ანჩისხატის უბანში ჩვეული ხალხმრავლობაა. გაბრიაძის თეატრის საათმა ოთხჯერ ჩამოჰკრა, მზემ ცეცხლოვანი ფრთები გაშალა. სწორედ ის დროა, რომ სამყაროში რაღაც მშვენიერი მოხდეს…

ნიკოლოზ ბარათაშვილის სახლ-მუზეუმის წინ თავყრილობაა – აქ შეკრებილებმა ერთ ახალ, საინტერესო საფეხმავლო ტურში უნდა მიიღონ მონაწილეობა. „ნობელიანტები თბილისში“ – ასე ჰქვია ამ ტურს და ის თბილისის მერიის მუზეუმების გაერთიანების ახალი ინიციატივაა. ეს ტური გულისხმობს ყველა იმ ტოპოსის, მოვლენის და სახელის გაცოცხლებას, რომლებიც თბილისში მოგზაურ ნობელიანტებს უკავშირდება.

ასეთი კი არაერთი იყო: კნუტ ჰამსუნი, შიმონ პერესი, ჯონ სტაინბეკი, ბერტა ფონ ზუტნერი. საერთოდაც, თბილისი ყოველთვის აღელვებდა დედამიწის სხვადასხვა მხარეში მცხოვრებ სხვადასხვა პროფესიის ადამიანებს – ხელოვანებს, მეცნიერებს თუ უბრალოდ მოგზაურებს.

თბილისის მუზეუმების გაერთიანების ამ შთამბეჭდავ საფეხმავლო ტურში მოისმენთ უნიკალურ ამბებს ჩვენს ნობელიანტ სტუმრებზე, აღმოაჩენთ თბილისის აქამდე უცნობ შრეებს, მიიღებთ საინტერესო ინფორმაციას ამა თუ იმ არქიტექტურული ძეგლის შესახებ.

ამ გზის ბარათაშვილის მემორიალური სახლ-მუზეუმიდან დაწყებაც სიმბოლურია – XIX საუკუნის მემორიალური შენობა თბილისის ერთ-ერთ ძველ, კოლორიტულ კალა-უბანში მდებარეობს. ეს არის საუკუნოვანი ძეგლებითა და მოსახლეობის ეროვნული სიჭრელით გამორჩეული, ისტორიულად მნიშვნელოვანი ადგილი.

აქედან გზას სასტუმრო „ლონდონისკენ“ მივუყვებით. „კონკა“ და თბილისელი „მეფარნე“, ორბელიანის მოედანი, ქაშვეთის წმინდა გიორგის სახელობის ტაძარი და დავით სარაჯიშვილის საფლავი – ამ გზის სანიშნეებია, რომლებითაც საუკუნის წინანდელი თბილისური ქრონიკები იფურცლება.

ჩვენც წარმოსახვით ავედევნოთ „ნობელიანტების ტურის“ მგზავრებს და გზადაგზა ამ საინტერესო და მნიშვნელოვანი ინიციატივის შესახებაც ვისაუბროთ. ჩვენი თანამოსაუბრე კი თბილისის მუზეუმების გაერთიანების გენერალური ხელმძღვანელი ნინი სანადირაძეა – უამრავი ბრწყინვალე იდეის ავტორი და განმახორციელებელი. სწორედ მისი და მისი გუნდის თავდაუზოგავი შრომის შედეგია თბილისის მერიის მუზეუმების გაერთიანებაში შემავალი სივრცეების დამუხტვა ასეთი მომაჯადოებელი, ღრმად შემეცნებითი შინაარსით.

 როგორ გაჩნდა ნობელიანტების ტურის იდეა მუზეუმების გაერთიანების კონტექსტში?

ნინი სანადირაძე: დღეს, როცა მუზეუმების ახალ როლზე და მისიაზეა საუბარი, აუცილებელია, განვიხილოთ ინსტიტუციური მიმართულება და მუზეუმის თანამედროვე მნიშვნელობა და ფუნქცია. თბილისის მუზეუმების გაერთიანების მთავარი მისია ეს არის მუზეუმების ახალი როლი თანამედროვე საზოგადოებაში, რომელიც შეიძლება აღვწეროთ, როგორც ტრადიციული სამუზეუმო საქმიანობის შენარჩუნებისა და საგანმანათლებლო ასპექტის სინთეზი, რომლის ფარგლებშიც ყურადღება გამახვილებულია თითოეული ადამიანისთვის ცოდნის გაზიარებაზე. თბილისის მუზეუმების გაერთიანების სტრუქტურაში შემავალი მუზეუმები ორიენტირებულნი არიან გააცნონ დამთვალიერებლებს იმ ადამიანთა სახელები, რომლებსაც დიდი წვლილი მიუძღვით  XIX-XX საუკუნეების ქართული კულტურის ჩამოყალიბებაში.

გარდა მემორიალური მუზეუმების რეაბილიტაცია-დაცვისა და საგანმანათლებლო აქტივობების გააქტიურებისა, თბილისის მუზეუმების გაერთიანების ერთ-ერთი მიმართულება სამეცნიერო და შემეცნებითი კონტექსტის შექმნაა, რაც საგამომცემლო საქმიანობასთან ერთად, თბილისთან დაკავშირებული კონტექსტის კვლევასაც მოიცავს.

ჩვენთვის მნიშვნელოვანია, აღვადგინოთ და საგანმანათლებლო კონტექსტად ვაქციოთ ის  მოვლენები, რომლებიც ხელს შეუწყობს, ერთი მხრივ, ადგილობრივი დამთვალიერებლებისა და ვიზიტორებისთვის მრავალფეროვანი ინფორმაციის მიწოდებასა და ეპოქისეული თხრობის აღდგენას და, მეორე მხრივ, საქართველოს პოპულარიზაციასა და მსოფლიო მნიშვნელობის კონტექსტის შესახებ ინფორმაციის გაფართოებას.

ჩვენ მიერ წარმოდგენილი მარშრუტი „ნობელიანტები თბილისში“ მიზანია, მე-19 საუკუნის ბოლოდან მე-20 საუკუნის 60-იან წლებამდე აღვადგინოთ და გავაცოცხლოთ საქართველოს არქივებსა და მემუარებში დაცული მასალა და თხრობაში ჩავრთოთ ის ტურისტული და სამუზეუმო ობიექტები, რომლებიც პირდაპირ თუ ირიბად კავშირში არიან ნობელიანტთა სტუმრობასთან თბილისსა და საქართველოში.

წარმოდგენილი მარშრუტი მოიცავს მე-19 საუკუნის ბოლოდან მე-20 საუკუნის 60-იან წლებამდე საქართველოს ისტორიის შესწავლის ახლებური შესაძლებლობების წარმოჩენას, ქვეყნის მხატვრული, კულტურული, საგანმანათლებლო და აკადემიური საქმიანობის შესახებ, რომელიც ტურის მონაწილეს აღმოაჩენინებს სტუმრების თვალით დანახულ უცხო და საინტერესო თბილისსა და ქვეყნის მნიშვნელოვნებას ევროპული ინტერესების ოჯახში.

სასტუმრო „ლონდონსაც“ მივადექით. აქ, საქართველოში მოგზაურობისას ნობელიანტი მწერალი კნუტ ჰამსუნი მეუღლესთან ერთად ცხოვრობდა (1899წ.).

