დიდი ხანია, მსჯელობენ მარსზე სიცოცხლის შესახებ. თუმცა ყველაფერი თავიდან დავიწყოთ. მარსი დედამიწიდან საკმაო მანძილითაა დაშორებული. მაგ. მთვარის დანახვა შეუიარაღებელი თვალით შეგვიძლია. თან მხოლოდ მთვარეს კი არ დავინახავთ, ზედ კრატერებს და ჩაღრმავებებსაც შევნიშნავთ. მარსის დანახვას შევძლებთ? არა, რაღაც მბჟუტავ ვარსკვლავს შეამჩნევთ, სულ ეგ არის. მარსი, მზის გარშემო, თავის დამოუკიდებელ ორბიტაზე მოძრაობს და ხან უახლოვდება დედამიწას, ხან შორდება. როდესაც გვიახლოვდება, სწორედ მაშინ 250-ჯერ უფრო მცირედ მოჩანს მთვარესთან შედარებით. ამიტომ, მარსის სათვალთვალოდ აუცილებელია ტელესკოპი. თან არ დაგვავიწყდეს, რომ ე.წ. სამოყვარულო ტელესკოპები, რაც არ უნდა ძვირიანი იყოს, მარსის დეტალებს მაინც ვერ გვაჩვენებს. აქ საქმე ატმოსფეროს ცუდ ოპტიკურ თვისებებშია. არადა, სწორედ ატმოსფეროს გასწვრივ უყურებთ კოსმოსს. ატმოსფერო სხვადასხვა ტემპერატურის ჰაერის მასებისგან შედგება, რომლებიც მუდმივად გადაადგილდებიან. დაკვირვებისთვის, ჰაერი უნდა იყოს მშრალი და გამჭვირვალე (სწორედ ამიტომ ირჩევენ ასეთ ადგილებს პროფესიონალური ობსერვატორიების ასაგებად). თუმცა, ჰაერის ნაკადების ტემპერატურული სხვაობები მათში გამავალ სხივს მაინც გარდატეხს. ამიტომ, ტელესკოპში გამოსახულება ძირითადად მცირედ გადღაბნილი ჩანს და დეტალების გარჩევა რთულდება. მარსის დეტალური სურათები მას შემდეგ გამოჩნდა, რაც კოსმოსური ხომალდები მასთან ახლოს მიფრინდნენ და სურათები გადაუღეს.

1877 წელს მსოფლიომ იტალიელი ასტრონომის ჯოვანი სკიაპარელის შრომებიდან მარსის ე.წ. „არხებზე“ შეიტყო. მან ჯერ ტურინის უნივერსიტეტი დაამთავრა, მერე ბერლინის ობსერვატორიაში მუშაობდა, შემდეგ მილანში. 1877 წელს, როდესაც მარსი საკმარისად, სულ რაღაც 56 მილიონ კილომეტრზე მოუახლოვდა დედამიწას, სკიაპარელიმ მის ზედაპირზე ხაზების ქსელი შენიშნა, რომელსაც მან canali (არხები) უწოდა. ასტრონომიაში მიღებულია, რომ ტელესკოპში გამოჩენილ მუქ უბნებს „ზღვები“ უწოდონ. მაგ. მთვარეზე არის „სიმშვიდის ზღვა“, „სინათლის ზღვა“, „ვნებების ოკეანე“ და ა.შ. არავინ ამტკიცებს, რომ იქ წყალია, უბრალოდ წარმოსახვითი სახელებია და ყველა შეთანხმებულია ამაზე. სკიაპარელიმ აღმოაჩინა მუქი ხაზები, რომლებიც მარსის „ზღვებს“ აერთიანებდა. უწოდა იტალიური სიტყვა canali, რაც არხებს ნიშნავს. მისი სტატიების ინგლისურად თარგმნისას, ბუნებრივია სიტყვა canali თარგმნეს, როგორც channels. ინგლისურ ენაში კი ეს სიტყვა ხელოვნურ არხს ნიშნავს, სადაც წყალი გადის. სანამ ამ სტატიებს სპეციალისტები კითხულობდნენ, ზედმეტი კითხვები არ დასმულა, რადგან ყველასთვის გასაგები იყო, რომ ეს უბრალოდ „შეთანხმებული“ ტერმინია. თუმცა, სტატიების შინაარსმა პრესაში გაჟონა. ამ დროისთვის ასტრონავტებმა უკვე იცოდნენ, რომ მარსზე სიგრძით დედამიწის მსგავსი დღეები და ღამეები იყო, ასევე სეზონებიც. სეზონების ცვლილებასთან ერთად მარსის პოლარული ყინულის „ქუდები“ ხან იზრდებოდა, ხან მცირდებოდა. სხვათა შორის, ეს ჩვეულებრივი ყინული არ არის, მშრალი ყინულია, ანუ ნახშირორჟანგი. „ზღვებიც“ მუდმივად იცვლიდნენ კონტურებს. სინამდვილეში, ამაში მარსის მტვრის ქარიშხლებია დამნაშავე.

