ქრისტიანებისთვის, ებრაელებისთვის და მუსლიმებისთვის.

ძველ აღთქმაში ძველ ებრაელებს უხდებოდათ მდინარის გადაკვეთა, როგორც საბოლოო ნაბიჯი თავისუფლების მოსაპოვებლად უდაბნოში წლების ხეტიალის შემდეგ; ახალ აღთქმაში იესო მონათლავს იოანე ნათლისმცემელს წყალში. იოანეს ნათლობის ზუსტი ადგილი საუკეთესოდ არის მითითებული ალ-მაღთაში. იორდანია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლია.

განგი

ყველაზე პატივცემულ მდინარეებს შორის განგს დიდი ადგილი უჭირავს ინდუიზმში. ცნობილია, როგორც განგა მატა (დედა განგე), ითვლება, რომ ის ზეციდან ჩამოდის, ასუფთავებს ცოდვებს და აკურთხებს მათ, ვინც ბანაობს მის წყლებში. ითვლება, რომ ეს არის ქალღმერთის განგას ფიზიკური გამოვლინება, რომელიც ზეციდან ჩამოვიდა მიწას სიცოცხლისა და კეთილდღეობის მოსატანად. მდინარე სულიერი და ფიზიკური საზრდოს წყაროა მის ნაპირებთან მცხოვრები მილიონობით ადამიანისათვის.

აზიის ერთ-ერთი უდიდესი მდინარე მიედინება განგეტის დაბლობზე ჩრდილოეთ ინდოეთში და მთავრდება ბანგლადეშში. განგის სიგრძე 2510 კილომეტრია. მდინარის სათავე დასავლეთ ჰიმალაიაშია, ხოლო პირი ბენგალის ყურეშია. განგი სიცოცხლისა და განახლების სიმბოლოა. განგის ნაპირებზე უამრავი სამლოცველოა. ინდუსები განგს ღვთაების განსახიერებად მიიჩნევენ და მის ნაპირებზე ასრულებენ სხვადასხვა წმინდა რიტუალებს. მათ სჯერათ, რომ წმინდა მდინარეში ჩასვლა მათ ცოდვებისგან განწმენდს და ღვთაებრივთან მიაახლოებს. მათი რწმენით, ინდოელმა ერთხელ მაინც თუ არ იბანავა განგის სათაყვანო წყალში, მის სიცოცხლეს აზრი არ აქვს. მდინარე თავისი ღვთიური ძალით წმინდავს მათ სულებს, კურნავს ავადმყოფებს და ცოდვებს უმსუბუქებს მლოცველებს. აქ ხშირად აბნევენ კრემირებული ადმიანების ფერფლს, რათა მათმა სულებმა სიკვდილის შემდეგ მიიღონ განწმენდა და სიმშვიდე ჰპოვონ. სხვათა შორის, ჯორჯ ჰარისონის ფერფლი აქ გააბნიეს მისმა ოჯახის წევრებმა. აქ ხშირად მოდის ავადმყოფი და დაუძლურებული ხალხი, რათა სიცოცხლის უკანასკნელი საათები თავიანთ ღვთაებასთან გაატარონ და… სამუდამოდ იქ დარჩნენ.

მდინარე განგე: რიტუალური დაბანა რიტუალური დაბანა მდინარე განგზე ვარანასიში, უტარ-პრადეში, ინდოეთი. ანჯეი ვროტეკი (CC-BY-2.0) (ბრიტანეთის გამომცემლობის პარტნიორი)

განგის რელიგიური მნიშვნელობა უფრო დიდია, ვიდრე მსოფლიოს ნებისმიერი სხვა მდინარის.

განგი არის ინდუიზმის შვიდი წმინდა მდინარედან ერთ-ერთი. როგორც მსოფლიოს მრავალი მდინარე, ის ძლიერ არის დაბინძურებული სამრეწველო ქარხნებითა და საკანალიზაციო სისტემებით. დღეს, განგა ერთ-ერთ ყველაზე დაბინძურებულ მდინარედ ითვლება მსოფლიოში და ამის მიზეზი – ადამიანია

დღეს უკვე კანონი მოქმედებს, რომლის თანახმად, ყველა, ვინც მდინარეს დააბინძურებს, ვალდებული იქნება ჯარიმის სსახით 800 აშშ დოლარი გადაიხადოს. გარდა ამისა, მიცვალებულების წყალში დამარხვა, კრემაციის გარეშე, მკაცრად აიკრძალა.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://www.euroschoolindia.com/blogs/know-about-sacred-rivers-of-the-world/ ; https://www.cntraveler.com/gallery/sacred-rivers-around-the-world