სასტუმრო „ლონდონი“ – Hotel de Londres – 1875 წელს გაიხსნა მადათოვის ქუჩის #21 სახლში (ახლანდელი ათონელის #31). ის თავიდან ალექსანდრე იაკობის ძე ზუბალაშვილს ეკუთვნოდა, შემდეგ მის ძმას – კონსტანტინეს, ხოლო 1901 წელს, კონსტანტინეს გარდაცვალების შემდეგ, მემკვიდრეობით ერგო მის მესამე ვაჟს პეტრეს.

„ლონდონის“ სტუმართა შორის იყო მრავალი გამოჩენილი ადამიანი, მათ შორის რუსი კომპოზიტორი პიოტრ ჩაიკოვსკი (1888 წელს), მარკიზი ჯორჯ კერზონი, შემდგომში ინდოეთის ვიცე-მეფე და ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი (1892 წელს), ინგლისელი სიძველეთა მკვლევარი და პოლიტიკური ემისარი გერტრუდ ბელი (1892 წელს) და ნორვეგიელი მწერალი კნუტ ჰამსუნი (1899 წელს).

აქ მიღებული შთაბეჭდილებები ჰამსუნმა აღწერა წიგნში „მოგზაურობა ზღაპრულ მხარეში“, რომელშიც აღტაცებით მოიხსენია საქართველოს ბუნება, მკითხველს უამბო აქაურ ტრადიციებზე. თბილისში  ჩამოსული მწერალი მეუღლესთან ერთად სასტუმრო „ლონდონში“ დაბინავდა და დედაქალაქმა მასზე წარუშლელი შთაბეჭდილება მოახდინა. განსაკუთრებით ეს ითქმის მის აზიურ ნაწილზე.  „აი თბილისიც. ქალაქი, რომელზეც ასე ბევრს წერდნენ რუსი პოეტები და სადაც თამაშდება მრავალი რუსული რომანის მოქმედება. წუთით ბავშვად ვიგრძენი თავი, ვიცქირები შორს და მესმის, როგორ მიცემს გული” – წერდა ნობელიანტი მწერალი.

„ლონდონი“ სწრაფად ითვისებდა სიახლეებს. ეს იყო თბილისის ერთ-ერთი პირველი შენობა, რომელშიც მოეწყო ელექტროგანათება. 1913 წელს სასტუმროს ჰქონდა ავტოსადგომი. მოგზაურები ახსენებენ სასტუმროს სამკითხველოს, რომელშიც შეიძლებოდა ევროპული პრესის გაცნობა. „ლონდონის“ გამორჩეული ღირსება იყო  ევროპულ ენებზე მოლაპარაკე პერსონალი.  1913 წლის სარეკლამო განცხადებით, აქ შეეძლოთ სტუმრებთან საუბარი ფრანგულად, გერმანულად და ინგლისურად.

სასტუმრო „ლონდონს“ ილია ჭავჭავაძეც სწვევია – ის სასტუმროში იქ მცხოვრებ ინგლისელ სლავისტთან უილიამ რიჩარდ მორფილთან შესახვედრად მივიდა იაკობ მანსვეტაშვილის თანხლებით.

სასტუმრო ლონდონის“ პირდაპირ, მირზოევების სახლში, 1881 წელს ჰექტორ დელალანდმა გახსნა სასტუმრო „გრანდ-ოტელი“. მას გრძელი სამსართულიანი შენობის (ახლა საცხოვრებელი სახლია, ათონელის ქ. #29/ ხიდის ქ. #1) ნაწილი ეკავა – აქვე განლაგებული იყო მაღაზიები, აფთიაქი, საზოგადოება „ღუზის (Якорь)“ კანტორა და სხვა. „ნობელიანტების მარშრუტი“ ამ ადგილების დათვალიერებასაც გულისხმობს.

ნინი სანადირაძე: წარმოდგენილი მარშრუტის განსაკუთრებულობა, გარდა ისტორიული კონტექსტისა, მნიშვნელოვანია ასევე ჩართული ობიექტებისა და საფეხმავლო ტურის თვალსაზრისითაც. ტურში ჩართულია თბილისის მუზეუმების გაერთიანების ისეთი ობიექტები, როგორიცაა ნიკოლოზ ბარათაშვილის მემორიალური სახლ-მუზეუმი, ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუმი, კოტე და სოსო წერეთლების მემორიალური სახლ-მუზეუმი.

სწორედ კოტე და სოსო წერეთლების სახლ-მუზეუმში გიამბობენ კიდევ ერთი ნობელიანტის – შიმონ პერესის საქართველოსთან ურთიერთობის შესახებ. განახლებული სამუზეუმო სივრცე ორ ნაწილადაა გაყოფილი, სახლ-მუზეუმის ერთი ნაწილი ცნობილი ქართველი ენათმეცნიერის, არამეული დიალექტოლოგიის ფუძემდებლის, აკადემიკოს კოტე წერეთლის სამეცნიერო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას ეთმობა, ხოლო მეორე ნაწილი, მისი ვაჟის, ნიჭიერი მხატვრის სოსო წერეთლის შემოქმედებას, რომელიც 80-იანი წლების ერთ-ერთი ყველაზე გახმაურებული ამბის „თვითმფრინავის საქმის“ მონაწილე იყო.

კოტე წერეთლის საარქივო მასალები აღმოსავლეთის ქვეყნებში სხვადასხვა ვიზიტისა და სამუშაო მივლინებების შესახებ მოგვითხრობს. მათ შორისაა ისრაელის სახელმწიფოს მნიშვნელოვანი ფიგურის შიმონ პერესის შესახებ მოგონებები და სხვადასხვა ჩანაწერები. შიმონ პერესი საქართველოს რამდენჯერმე ესტუმრა, მათ შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია 2003 წლის ვიზიტი, რომელსაც კოტე წერეთელიც ესწრებოდა. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს სამთავრობო შეხვედრებს, ისრაელის სახელმწიფოში ყოველთვის ახლდა კოტე წერეთელი, რომელსაც არაერთი სამეცნიერო და საპატიო შეხვედრა მოუწყვეს ისრაელში შიმონ პერესის სახელმწიფო მმართველობის დროს. 1994 წელს პალესტინასთან სამშვიდობო ხელშეკრულებებზე ხელმოწერისთვის შიმონ პერესმა ნობელის პრემია მიიღო ისრაელის მაშინდელ პრემიერ იცხაკ რაბინთან და პალესტინის ლიდერ იასირ არაფატთან ერთად.

წერეთლების მუზეუმიდან გალაკტიონის ხიდისკენ მივდივართ. გზად ბევრია მოსაყოლი, თხრობის მთავარი აქტორები კი ამერიკელი ნობელიანტი მწერალი ჯონ სტაინბეკი და ფოტოგრაფი რობერტ კაპა არიან. ჯონ სტაინბეკმა და რობერტ კაპამ ერთმანეთი 1943 წელს, ალჟირში გაიცნეს. 4 წლის შემდეგ კი ისინი „რკინის ფარდის“ მიღმა – საბჭოთა კავშირში გამოემგზავრნენ. კაპას ფოტო-ობიექტივში მოხვდა საქართველო (თბილისი, მცხეთა, დასავლეთი საქართველო), აღბეჭდა უნიკალური კადრები: მარიამობის დღესასწაულზე ჩატარებული წირვა, კალისტრატე ცინცაძის პორტრეტი, 40-იანი წლების თბილისის, გორის, ბათუმის პეიზაჟები.