დროდადრო ჩნდებოდა ინფორმაცია, რომ სკიაპარელის არხები სადღაც ქრებოდნენ, მერე ისევ ჩნდებოდნენ. ამის მიზეზი ისიც იყო, რომ მაშინდელი ტელესკოპები ვერ არჩევდნენ დეტალებს და ფაქტობრივად რაც ჩანდა, ოპტიკური ილუზია გახლდათ.

პერსირვალ ლოელმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა მარსის პოპულარიზაციის საქმეში. საინტერესო იყო მისი მოსაზრება მარსის ხელოვნურ არხებზე და სიცოცხლის განვითარებაზე. ამ ბატონმა ჰარვარდი წარმატებით დაასრულა, მართავდა რამდენიმე ქარხანას და მოგზაურობდა. დაწერილი აქვს წიგნები იაპონურ და კორეულ კულტურასა და რელიგიაზე. ამერიკაში დაბრუნებისას, მოისმინა, რომ მარსზე რაღაც არხები აღმოაჩინეს. ამ ამბით ისე დაინტერესდა, რომ გადაწყვიტა, დარჩენილი ცხოვრება ასტრონომიისთვის მიეძღვნა. არიზონაში ობსერვატორია ააგო და დაიწყო იმის მტკიცებულების ძიება, რომ მარსზე ნამდვილად არსებობდა მაღალგანვითარებული სიცოცხლის ფორმა და ცივილიზაცია.

მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარი სამრეწველო პროგრესის აღმავლობა იყო და მსხვილი არხების მშენებლობა მიმდინარეობდა. 1869 სუეცის არხის მშენებლობა დასრულდა, 1880 წელს კი პანამის არხის მშენებლობა დაიწყო. ჰოდა, სიტყვა „არხი“ მუდმივად ისმოდა ყველა გაზეთიდან, თუ ყოველდღიური საუბრებიდან. ლოელის აზრითაც, თუ მარსზე იყო „არხები“, მაშინ უნდა ყოფილიყო ამ არხების მაშენებელი მაღალგანვითარებული საზოგადოებაც. ასევე, ეს „არხები“ უნდა გამოჩენილიყო ტელესკოპიდანაც. ლოელის შეხედულებები მარსის შესახებ, ისე გავრცელდა, რომ მოგვიანებით სხვადასხვა მხატვრულ ნაწარმოებებზე აისახა. მაგალითისთვის ესეც გამოდგება:

„მათ ჰქონდათ ბროლის სვეტებიანი სახლი პლანეტა მარსზე ამომშრალი ზღვის პირას, და ყოველ დილას შეიძლებოდა დაგენახათ, როგორ მიირთმევდა მისის კ. ოქროსფერ ნაყოფს, რომელიც ბროლის კედლებზე იზრდებოდა, ანდა როგორ ასუფთავებდა სახლს თითო მუჭა მაგნიტური მტვრის მიმობნევით, რომელიც ჭუჭყს იკრავდა და მასთან ერთან მიჰყვებოდა ცხელ ქარს“ (რეი ბრედბერი, „ილა“).

მარსზე თუ რამე მტვერია, ის რკინის (III) ჰიდროქსიდია, რომელიც სწორედაც, რომ მტვრის სახით გვხვდება და პლანეტას მოწითალო შეფერილობას აძლევს. მარსის ატმოსფეროს შემადგენლობაშია – CO₂, H₂O, N₂, CO, NH₃, CH₄, NO.