ჯონ სტაინბეკი 1963 წელს მეორედ მარტო ეწვია თბილისს. ამ ვიზიტის შესახებ კიდევ უფრო ნაკლებადაა ცნობილი. ერთი წლით ადრე, 1962 წელს, ჯონ სტაინბეკს ნობელის პრემია მიენიჭა ლიტერატურაში „მისი იშვიათი რეალისტური და ფანტაზიებით მდიდარი თხრობის სტილისათვის, რომელიც გამორჩეულია იუმორითა და სოციალური გამჭრიახობით“. 1963 წელს ჯონ სტაინბეკი საბჭოთა კავშირს პრეზიდენტ ჯონ კენედის შეთავაზებითა და სახელმწიფო დეპარტამენტის მიერ ინიციირებული კულტურათა გაცვლის პროგრამის ფარგლებში ეწვია (15 ოქტომბერი-14 ნოემბერი), მეუღლე ელეინთან და დრამატურგ ედვარდ ობლისთან ერთად. ამერიკელ მწერალს თარჯიმნობას უწევდა ფრიდა ლურიე, რომელიც საბჭოთა კავშირში დამკვიდრებული ტრადიციით, ანგარიშს აბარებდა ВОКС-ს და, შესაბამისად, სპეცსამსახურებს.

გალაკტიონის ხიდიდან უზნაძის ქუჩისაკენ გადავუხვევთ და „ნობელიანტების მარშრუტის“ ახალ ტოპოსს ვფურცლავთ, ქალაქის მეხსიერების სანიშნეებით – დღევანდელი დ. უზნაძის ქუჩა 54, ოდესღაც „ნოიტიფლისი“, კიდევ ერთი ნობელიანტი მწერალი ქალის – ბერტა ფონ ზუტნერის სახელს უკავშირდება.

1818 წლის ბოლოს საქართველოში ექვსი შვაბური ე.წ. კოლონია დაარსდა: ალექსანდერსდორფი (დღევანდელი დიდუბე), ელიზაბეტტალი (ასურეთი), პეტერსდორფი (იორზე), ანენფელდი (შამქორი აზერბაიჯანში), ჰელენენდორფი (ქანლარი აზერბაიჯანში) და კატარინენფელდი (ბოლნისი). მეშვიდე კოლონია, მარიენფელდი (სართიჭალა) 1817 წელს შვაიკჰაიმიდან ჩამოსახლებულმა კოლონისტებმა დააარსეს. ამ კოლონიებს მოგვიანებით კიდევ რამდენიმე დასახლება დაემატა, მათ შორის იყო ნოიტიფლისი.

სწორედ ნოიტიფლისში, დღევანდელ დ. უზნაძის ქუჩა #54-ში, მცირე ზომის, ორსართულიან, ერთსადარბაზოიან სახლში, მე-19 საუკუნის ბოლოს ავსტრიელი ნობელიანტი ქალბატონი ბერტა ფონ ზუტნერი და მისი მეუღლე არტურ გუნდაკარ ფონ ზუტნერი ცხოვრობდნენ. დღესდღეობით, სახლს მემორიალური დაფა ამკობს, რომელიც ავსტრიელი ნობელიანტი ქალისა და მისი მეუღლის თბილისში, ამ სახლში ცხოვრების შესახებ იუწყება.

ავსტრიელი ნოველისტი, სამშვიდობო მოძრაობის აქტივისტი და პირველი ნობელიანტი ქალბატონი ბერტა ფონ ზუტნერი 1876–1885 წლებში მეუღლესთან, არტურ გუნდაკარ ფონ ზუტნერთან ერთად  საქართველოში ცხოვრობდა. საქართველოში ისინი სამეგრელოს დედოფალმა ეკატერინე დადიანმა მიიწვია.

ბერტა ფონ ზუტნერის ლიტერატურული მემკვიდრეობა შეიცავს ბელეტრისტულ, პუბლიცისტურ, კრიტიკულ და ისტორიული ხასიათის ნარკვევებს. ევროპაში სახელი გაითქვა პაციფისტური რომანით “ძირს იარაღი!” (1889). 1905 წელს მიენიჭა ნობელის პრემია მშვიდობის დარგში. მისი წიგნის “მემუარების” (1909) ვრცელი თავი მთლიანად საქართველოს ეძღვნება. აღსანიშნავია, რომ ცოლ-ქმარს, იონა მეუნარგიას თხოვნით, უთარგმნია “ვეფხისტყაოსანი” გერმანულ და ფრანგულ ენებზე, მაგრამ ხელნაწერი მიუკვლეველია. სავარაუდოა, რომ ინახება მათ არქივში.

ვიდრე ჩვენი მარშრუტის საბოლოო ტოპოსს მივადგებოდეთ, ნინი სანადირაძესთან კიდევ ერთი კითხვა გვაქვს:

• რამდენად აქტიურ ჩართულობას ელოდებით და ვის მოიაზრებთ ამ ტურის მონაწილეებად?

ნინი სანადირაძე: მარშრუტის მიზანია თბილისისა და საქართველოს ისტორიის პოპულარიზება მსოფლიო კონტექსტის თვალსაზრისით როგორც ადგილობრივ, ისე უცხოელი მსმენელისა და დამთვალიერებლისთვის. სამუზეუმო რესურსები, ფონდები და კოლექციები მნიშვნელოვანი რესურსია არაფორმალური განათლებისთვის, ხოლო არაფორმალური განათლების წარმატების პირობაა ურთიერთქმედების ემოციური მხარე, რომელიც ბადებს სამყაროსადმი დამოკიდებულების ან პიროვნების ინტერესთა ცვლილებებს.

წარმოდგენილი მარშრუტისათვის აუცილებელი სარეკომენდაციო ობიექტების და ადგილების რაოდენობა და მრავალფეროვნება, რომლებიც თბილისის ისტორიის შესწავლა-პოპულარიზების საკითხთან, მსოფლიო ისტორიის კონტექსტში გააზრებასთანაა დაკავშირებული, სრულიად აკმაყოფილებს თემატური ექსკურსიისადმი წაყენებულ მოთხოვნებს, რასაც წარმოდგენილი მასალები, ობიექტები და თემატიკა ადასტურებს. წარმოდგენილი მარშრუტი ხელს შეუწყობს ცნობიერების ამაღლებას მოსწავლე-ახალგაზრდობასა და დაინტერესებულ პირებში და მოიცავს კულტურული მემკვიდრეობის მნიშვნელობის აღქმას, შემეცნებით მნიშვნელობასა და სამუზეუმო რესურსების კვლევის აუცილებლობაზე ცოდნის გაღრმავებას.

თბილისის მუზეუმების გაერთიანების მისიაა სასწავლო პროცესში  სამუზეუმო  ფონდების  აქტიურად გამოყენება და საგანმანათლებლო რესურსებად ქცევა. მისი მიზანია უმაღლესი სკოლის, სამეცნიერო კვლევისა და  სამუზეუმო პრაქტიკის ერთ ინსტიტუციაში გაერთიანება, რომელიც გულისხმობს ინტერდისციპლინარული კვლევების განსაკუთრებულ  მნიშვნელობას,  სადაც ყველა კომპონენტი ერთობლივად გაანალიზდება და უზრუნველყოფს მოსწავლეთა  დამატებით განათლებას. აღნიშნულის განსახორციელებლად მუზეუმების გაერთიანებამ უკვე მოამზადა და გამოსცა ორი მნიშვნელოვანი კვლევა: „ილია და თბილისი“ და „გალაკტიონი და თბილისი“. წარმოდგენილი ტურიც კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი კვლევითი კომპონენტია, რომლის პოპულარიზება და გავრცელება, კიდევ უფრო მასშტაბურს გახდის თბილისი ისტორიის კვლევას ევროპული ოჯახისთვის.

ევროპული კონტექსტი, სული და ატმოსფერო კი, სად უნდა განიცადო იმაზე ცხადად და შთამბეჭდავად, ვიდრე ილია ჭავჭავაძის განახლებულ სახლ-მუზეუმში? ამ მნიშვნელოვანი ტურის ფინალური წერტილიც სწორედ ილიას მუზეუმია – ივანე ჯავახიშვილის #7-ში მდებარე სახლი, რომელიც მთელი მე-19 საუკუნის განმანათლებლური და ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის სულს ირეკლავს და რომელსაც, სულ ცოტა ხნის წინ ევროპის მუზეუმების ფორუმის EMYA 2023-ის მნიშვნელოვანი პრემია, კატეგორიაში „სპეციალური აღნიშვნის პრიზი“ , მიენიჭა.

ქართველი მწერალი, პოეტი, პუბლიცისტი, საზოგადო და პოლიტიკური მოღვაწე, საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერი ილია ჭავჭავაძე ამ სახლში, რომელიც თავის დას ელისაბედ  ჭავჭავაძე-საგინაშვილსა და ელისაბედის მეუღლეს ეკუთვნოდა,  1888-1901 წწ. ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა მეუღლესთან – ოლღა გურამიშვილთან ერთად. ამ სახლს უკავშირდება ილიას საზოგადოებრივ – პოლიტიკური და შემოქმედებითი ცხოვრების აქტიური წლები. შენობის მეორე სართულზე იყო მოთავსებული  გაზეთ „ივერიის“ რედაქცია, ხოლო სარდაფში 1991 წლიდან 1901 წლის მაისამდე – მაქსიმე შარაძისა და ამხანაგობის სტამბა, სადაც იბეჭდებოდა გაზეთი „ივერია“ და სხვა პერიოდული  გამოცემები, მხატვრული და სასულიერო ლიტერატურა, სამეცნიერო შრომები, სახელმძღვანელოები.

„ივერიის“ რედაქციის შენობაში  ჩაუყარა საფუძველი  ილია ჭავჭავაძემ ეროვნულ ღონისძიებებს – ტრადიციულ „ხუთშაბათობებს“, რამაც მალე აქცია ეს სახლი  პროგრესულად მოაზროვნე საზოგადოების თავშეყრის ადგილად და ქვეყანაში მიმდინარე მნიშვნელოვანი პროცესების ეპიცენტრად.

მუზეუმში ეპოქალური შესაბამისობის გათვალისწინებითა და ეპისტოლარული მემკვიდრეობით გადმოცემული აღწერილობით განახლებულია საგამოფენო და მემორიალური სივრცეები, სამუზეუმო საფონდო მასალებითა და ეპოქალური ნივთებით.

ილიას სახლ-მუზეუმი „ნობელიანტების მარშრუტის“ ბოლო ფურცელია. თუმცა, როგორც ყველა ნამდვილი ისტორიის, ნამდვილი ტექსტის წესია – ეს ბოლოც ახლის დასაწყისია. ეს ამბები, შთაბეჭდილებები, ემოცია და ვიზუალური სურათები, რომლებითაც მთელი ეს ტურია დახუნძლული, თითოეულ დამთვალიერებელში ახალ გზებს გააჩენს, თბილისთან და ისტორიასთან ურთიერთობის ახალ სივრცეებს გაამჟღავნებს.

ეს კი, უკვე პირადი გზებია. ამ გზების ხიბლი და საიდუმლოებები – ჩვენი შუქ-ჩრდილები დროსა და ქალაქში…

ციფრულმა ეპოქამ მოიტანა განუსაზღვრელი შესაძლებლობები და, ამავე დროს, ადამიანი დააშორა ცხოვრებას. კარგად თუ დავუკვირდებით, სოციალური ქსელი სოციალური იზოლაცია უფროა, ვიდრე გახსნილობა.

განსაკუთრებით ეს ბავშვებზე აისახება. მოზარდები, რომლებიც დიდ დროს სოციალურ ქსელებში ატარებენ, უქვეითდებათ საკომუნიკაციო უნარები. წერითი კომუნიკაციის დროს სხეულის ენა და მიმიკები ბლაგვდება, ღიმილაკები და ემოჯები თავის თავზე იღებენ ჩვენს ემოციურ გამოხატვას, რაც აღარიბებს რეალურ ცხოვრებაში ადამიანის მეტყველებით ურთიერთობებს და ადუნებს იმ კუნთებს, რომლებიც მონაწილეობენ შესაბამისი ჟესტ-მიმიკის წარმოქმნაში. წარმოიდგინეთ, სოციალურ ქსელში შეგხვდათ სტატუსი, რომელზეც გინდათ დააკომენტაროთ: „რა სასაცილოა“. ამას ადვილად გამოხატავთ ხარხალაკებით, მაგრამ შესაძლოა, არც გაგეღიმოთ, თუნდაც იმიტომ, რომ ამ დროს საზოგადოებრივ ტრანსპორტში იყოთ. თქვენი დაკომენტარებული – აჰაჰაჰაჰაჰა – უბრალოდ, ბგერებია, რომლებიც ემოციის გამოხატვასთან კი არა, შესაძლო გამოხატვასთან არის კავშირში.

უფრო შორს მიდის ეს პროცესი და სამეტყველო აპარატიც ატროფირებულია. თუ მოუსმენთ ახალგაზრდებს, ნახავთ, რომ გაუგებრად მეტყველებენ: არასწორი აქცენტები, ბგერების ჩაყლაპვა, ხმის ტემბრი, ტონი, დინამიკა იმდენად არეულია, რომ ქართულად მეტყველება აღარ ჰგავს ქართულს.  ეს პროცესი ადვილი შესამჩნევია  ვიდეოებშიც. ამ ყველაფერს კი განაპირობებს სოციალური ქსელით შეზღუდული კომუნიკაცია. ეკრანით გაშუალებული კომუნიკაცია მოქმედებს ადამიანის ფიზიკურ, ფსიქიკურ და სოციალურ ცხოვრებაზე.

კვლევების მიხედვით, ტექნოლოგიების გადაჭარბებული გამოყენება ართმევს ჩვენს ბავშვებს სოციალურ უნარებს. ბავშვებს ურჩევნიათ პირისპირ შეხვედრების ნაცვლად ესაუბრონ ერთმანეთს ონლაინ პლატფორმებზე. რეალურ ცხოვრებაში ურთიერთქმედების ჩანაცვლება ონლაინ კომუნიკაციით იწვევს იმას, რომ სულ უფრო ნაკლებად მივმართავთ სხეულის ენას და ჟესტ-მიმიკებს, საუბრის ტონიც ერთფეროვანი ხდება. ეფექტური კომუნიკაცია მოიცავს არა მხოლოდ სიტყვებს, რომლებსაც ვიყენებთ, არამედ სოციალური ნიშნების ინტერპრეტაციისა და რეაგირების უნარსაც.

ონლაინ კომუნიკაციას აკლია პირისპირ ინტერაქციის ნიუანსები, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს გაუგებრობა და ემოციების არასწორი ინტერპრეტაცია.

მოკლედ, ღარიბდება ჩვენი  თვითგამოხატვა მეტყველებით.

ჩვენ მივეჩვიეთ, ვიცხოვროთ საკუთარ სამყაროში და ვუყურებთ სმარტფონების ეკრანს, მაშინაც კი, როცა ადამიანების გარემოცვაში ვართ. დააკვირდით საზოგადოებრივ ტრანსპორტში ან სუფრებზე ადამიანებს და ნახავთ, რომ არავინ არ არის იქ, სადაც არის, მაგრამ არავინ არ იცის, სად არის, როდესაც მობილურის ეკრანს ჩასჩერებია.