1894 წელს ერთმა ფრანგმა ასტრონომმა განაცხადა მარსზე სინათლის უცნაური აფეთქებების შესახებ. მწერალმა ჰერბერტ უელსმა ეს გამოიყენა თავისი ნაწარმოების „სამყაროთა ომების“ მონახაზის შესაკრავად. მისი ვერსიით ეს შუქები იყო მარსელების კოსმოსური ხომალდების სტარტები. ეს ხომალდები დედამიწისკენ მოემართებოდნენ.

1909 წელს ლოელმა გამოაცხადა მარსზე ახალი 1000 მილის სიგრძის „არხის“ აღმოჩენის შესახებ. ჩიკაგოს გაზეთში, „Evening American“, დაბეჭდა დიდი წერილი სათაურით: „მარსის მოსახლეობამ ახალი არხი ააგო“. სანამ მოკვდავი საზოგადოება მარსელებთან დღე დღეზე კავშირის დამყარებას ელოდა, ნამდვილი მეცნიერები სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილი. ჯერ კიდევ 1894 წელს, ამერიკელი ასტრონომმა უილიამ კემბელმა სპექტრომეტრული ანალიზის მეშვეობით აჩვენა, რომ მარსის ატმოსფეროში არც წყალია და არც ჟანგბადი. ფრანგმა ასტრონომმა ეჟენ ანტონიადიმ შექმნა მარსის რამდენიმე დეტალური რუკა. სხვათა შორის, ბევრი ობიექტი კვლავ, მის მიერ შერქმეული სახელებით არის ცნობილი. ეჟენმა მარსზე „არხები“ ვერ დაინახა. 1907 წელს ბრიტანელმა ბუნებისმცოდნე ალფრედ რასელმა გამოაქვეყნა წიგნი – „მარსი დასახლებულია?“ („Is Mars Habitable?“), სადაც დაასაბუთა, რომ მარსის ზედაპირი იმაზე ცივია, ვიდრე ეს ლოელმა აღწერა. ასევე, გამოთქვა ვარაუდი, რომ ატმოსფერული წნევა იმდენად დაბალია, რომ ზედაპირზე ვერ იქნება ვერც წყალი თხევადი ფორმით და ვერც სიცოცხლე.

1962 წლის 1 ნოემბერს მარსზე ფრენების სეზონი გაიხსნა. ამის შემდგომ ათ წელიწადში მარსისკენ 14 ფრენა განხორციელდა. აქ საუბარია ავტომატურ პლანეტათაშორის სადგურებზე და მხოლოდ ხუთმა მათგანმა შეძლო რაღაც მიზნის შესრულება. მარსამდე მისვლა საკმაოდ რთულია და ამ მისიის მიღწევას დღემდე ცდილობენ, მაგ. ილონ მასკი თავისი ტექნოლოგიებით. სხვათა შორის, მასკის კოსმოსური ხომალდი ალუმინის შენადნობს შეიცავს და მისი დაშლა „საკმაოდ იოლია“.

https://www.youtube.com/shorts/i-zbbTOs5Lk

ეს იუმორისტული ჩანართი გახლდათ… ვამბობ ყოველი შემთხვევისთვის, იმ მკითხველისთვის, ვისაც იუმორის გრძნობა ღალატობს.

სერიოზულად, კი განვაგრძოთ.

1965 წლის 15 ივლისს ზონდმა “Mariner-4-მა” მარსს 10 ათასი კილომეტრის სიახლოვეს ჩაუქროლა, იპაპარაცა და მისი ზედაპირის ამსახველი 21 ფოტოსურათი გამოგზავნა დედამიწაზე. ამ სურათებზე მარსის ზედაპირი იმდენად ოღროჩოღროდ გამოიყურებოდა, რომ მთვარეს უფრო ჰგავდა, ვიდრე დედამიწას. „Mariner-9” მარსის ორბიტაზე 1971 წლის მაისში შეფრინდა. 349 დღე იმუშავა და გამოგზავნა 7329 სურათი, რაც პლანეტის ზედაპირის 85%-ს ასახავდა. ამ სურათებზე ბევრი საინტერესო დეტალი გამოჩნდა და ისიც ნათელი გახდა, რომ სიცოცხლის ნაკვალევიც კი არ იყო.

მოგვიანებით დაიწყო მცდელობა, სადგური მარსის ზედაპირზე დაესვათ. ასეთი სადგური „Viking-1“ 1976 წელს გამოჩნდა. დაჯდა, სურათებიც გადაიღო და ატმოსფეროს და გრუნტის შესწავლაც განახორციელა. მალე მას „Viking-2-ც“ შეუერთდა და არაო, არ არის სიცოცხლისთვის შესაფერისი პირობებიო, აფრინა ამბები. დღისით მარსის ეკვატორზე ტემპერატურა შეიძლება +20-მდე ავიდეს, თუმცა ღამე -100 გრადუსამდე ეცემა. პოლუსებზე კი უფრო ცუდად არის საქმე. მარსის ატმოსფერო 95% ნახშირორჟანგისგან შედგება, დანარჩენი, აზოტი და არგონია. ჟანგბადი და წყლის ორთქლი ფაქტობრივად არ არის. შიგადაშიგ, მარსზე მტვრის ქარიშხალი ტრიალებს და თვეობით გრძელდება. ატმოსფერული წნევა ჩვენთან შედარებით 166-ჯერ ნაკლებია. ატმოსფერო ულტრა იისფერი გამოსხივებისგან ვერ იცავს და რადიაციისთვის გამჭვირვალეა.

„ვიკინგებმა“ მარსზე წყალი ვერ იპოვეს…

ამის მიუხედავად, ჩვენ მაინც ვიცით მარსზე როდის იქნება სიცოცხლე…

„…არის თუ არა სიცოცხლე მარსზე?!

არის თუ არა იქ სადმე წყალი?!

სიცოცხლე მარსზე იქნება მაშინ,

როდესაც მარსზე იქნება… ქალი”.

(ტარიელ ჭანტურია)

ქართული ენის გრამატიკის სწავლების მეთოდიკა სიახლეების დანერგვას საჭიროებს. ფაქტია, რომ  მოსწავლეთა  უმრავლესობისთვის თეორიის რუტინული დასწავლა მოსაწყენი  და   დამღლელია.

უფრო ხშირად უნდა გამოვიყენოთ  ნდივიდუალური, შემოქმედებითი მიდგომა, რაც  რთულის  – მარტივად, მოსაწყენის – სახალისოდ, რუტინულის – საინტერესოდ ქცევას ემსახურება და, ხშირ შემთხვევაში, ძალიან შედეგიანი შეიძლება აღმოჩნდეს.

მასწავლებელი  აქტივობების დასაგეგმად იყენებს წინარე ცოდნას, პედაგოგიურ თეორიებს ან საკუთარი დაკვირვებების საფუძველზე ჩამოყალიბებულ შეხედულებებს, ან ამ ყველაფერს ერთად. ეს განაპირობებს კიდეც მის აკადემიურ თავისუფლებას. მაგრამ ერთი რამ  ცხადია –  თამამი, კრეატიული მიდგომებით  პედაგოგი შეიძლება  გახდეს  მოტივატორი მოსწავლისთვის.

ხშირ შემთხვევაში, მასწავლებლები უდროობას უჩივიან და ამის გამო უარს ამბობენ ინოვაციური მეთოდების გამოყენებაზე, თუმცა საკუთარმა გამოცდილებამ დამარწმუნა, რომ მცირედი ძალისხმევაც მოსწავლეთა დასაინტერესებლად შესაძლოა საკმარისზე მეტიც აღმოჩნდეს.

ჩემ მიერ მე-6 კლასში ჩატარებული გაკვეთილის დაგეგმვისას გავითვალისწინე (თემა:„ზმნის ცვლა პირების მიხედვით“) კონსტრუქტივისტული მიდგომა, როგორც „ჟ. პიაჟეს, ლ. ვიგოტსკის და ჯ. ბრუნერის თეორიების ლოგიკური შედეგი“. ვეცადე, ხაზი გამესვა მოსწავლის მიერ პრობლემის გადაწყვეტის მნიშვნელობისთვის და, უპირველეს ყოვლისა, მეხელმძღვანელა კარლ როჯერსის ჰუმანისტური თეორიით.