„ვაზროვნებ, მაშასადამე, ვარსებობ“ ჩანაცვლებულია: „ციფრული ვარ, მაშასადამე, ვარსებობ“ – ფრაზით.

არა და, ჩვენი ხმა, ჩვენი ავტოგრაფია და ის უნდა იყოს „ტექნიკურად გამართული“.  გვაქვს თანდაყოლილი ხმის თვისებები, რომლებიც არ იცვლება, მაგრამ რისი შეცვლაც შესაძლებელია, იმის გამოსწორება ცვლის ჩვენი გამოთქმის ხარისხს და გავლენას სხვა ადამიანებზე.

გახსოვთ ხომ, სოკრატესთან დაკავშირებული ამბავი: ერთხელ მას ადამიანი მიუყვანეს და სთხოვეს, რომ მასზე რამე ეთქვა. სოკრატემ მას სთხოვა: „თქვით რამე, რათა დაგინახოთ!“  ხმა ახმოვანებს ჩვენს შინაგან სამყაროს…

დღეს სოციალურ ქსელებში ვიდეო-კონტენტის როლი სულ უფრო იზრდება. ვიდეოში უკვე მხოლოდ თქვენი ტექსტი კი არა, თქვენი ხმა – ძალიან მნიშვნელოვანია. ზოგიერთი გამოკვლევით ცნობილია, რომ ადამიანზე წარმოდგენას 55%-ით განსაზღვრავს მისი ჟესტ-მიმიკა, 38%-ით ხმა და მხოლოდ 7%-ით – საუბრის თემა.

მოდი, დავიწყოთ მარტივი სავარჯიშოებით. იმისათვის რომ თქვენი სახმო აპარატი მზად იყოს, რომ თქვენი აზრი სიტყვებში თავისუფლად დააბინაოს, ვიდეოს ჩაწერამდე ან სიტყვით გამოსვლის წინ გააკეთეთ ეს მარტივი ვარჯიშები:

სამეტყველო ორგანოთა სავარჯიშოები/მოთელვა

1. ღეჭვა _ ტუჩებისა და ყბების გავარჯიშება

ვამოძრაოთ ორივე ბაგე, ქვედა ყბის მძლავრ მოძრაობასთან პარალელურად, რაც მოგვცემს დაახლოებით უხეში ღეჭვის მოძრაობას. სავარჯიშოებს ვიმეორებთ 8-10-ჯერ, საშუალო და სწრაფ ტემპში.

2. ყვირილი – შეასრულეთ ყვირილის მოძრაობა – გახსენით პირი მაქსიმალურად;
3. ბაგეების გავარჯიშება: ტუჩები მოვკუმოთ, ორივე ბაგეს გავზიდავთ რაც შეიძლება წინ, დინგისებურად, ყბები შეკრულია. შემდეგ ბაგეებს გავწევთ განზე მაქსიმალურად, ისე რომ კბილები არ გამოჩნდეს. ვარჯიშს ვიმეორებთ 8-10-ჯერ, საშუალო და სწრაფ ტემპში.
4. ენის ტრიალი კბილების გარშემო

ტემბრის სავარჯიშო

ძროხის ზმუილი  – მოკუმული ბაგეებით, კბილები გახსნილი: მუუუუ – რეზონირებს გული და თავი

კატის კნავილი – მიაუუუ – ხმის ჟღერადობისთვის

დიქციის სავარჯიშო

მოკუმული ტუჩებით ვკითხულობთ ტექსტს;

ცხვირზე ხელით – ვკითხულობთ ტექსტს;

ეს მხოლოდ დასაწყისია!

აქვე ერთი რჩევა: გახსოვდეთ, რომ თქვენი ხმის ხარისხზე პოზიტიურად მოქმედებს სიცილი… დიახ…დიახ… სიცილი. სიცილი საუკეთესო სავარჯიშოა! ჰო და, ახლა გაიხსენეთ, ბოლოს როდის „გადაბჟირდით“ სიცილით და ისე გაიცინეთ, რომ თქვენი ხმა მეც გავიგონო!

ჰაიაო მიაძაკის „პრინცესა მონონოკე“ მძაფრსიუჟეტიანი ანიმეა, რომელიც სტუდიო „გიბლიმ“ 1997 წელს გამოუშვა და მალევე მოიპოვა პოპულარობა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. იაპონური მითოსური სახეები და ისტორიული ამბები რეჟისორმა თანამედროვე სამყაროს აქტუალურ თემებს შეუსაბამა და აზროვნების ახალი მიმართულება შემოგვთავაზა. 2 საათი და 13 წუთი დაძაბულობა არ კლებულობს. შთამბეჭდავია ულამაზესი კადრები, პერსონაჟთა ჩაცმულობა და გარეგნობა, ჯო ჰისაისის მუსიკა, სიუჟეტის დინამიკურობა.

ჰაიაო მიაძაკი მანგებისა და სცენარების ავტორია. მისი შემოქმედების მოტივებზე დაკვირვებისას ადვილი მისახვედრია, რომ იგი კარგი მკითხველია, რაც, პირადად ჩემთვის, კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის მის ანიმეებს. მაგალითად, ანიმეში „ქარი მატულობს“ ერთი ეპიზოდი სანატორიუმში ვითარდება და პერსონაჟი თომას მანის „ჯადოსნურ მთას“ კითხულობს. „პრინცესა მონონოკემ“ კი ძალიან ბევრი საყვარელი ტექსტი გამახსენა და ლიტერატურულ მოტივებზე დამაფიქრა.

ლიტერატურული მოტივები

„მოტივი (ფრანგ. motif, გერმ. motiv ლათ. სიტყვიდან „ვამოძრავებ“), როგორც ცნება, ლიტერატურათმცოდნეობაში დამკვიდრებულია მუსიკის გავლენით, სადაც ის აღნიშნავს რამდენიმე ნოტისგან შედგენილ ჯგუფს. მოტივი არის სემანტიკური გამეორება (სიტყვის ან შესატყვისების გაამეორება), რომელიც ტექსტის ფარგლებს გარეთ ხორციელდება. მოტივი შეიძლება იყოს ქვეტექსტიც ან წარმოდგენილი იყოს სათაურისა ან ეპიგრაფის სახით. მოტივის უმნიშვნელოვანესი ნიშან-თვისება მისი არასრული რეალიზებულობაა“. ¹

ორ მედიას – ანიმაციასა და ტექსტს – შორის საერთო მოტივებს შესაძლოა ჰქონდეს მიზანმიმართული ფუნქცია ან მხოლოდ და მხოლოდ ინდივიდუალური მიგნებები, საერთო ადამიანური ღირებულებები და ხელოვანთა მიერ სამყაროს ესთეტიკური აღქმა ედოს საფუძვლად.

ანიმეს მოკლე შინაარსი

მოზარდი ბიჭი, აშიტაკა, აღმოსავლეთში ცხოვრობს. სოფელს თავს დაესხმება დემონჩასახლებული ტახი, ნაგო, რომელსაც აშიტაკა განგმირავს. ტახი ბიჭს დაწყევლის. მოხუცი ორაკულისა და უხუცესების რჩევით, აშიტაკა წყევლის მოსახსნელად საყვარელ ლოსსთან, იაკულთან, ერთად სოფელს ტოვებს.

ბედისწერა მას მიიყვანს დასავლეთში, ერთ პატარა დასახლებაში, რომელსაც მართავს ქალბატონი ებოში. მთაზე შეფენილ სოფელში რკინასა და თოფ-იარაღს ამზადებენ. ქალბატონი ებოშის მიზანია ტყის სულის, ირმების ღმერთის, დამარცხება, რათა მისი სისხლით კეთროვნები განკურნოს. ამასობაში, ირკვევა, რომ ველური ტახის სიკვდილის მიზეზად ქალბატონი ებოშის „რკინის ქვა“, ტყვია, იქცევა.

ებოშის სურვილს წინააღმდეგობას უწევს ტყის სამყარო – მაიმუნები, ტახები და მგლები მათი წინამძღოლის, მოროს, მეთაურობით. სანი მოზარდი გოგონაა, რომელიც ადამიანებმა ერთ-ერთი ბრძოლისას მიატოვეს და მორომ, დედა-მგელმა, თავის ორ ლეკვთან ერთად გაზარდა.

ქალბატონი ებოში და მორო დაუნდობლად ებრძვიან ერთმანეთს. მოროს ქალიშვილი სანიც ავსებულია ადამიანებისადმი სიძულვილით, რადგან ისინი ხეებს ჭრიან და ტყეს ანადგურებენ.

აშიტაკა მოდის სიძულვილით ავსებულ ადამიანებთან, ცხოველთა სამყაროსთან და მათ შორის დარღვეული ჰარმონიის აღდგენას ცდილობს. მას პირველივე დანახვისას უყვარდება სანი, იგივე პრინცესა მონონოკე. სიყვარული დაპირისპირებული სამყაროს გამაერთიანებელ ძალად იქცევა, თუმცა, პრინცესა მონონოკე ტყეს უბრუნდება.

მაუგლისა და სანის დედა მგლები

„პრინცესა მონონოკეში“ მორო დედა მგელია, მგლების წინამძღოლი. ის ადამიანებისგან მიტოვებულ გოგოს დედობას გაუწევს. სანის ადამიანებისადმი ნდობა აქვს დაკარგული, რადგან ის მიატოვეს, მის გადასარჩენად არაფერი იღონეს. მორო კი არაჩვეულებრივი დედაა. ის გოგოს უპირობო სიყვარულს ჩუქნის და ერთ-ერთ საკვანძო ეპიზოდში, უზარმაზარ თავისუფლებას ანიჭებს ადამიან-შვილს. სანი გარეული ტახების მეთაურს, იკოტოს, ებოშთან გადამწყვეტ ბრძოლაში დაბრმავებული თვალების მაგივრობას გაუწევს. დედა მგელი შვილის გადაწყვეტილებას მყისიერად ემხრობა და დიდი სიმშვიდით ხვდება, თუმცა, კვალდაკვალ მისდევს და მზად არის, ადამიანი-შვილის გადასარჩენად საკუთარი სიცოცხლის გასაწირად.

მგლის მიერ აღზრდილ ადამიანებს მითოლოგია იცნობს, თუმცა, ამჯერად რადიარდ კიპლინგის „მაუგლიზე“ მინდა ყურადღების გამახვილება. ჰაიაო მიაძაკის შემოქმედება ძლიერი, თავდაჯერებული, ჭკვიანი, მებრძოლი გოგოების სიმრავლით გამოირჩევა. ქალისა და მამაკაცის ძალების წარმოჩენა გენდერული თანასწორობის ჭრილში მისი მთავარი გზავნილია. „პრინცესა მონონოკეში“ მგლის მიერ ნაპოვნი ბავშვის სქესის შეცვლა, ვფიქრობ, მიზანმიმართული ჩანაფიქრია, რომელიც გოგოების როლის გაძლიერების თვალსაზრისით არის განპირობებული.

მიუხედავად იმისა, რომ მგლების მიერ აღზრდილი სანის პროტოტიპი იაპონურ მითოლოგიაშიც არსებობს, შეუძლებელია, დედა მგლის, მოროს, პიროვნულმა თვისებებმა მაუგლის აღმზრდელი დედა მგელი არ გაგვახსენოს.

მაუგლისა და სანის ადამიანები ტოვებენ, სავარაუდოდ, ცხოველების შიშის გამო. ორივე დედა მგელს თავდავიწყებით უყვარდება პატარა ადამიანი და თავისი შვილებისგან არ არჩევს, პირიქით, შეიძლება ითქვას, რომ საკუთარ შვილებზე მეტ სიყვარულს ჩუქნიან მათ. „მაუგლიში“ დედა მგელი ხაზგასმით და ღიად უმეორებს მაუგლის, რომ ის თავის ლეკვებზე მეტად უყვარს, ხოლო „პრინცესა მონონოკეში“ მოროს სანის გარდა, კიდევ ორი ლეკვი ჰყავს, თუმცა, დედა მგლისა და სანის ამაღლებული ურთიერთობა უფრო მეტად არის წარმოჩენილი.

როდესაც მამა მგელი დედა მგელს ჰკითხავს, შეიხიზნავს თუ არა ჯუნგლებში ნაპოვნ პატარა ადამიანს, დედა მგელი ასე პასუხობს:

„- შევიხიზნებ?- გაიკვირვა დედა მგელმა, – საბრალო, მოვიდა შიშველი, მშიერ-მწყურვალი, მარტოდმარტო, ღამით და მაინც არ ეშინოდა. შეხედე, უკვე განზე გადააგდო ერთი ჩემი პაწია… შევიხიზნებ თუ არა მას? რა თქმა უნდა, შევიხიზნებ, მივცემ თავშესაფარს! იწექი მშვიდად, პაწაწა ბაყაყო, მაუგლი!“.

რადიარდ კიპლინგმა მაუგლის ამბები მე-19 საუკუნის ბოლოს გამოსცა და მსოფლიო აღიარება მალევე მოიპოვა. ჰაიაო მიაძაკის ანიმეს მგლის პროტოტიპად შესაძლოა ნამდვილად იყოს მაუგლის დედა მგელი. დედა მგლის ლიტერატურული მოტივი ანიმაციაში იაპონურ მითოსს შეერწყა, თუმცა, ხასიათის მსგავსება იმდენად დიდია, რომ ანიმეს ყურებისას სულ მაუგლის დედა მგელი მედგა თვალწინ.

კიდევ ერთი მსგავსება ის არის, ორივე დედა მგელი თავისუფალია ეგოისტური მიჯაჭვულობისგან, ორივე ახსენებს სანისა და მაუგლის, რომ ისინი ადამიანები არიან და მათი ადგილი საბოლოოდ ადამიანებთან არის.

„- კიდევ კარგი, იქ არ ვიყავი, – წარმოთქვა მკაცრად დედა მგელმა, – არ შემიძლია გულგრილად ვუცქირო, როგორ სდევნიან ჩემს ლეკვებს… ვანანებდი ადამიანთა ხროვას! მხოლოდ იმ ქალს დავინდობდი, რომელმაც შენ რძე დაგალევინა“. დედა მგლის სამართლიანი და სიყვარულით სავსე სიტყვები მრავალი წლის განმავლობაში სხვადასხვა ეროვნების მკითხველის გულს სიყვარულით ავსებს. „მხოლოდ იმ ქალს დავინდობდი, რომელმაც შენ რძე დაგალევინა“ – ეს ფრაზა „პრინცესა მონონოკეში“ მოროს მიერ აშიტაკასადმი ნდობის გამოხატვაში აისახა, კერძოდ, საკვანძო ეპიზოდში დედა მგელი სანის ნებას რთავს, შეგიძლია, ბიჭთან ერთად იცხოვროო.