ჩემ მიერ ზემოთ ხსენებული გაკვეთილის ეფექტურად ჩასატარებლად გადავწყვიტე, გამეკეთებინა პრეზენტაცია Power point-ის პროგრამის გამოყენებით. ტექსტი თითქმის მთლიანად ეფუძნებოდა სახელმძღვანელოში მოცემულ თეორიას, რომელსაც დავამატე ჩემ მიერ მოფიქრებული აქტივობები (წიგნში დაბეჭდილი სავარჯიშოების ანალოგიით).

პრეზენტაციამ მოსწავლეთა დიდი ინტერესი და ჩართულობა გამოიწვია. მიზეზი მათთვის მისაღები და საინტერესო ვიზუალური ფორმა და თამაშის ფორმატით მიწოდებული თეორია აღმოჩნდა.

ვრცლად

კლასის მართვა სწავლების მნიშვნელოვანი ნაწილია როგორ მასწავლებლებისთვის, ასევე მოსწავლეებისთვის. კლასის მართვა მრავალ ასპექტს მოიცავს: დისციპლინის შენარჩუნებას, პოზიტიური ურთიერთობების ჩამოყალიბებას, სასწავლო პროცესის ორგანიზებას და მოსწავლეთა მოტივაციის ამაღლებას. თანამედროვე განათლების სისტემა კლასის მართვას მხოლოდ დისციპლინის დამყარების საშუალებად არ განიხილავს, არამედ ის ითვალისწინებს მოსწავლეთა ინდივიდუალურ საჭიროებებს, სხვადასხვა სწავლების სტილს და ემოციურ ინტელექტს. ამასთან ერთად, სასწავლო პროცესში ხელოვნური ინტელექტის როლი სულ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება და დიდ როლს ასრულებს კლასის მართვის პროცესში, რაც მასწავლებლებს საშუალებას აძლევს, მრავალფეროვანი ონლაინ რესურსების დახმარებით, ეფექტურად გაუმკლავდნენ სხვადასხვა გამოწვევებს.

რატომ არის კლასის მართვა მნიშვნელოვანი მასწავლებლისთვის?

• მასწავლებლებს ეძლევათ მეტი შესაძლებლობა საგნის სწავლების;
• პროფესიული გადაწვა მნიშვნელოვნად მცირდება;
• მასწავლებელი მეტად ენერგიულია და ნაკლებად იღლება. შესაბამისად აქვს მოტივაცია უკეთ დაგეგმოს მრავალფეროვანი აქტივობები და პროექტები;
• მასწავლებელს ბევრად უმარტივდება კლასის კონტროლის შენარჩუნება, რაც შემდგომ უზრუნველყოფს წლის დასაწყისში შემუშავებული სასწავლო მიზნების წარმატებით განხორციელებას.

რატომ არის კლასის მართვა მნიშვნელოვანი მოსწავლეებისთვის?

• მოსწავლეებს ეძლევათ შესაძლებლობა ისწავლონ მშვიდ და უსაფრთხო გარემოში;
• მოსწავლეთა ჩართულობა იზრდება და მობილიზებულები არიან;
• მოსწავლეების ინტერესი და პასუხისმგებლობა საგნის მიმართ იზრდება;
• წლის ბოლოს ისინი წარმატებულ აკადემიურ შედეგებზე გადიან.

გიზიარებთ კლასის მართვის 5 მნიშვნელოვან სტრატეგიას, რომლებიც სწორედ აღნიშნული მიზნების განხორციელებაში მეხმარება.

#1 საკლასო წესების გაცნობამდე

ახალი სასწავლო წლის დასაწყისში, საკლასო წესების გაცნობამდე, მოსწავლეებს ვაძლევ დავალებას: წარმოიდგინეთ:

1. გზა საგზაო ნიშნების გარეშე.
2. ფეხბურთი (სხვა თამაშები) მსაჯის გარეშე.

მოსწავლეებთან ერთად განვიხილავ მათ მიერ მოყვანილ მაგალითებს. შემდეგი კითხვა საკლასო წესებს ეხება:

• ახლა კი წარმოიდგინეთ საგაკვეთილო პროცესი საკლასო წესების გარეშე.

აღნიშნული მსგავსი სიტუაციების განხილვის შემდეგ მოსწავლეები უკეთ აღიქვამენ საკლასო წესების მნიშვნელობას და ხალისით იწყებენ საკლასო წესების შემუშავებას.

#2 საკლასო წესების გაცნობა

ხელოვნური ინტელექტის მიერ მომზადებული ვიდეოების გამოყენება საკლასო წესების გაცნობა/გახსენებაში წარმატებულად მუშაობს. Vindoz AI –  მოცემულ გვერდზე დევს ნიმუშები, რომლებსაც ვირჩევ მოსწავლეთა ინტერესების გათვალისწინებით. მაგალითად: დაწყებითი კლასის მოსწავლეებისთვის ვირჩევ ანიმაციურ პერსონაჟებს, რომელთა ალაპარაკების საშუალებასაც გვაძლევს ეს პლატფორმა. ყველა ვიდეოს ახლავს თავისი ტექსტი, რომელსაც ვცვლი და ვწერ მოსწავლეების მიერ შემუშავებულ საკლასო წესებს. ამ გზით, საკლასო წესების გაცნობა/გახსენება მათთვის სახალისო და საინტერესო პროცესია. აქვე გიზიარებთ ჩემ მიერ აწყობილი ერთ-ერთი ვიდეოს ბმულს: Link

#3 მასწავლებელი=სარკე

მომდევნო ეფექტური კლასის მართვის ხერხი თავად მასწავლებლის ქცევას ეხება: საუბარს, ნაბიჯებს და განწყობას. მნიშვნელოვანია მასწავლებელმა აკონტროლოს ხმის ტემბრი, ისაუბროს არც ძალიან ხმადაბლა და არც ძალიან ხმამაღლა. ჩვენი ხმის ტონი, ლექსიკა, მოსწავლეებს აძლევს მაგალითს, თუ როგორ გვესაუბრონ ჩვენ და თანაკლასელებს. გაკვეთილზე ჩვენი ნაბიჯებიც მეტყველებენ ჩვენს ემოციურ განწყობაზე. მნიშვნელოვანია საკლასო ოთახში ვიაროთ მშვიდად და არა ქაოსურად. გარდა ამისა, უნდა დავანახოთ მოსწავლეებს რომ სირთულეების მიუხედავად ვცდილობთ განწყობის შენარჩუნებას, რთულ ქცევაზე ვრეაგირებთ მშვიდად და ვცდილობთ მოსწავლეთა დახმარებას. ერთი სიტყვით, მასწავლებელი არის სარკე, რომელშიც შემდგომ მოსწავლეების ქცევა აირეკლება. მაგალითად, მოსწავლეებს ვაძლევ დავალებას, ხელოვნური ინტელექტის დახმარებით (Canva AI) შექმნან მასწავლებლის სასურველი სახე – “როგორი იქნება შენი მასწავლებელი? როგორი გამომეტყველება ექნება (ღიმილიანი თუ სერიოზული?) რა თვისებები ექნება? რთულ სიტუაციებში როგორ დაეხმარება მოსწავლეებს?” და სხვა. (აქვე გიზიარებთ მაგალითს –  Link).  აღნიშნული დავალება ჩემი, როგორც მასწავლებლის, ერთ-ერთი საუკეთესო თვითრეფლექსიაა, რაც მეხმარება გავიგო რა მოლოდინები აქვთ მოსწავლეებს ჩემგან, რა ღირებულებებს ანიჭებენ უპირატესობას და როგორ შეგვიძლია ერთად შევქმნათ უფრო მეგობრული, უსაფრთხო და პოზიტიური საკლასო გარემო.

#4 Classdojo

კლასის მართვაში გვეხმარება კიდევ ერთი ონლაინ პლატფორმა -ClassDojo.com – ClassDojo, რომელსაც ძირითადად დაწყებითი კლასის მოსწავლეებთან ვიყენებ. აღნიშნულ საიტზე წლის დასაწყისში ვქმნი ჯგუფებს კლასების მიხედვით. ყველა მოსწავლეს შერჩეული ყავს თავისი პერსონაჟი, რომლებსაც სხვადასხვა კრიტერიუმების გათვალისწინებით ქულები ენიჭებათ, მაგალითად: გაკვეთილში ჩართულობა, საშინაო დავალება, ჯგუფური მუშაობა და სხვა. მოსწავლეები ცდილობენ რაც შეიძლება მეტი ქულა მოაგროვონ კონკრეტული მიზნისთვის. აღნიშნული მეთოდი მნიშვნელოვნად ამარტივებს კლასის მართვას და სწავლის პროცესს კიდევ უფრო საინტერესო და სახალისო პროცესად აქცევს.