 აყვავებული იარაღი

„პრინცესა მონონოკეს“ უმთავრესი პრობლემა სამყაროში ცეცხლსასროლი იარაღის გაჩენაა, „რკინის ქვები“, ტყვიები, ცხოველების ძვლებს ანგრევს და კანს ალპობს, მათ გულს სიძულვილით ავსებს, რაც ადამიანებს უკან ბუმერანგივით უბრუნდებათ.

ქალბატონი ებოში თავის ხალხს უყვარს. მას პატივს სცემენ, ემორჩილებიან, ენდობიან და მისი სჯერათ, რადგან ის მათ სამურაებისგან იცავს და მათზე ზრუნავს, მაგალითად, არ ერიდება კეთროვნებთან ურთიერთობას. მიუხედავად ამისა, ებოშის არასწორი დამოკიდებულება აქვს ბუნებისადმი. ძალაუფლება გონებას უბინდავს და ტყის ღმერთის მოსაკლავად თავისი ხალხისა და საკუთარი სიცოცხლის საფრთხეში ჩაგდებას არ ერიდება.

ტყის სამყაროს ჰარმონიას იარაღი არღვევს. იგივე პრობლემა არის წამოჭრილი ფრანგი მწერლის, მორის დრიუონის „მწვანეთითება ტისტუში“, რომელიც 1957 წელს გამოიცა.

ტისტუ 8 წლის ბიჭია. სკოლიდან პირველივე დღეს გამოაძევებენ, რადგან ის სხვებს არ ჰგავს. ტისტუს მამა ქვემეხების ქარხნის მეპატრონეა. „იგი კეთილი იყო, მაგრამ ტყვიამფრქვევებს ყიდდა. ერთი შეხედვით, ეს ერთმანეთთან შეუთავსებელი რამა. თავის ბიჭუნას აღმერთებდა, სხვისი შვილების დასაობლებლად კი იარაღს ამზადებდა. ასეთი რამ გაცილებით უფრო ხშირად გვხვდება, ვიდრე გვგონია“. – ამგვარად აფასებს მამა-ბატონს ავტორი. ქალბატონი ებოშიც ტისტუს მამას ჰგავს – მასაც ემორჩილებიან ადამიანები, ისიც იარაღს ამზადებს, ერთი შეხედვით, საკუთარი ხალხისთვის სიკეთე სურს, თუმცა, მამა-ბატონისა და ქალბატონ ებოშის ღირებულებები ცალსახად არასწორია. ლიტერატურულ ტექსტში უფროსების არასწორი ცხოვრების წესს პატარა ბიჭი, ტისტუ, დაუპირისპირდება, მწვანე თითებით ყვავილებს ახარებს: თანატოლ ავადმყოფ გოგონას სიცოცხლეს მოაწყურებს, პატიმრებს ციხეს ორანჟერიად გადაუქცევს, ზოოპარკის ბინადარ ცხოველებს მცენარეებს გაუშენებს, ღარიბი უბნის ქოხმახებს ყვავილებით გაალამაზებს და ომის წინააღმდეგ გაილაშქრებს – ყველა ქვემეხსა თუ თოფში ყვავილებს ჩამალავს. წადიელებსა და გადიელებს შორის გაჩაღებულ ომში ქვემეხები და ტყვიამფრქვევები ტყვიების ნაცვლად მაჩიტებს, ღიღილოებს, ბაიებს, ზიზილებსა და მიხაკებს ისროდნენ.

ჰაიაო მიაძაკის ანიმეში კი ბუნებისა და ადამიანების ურთიერთსიძულვილს აშიტაკა დაუპირისპირდება. მისი ორმხრივი მხარდაჭერა ყველას აბნევს, საყვარელ გოგონას, სანის, ბრაზით ავსებს.

„- ნუთუ არ შეიძლება, ქარხანამ და ტყემ მშვიდობის ზავი დადოს?“ – კითხულობს აშიტაკა, რომელიც ერთი მხრივ, იცავს ქალბატონ ებოშს თავისი მოსახლეობითურთ, მეორე მხრივ, კი სანიზე ზრუნავს და მისთვის სიცოცხლის გაწირვასაც არ ერიდება; ასევეა ტისტუ, თავისი ლამაზი, კეთილი მშობლებიც უყვარს და თან ომის სისასტიკე აძრწუნებს, სადაც ყველა რაღაცას კარგავს. აშიტაკა ტყეს გადაარჩენს, ტისტუ – ვარდისფერ უდაბნოს თავისუფლებასა და სიმშვიდეს დაუბრუნებს.

აყვავებული იარაღის მოტივი კი თუკი „მწვანეთითება ტისტუს“ ავტორს საკვანძო ეპიზოდად აქვს ჩაფიქრებული, იაპონელი რეჟისორის ანიმეში მხოლოდ ერთგან, თუმცა, შთამბეჭდავად და მრავლისმთქმელად გაიელვებს, კერძოდ, ქალბატონი ებოში ტყის ღმერთს, ირემს, თოფს დაუმიზნებს, ირემი თოფის ლულას შეხედავს და ისიც მყისიერად აყვავდება. შესაძლოა, რეჟისორს ფრანგი მწერლის მცირეტანიანი რომანი წაკითხული ჰქონდა და თოფის მცენარეებით შემოსვა თანამედროვე სამყაროსთვის მნიშვნელოვან გზავნილად გამოიყენა, თუმცა, ისიც შესაძლებელია, რომ ეს მხატვრული სახე მისი ინდივიდუალური მიგნება იყოს. ერთი რამ ცხადია, რომ მედიათა შორის აღმოჩენილ მოტივებს საერთო სათქმელი აქვს ადამიანებისთვის – ისინი თავისი შემოქმედებით ცდილობენ თანამედროვე სამყარო ომის სისასტიკეში დაარწმუნონ.

ტყის მარადიული სული

არჩილ სულაკაურმა „ცისფერი ირემი“ 1989 წელს დაწერა, „პრინცესა მონონოკეს“ ეკრანზე გამოჩენამდე 8 წლით ადრე. ამ ორ მედიაში საერთო მოტივის სიმკვეთრე კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს, როგორ იკვეთება მოაზროვნეების ფილოსოფიური ხედვა სხვადასხვა სივრცესა და დროში.

ირმის სახე-სიმბოლოს გააზრება მითოსსა თუ ზღაპრებში, ძირითადად, საერთოა. ირემი ცისა და მიწის შუამავალია. მისი რქები ხეს ჰგავს, რომელიც სამ სივრცეს – ქვესკნელს, სკნელსა და ზესკნელს აერთიანებს. ქართულ ხალხურ ზღაპრებში ირემი რქებით ცას სწვდება და მთავარ პერსონაჟს ცაში ასვლაში ეხმარება.

არჩილ სულაკაურის ცისფერი ირემი ტყის მფარველია. მისი ნამდვილი ფერი ტყის ბინადრებმა არ იციან, რადგან წელიწადში ერთხელ, ყველაზე გრძელ დღეს, მზებუდობისას, 22 ივნისს, ჩნდება და მუდამ ნისლშია გახვეული. მოდის თავის ფურირემთან, ნუკრებთან ერთად, წყალს სვამს და უკან ბრუნდება.

„- ცისფერი ირემი ტყის მეფეა, ტყის მარადიული სულია და მისი მოკვლა არ შეიძლება. ცისფერი ირემი თუ მოკვდა, მოკვდება ტყეც“. მწიგნობარი წერო მოხეტილე მუსიკოს ოლილეს ამგვარად აცნობს ცისფერ ირემს.