#5 გაკვეთილის ბოლო 5 წუთი

მე-5 სტრატეგია გაკვეთილის ბოლო 5 წუთს ეხება, რომელიც ზოგჯერ მთლიანად ცვლის სასწავლო კვირის განწყობას. ამ ხერხს სასწავლო კვირის დასაწყისში ან ბოლოს ვიყენებ. პერიოდულად ვქმნი ონლაინ თამაშებს (მაგ: wordwall  – ზე) სხვადასხვა სახალისო კითხვებით, რომლებიც გაკვეთილის თემას არ ეხება (აქვე გიზიარებთ ჩემ მიერ შექმნილ რესურსს – Link). ეს თამაში მოსწავლეების წარმოსახვის უნარს ავითარებს და მათ დადებითად განაწყობს საგნის მიმართ. მაგ: “არჩევანის საშუალება რომ გქონდეს, რომელს მიანიჭებდი უპირატესობას? დავალებების არ ქონას თუ ტესტების?,” “რომელი იდეა  უფრო მოგწონს? მსოფლიოს გარშემო მოგზაურობა თუ 10 ენაზე საუბარი?, “ “რომ შეგეძლოს რომელ სუპერძალას აირჩევდი?,” და სხვა.

კლასის მართვის ეფექტური სტრატეგიების გამოყენება წარმოადგენს წარმატებული სწავლა- სწავლების პროცესის აუცილებელ პირობას. შესაბამისად, მათი გამოყენება ამცირებს არა მხოლოდ დისციპლინურ პრობლემებს, არამედ ზრდის სწავლის ხარისხს. თანამედროვე განათლების სისტემაში კი კლასის მართვა დინამიკური პროცესია, რომელიც მასწავლებლის მუდმივ პროფესიულ განვითარებას, მოქნილობასა და მზაობას მოითხოვს, ინოვაციური მიდგომების დასანერგად.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები:

https://www.canva.com/ai-image-generator/

https://aiapp.vidnoz.com/video/index.html

https://www.classdojo.com/en-gb/?redirect=true

https://wordwall.net/

https://newteacherlibraryandtools.square.site/

(კონსტანტინე გამსახურდიას „დიდი იოსებისა“ და  ნუგზარ შატაიძის „ორი მეგობრის“ მიხედვით)

 1921 წლის 25 თებერვალი ისეთი თარიღია, ყოველ ქართველს კარგად ესმის ამ ტრაგიკული დღის მნიშვნელობა. ის ასოცირდება სუსხთან, სისხლთან, ცრემლთან, თავისუფალი საქართველოს ოკუპაცია-ანექსიასთან. ამაზე უარესი თავისუფლებისმოყვარე ერისთვის სხვა რა უნდა იყოს? ქართველმა მწერლებმა მრავალი მხატვრული ტექსტი მიუძღვნეს ამ შავბნელ ისტორიულ მოვლენას. ყველაზე პოპულარული ალბათ კოლაუ ნადირაძის ლექსი „25 თებერვალია”, რომელზეც ბევრი დაწერილა. ამჯერად გვინდა ყურადღება შევაჩეროთ გასული საუკუნის დასაწყისსა და დასასრულს შექმნილ ორ მოთხრობაზე. კონსტანტინე გამსახურდიას „დიდი იოსები” და ნუგზარ შატაიძის „ორი მეგობარი” სწორედ ამ საბედისწერო დღის მიერ ქართველი ხალხისთვის მოტანილ უბედურებაზე საოცარი ექსპრესიით გვიყვება.

მოცემული მოთხრობები საუკეთესო მასალაა მოსწავლეებისთვის საშუალო საფეხურზე არა მხოლოდ ამ ისტორიული მოვლენის არსის შესაცნობად, არამედ ტექსტების სინთეზირების უნარების განსავითარებლად.