ჰაიაო მიაძაკის „პრინცესა მონონოკეშიც“ ირემი ტყის მფარველი სული, ტყის ღმერთია, ის სიკვდილსა და სიცოცხლეს ჩუქნის სამყაროს.

ცისფერი ირემი არჩილ სულაკაურის რომანის პირველ ნაწილში ეპიზოდურად გაიელვებს და მკითხველი გაფაციცებით ელის მის ხელმეორედ გამოჩენას. ტექსტის საკვანძო ეპიზოდში ის უკვე აქტიურ პერსონაჟად გვევლინება და მისი გამოჩენა გზააბნეულ ბავშვებს სწორ მიმართულებას მისცემს. ცისფერი ირმის მოკვლას ჩახმახ ფილთაზარი, გულბოროტი და სიძულვილით სავსე მონადირე, ცდილობს. „პრინცესა მონონოკეში“ კი ტყის ღმერთ ირემს ქალბატონი ებოში დასდევს მოსაკლავად. ჩახმახ ფილთაზარსა და ქალბატონ ებოშს შორის განვითარების თვალსაზრისით დიდი განსხვავებაა, თუმცა, არცერთი მათგანი არ აღიარებს ბუნების მთლიანობასა და ტყის სასიცოცხლო მნიშვნელობას.

„- ადამიანები, ცხოველები, ფრინველები, ეს მთები, ეს ველები, ტყეები, მდინარეები, ზღვები მთლიანი და განუყოფელია. ბუნებისთვის მეც ისა ვარ, რაც პიპაა, რაც ოლილეა, რაც ვაგუა… ჩვენ ყველანი ერთნი ვართ და ერთად უნდა ვიღვაწოთ, რომ ეს მთლიანობა არ დაირღვეს. მე მგონია, სწორედ ეს არის ქვეყნის გადარჩენის ერთადერთი გზა… ქვეყანას კი ნამდვილად უჭირს და გადარჩენა უნდა“, – ამ უმნიშვნელოვანეს სიტყვებს თავად ცისფერი ირემი ამბობს და საოცარია იაპონური ტყის მფარველი ირემიც უსიტყვოდ, მაგრამ თავისი საქციელითა და ქმედებით როგორ ეხმიანება არჩილ სულაკაურის ცისფერ ირემს. ისიც ამთლიანებს თავისი ტყის ჰარმონიას – კურნავს დაჭრილ აშიტაკას, აცოცხლებს ტყეს, ეძებს დაკარგულ თავს, პოულობს და ქალბატონი ებოშიც კათარსისს სწორედ მისი დამსახურებით განიცდის.

ნაბიჯებში ამოსული ყვავილები

ქართულ ხალხურ ზღაპარ „უხეიროში“ ახალდაბადებულ ბიჭს მშობლები ვერაფრით აძღობენ, ამიტომ უხეიროს დაარქმევენ. დედ-მამისგან უარყოფილ ბავშვს ხელმწიფე იშვილებს. მალე ისიც მის თავიდან მოშორებას გადაწყვეტს. ჯერ ორი თორმეტთავიანი დევის დამარცხებას დაავალებს, შემდეგ უკვდავების წყლის მოტანას, ბოლოს კი ცხვრის ფარის ელიას ყანაში შერეკვას მოსთხოვს. უხეირო ყველა დავალებას ადვილად გაართმევს თავს. ელია წყევლას ახსნის. უხეირო შინ დაბრუნდება, მაგრამ მალე ბედის საძიებლად გაუდგება გზას. სამ დევს გაიცნობს და დაიმეგობრებს, დაამარცხებს თეთრ, წითელ და შავ დევებს, რკინის კაცს და ცოლად შეირთავს მზეთუნახავს, რომელსაც უშიშრობით, სიმამაცითა და გასაოცარი უნარით მოხიბლავს: „…თან სადაც გაივლის, მის ნაკვალევზე სულ ვარდ-ყვავილი იშლება“. მზეთუნახავის წასართმევად ხელმწიფე კუდიან დედაბერს მიუგზავნის. უხეირომ ძმობილ დევებს ერთი ბურთი დაუტოვა და დაუბარა, როცა ბურთიდან სისხლი დაიწყებს წვეთას, ეს იმის ნიშანი იქნება, რომ მიჭირს და ჩემს დასახმარებლად გამოეშურეთო. დედაბერი ცოლ-ქმარს თავს შეაყვარებს, მერე უხეიროს ბანგს დაალევინებს, მაცოცხლებელ სამ ღერ თმას ამოაცლის, მოკლავს და მის მზეთუნახავს ცოლს ხელმწიფეს მიჰგვრის. როცა ბურთიდან სისხლი ჩამოწვეთავს, დევები ძმადნაფიცის დასახმარებლად დაუყოვნებლივ გამოეშურებიან.

„რა, ღმერთმანი, კვალის მიგნება გაუჭირდებოდათ, – უხეიროს დანაბიჯებ ადგილზე სულ ვარდი ყვაოდა“.

ნაკვალევში ყვავილების გახარება – ადამიანის მხატვრული აზროვნების ამგვარი მოტივი -„პრინცესა მონონოკეშიც“ ჩანს, კერძოდ, როდესაც ტყის მფარველი სული, ირემი, მოაბიჯებს, მისი ჩლიქების ქვეშ ყვავილები იზრდება.

თამარ ლომიძე ლიტერატურათმცოდნეობის შესავალში (თბილისი, 2012. გვ.101) მოტივის ირგვლივ მეცნიერთა შეხედულებებს მიმოიხილავს და კვლევას ამგვარად აჯამებს:

„კონცეპტუალური თვალსაზრისით, მოტივის ცნება სხვადასხვანაირად განიხილება. მოტივი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც: ერთგვარი „ჟანრის მეხსიერება“, ზეინდივიდუალური, არქეტიპული საწყისი; ინდივიდუალურ გამოცდილებასთან დაკავშირებული ფენომენი; კონკრეტული ტენდენცია ან გაერთიანება“.

ამგვარად, ზემოთ განხილული მოტივების, რომლის ათვლის წერტილად ჰაიაო მიაძაკის „პრინცესა მონონოკე“ იქცა, სემანტიკურ მნიშვნელობას განაპირობებს კაცობრიობის გამოცდილება და ადამიანის მხატვრული აზროვნება, საერთო ღირებულებები და ინდივიდუალური მიგნებები, ხელოვნების მეშვეობით ტყის სასიცოცხლო მნიშვნელობისა და იარაღის წარმოების გამანადგურებელი ძალის შესახებ ინფორმაციის გავრცელება.

ლიტერატურასა და ანიმაციაში დიდი, შემაძრწუნებელი, ამაღელვებელი, მშვენიერი ამბები ხდება: მიდის უხეირო და მის ნაკვალევში ვარდები ხარობენ, ტისტუ თითებს ახებს ქვემეხებს და ტყვიებს ყვავილები ენაცვლებიან, მაუგლი დედა-მგელს ტანზე ეხუტება, სანი მოროს ბეწვში სახით ემხობა და წასვლის ნებართვას ითხოვს, ცისფერი ირმის გადასარჩენად მთელი ტყე ერთიანდება, ტყის ღმერთი ვარსკვლავივით ციმციმებს და ტყეს სიცოცხლეს უბრუნებს – ეს გაბნეული სურათ-ხატები, სახე-სიმბოლოები მოძრაობენ, ფორმას იცვლიან და სათქმელი ადამიანის გულებამდე მოაქვთ.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. თამარ ლომიძე, ლიტერატურათმცოდნეობის შესავალი, თბილისი. 2012. გვ. 92