„დიდი იოსები” კონსტანტინე გამსახურდიამ 1926 წელს შექმნა და 5 წლის წინ ქვეყანაში დატრიალებული ტრაგედია საოცარი დრამატიზმით გააცოცხლა. 24 თებერვლის ღამეს თბილისელები საათს მისჩერებიან, რადგან კოჯრისა და ტაბახმელის გზიდან „წითელ ცხენზე ამხედრებული ეშმა” შემოდიოდა.

„დიდი იოსები” მოცულობით აღემატება ნუგზარ შატაიძის მოთხრობას. კლასიკური გაგებით, პირველი მოთხრობაა, ხოლო მეორე – ნოველა, თუმცა საბჭოთა ოკუპაციის გარემოს აღწერა, ავტორთა სულისკვეთება და პერსონაჟთა განწყობები თითქმის იდენტურია. ავტორები დიდ დროს არ უთმობენ წითელარმიელთა ქვეყანაში შემოსვლისა და დაპყრობის ამბებს, მაგრამ ყოველ ფრაზაში იგრძნობა ქვეყნის ოკუპაციით განპირობებული შემზარავი განწყობა. ორივე მწერალი ცდილობს, რომ კოჯორ-ტაბახმელის ბრძოლებისა და ქალაქის ოკუპაციის სცენების ნაცვლად ამ მოვლენებით გამოწვეული პერსონაჟთა ბედისწერა გადმოსცენ. „დიდ იოსებში” მთავრობის მაღალჩინოსანი გარბის ქალაქიდან და მეკურტნე იოსებს სთხოვს ტვირთის გადაზიდვაში დახმარებას. ის უეცრად ქუჩაში შეხვედრილ იუნკრებს გამოელაპარაკება:

– „საიდან, ძმებო?

– სოღანლუღიდან.

– გენერალი მ.. მოიხსნა?

– მოიხსნა. იმ მხარეზე გვარდიელებმა მთლად გააშიშვლეს ფრონტი.

– სროლა რომ ისმოდა მოგვიანებით?

– ეს ჩვენ ვიყავით, იუნკრები, სროლით ვიხევდით უკან!

– წითლები?

– ალბათ ლილოს გზით შემოვლენ ქალაქში…

უცნობი დადუმდა, მუნჯური სალამი გააყოლა მიმავალთ. მისწყდა ზარბაზნების ბორბლების რახრახი. სადღაც კარი მიარახუნეს, კუთხეში ბავშვი ტიროდა, შორიდან მილიციელის სტვენა ისმოდა. ისევ დაყრუვდა ქუჩა. ორი მგზავრის ფეხის ხმაღა ისმოდა დაცარიელებულ ფილაქანზე”.

კაცი მცირეოდენ იმედს ებღაუჭებოდა. ოცნებობდა, რომ სროლის ხმა თეთრგვარდიელთა გამარჯვებისა იქნებოდა, მაგრამ…

სიმბოლურია ნუგზარ შატაიძის მოთხრობაში 1921 წლის თებერვლის ამბების აღწერისას დახატული პეიზაჟი: „წამოვიდა სულ მალე ჩრდილოეთიდან შავი ღრუბელი, ცა შეკრა და ქვეყნიერება კვლავინდებურად ჩამოაბნელა”… ჯერ კიდევ ერთი წლის წინ, 1920 წლის 7 მაისს, ულიანოვ-ლენინმა საქართველოზე თავდაუსხმელობის პაქტს ხელი მოაწერა, მაგრამ… დიახ, „მშობელო დედავ, ისევ გაგყიდეს, ისევ წამების ჯვარი აგკიდეს”… ჩრდილოურ შავ ღრუბელს ვერ გავუმკლავდით.

კონსტანტინე გამსახურდია მხოლოდ მოთხრობის ექსპოზიციაში აღწერს წითელარმიელთა შემოსვლას ქალაქში, ხოლო მოთხრობის სიუჟეტი გვიყვება, რა ბედი ეწევა ამ მოვლენების ფონზე სრულიად გაუგებარ რყევებში მოყოლილ პატარა ადამიანს – დიდ იოსებს. უადგილო ეპითეტი აქ ირონიაა. იოსები დიდი და ზორბა მხოლოდ ფიზიკურად იყო. სხვა ყველაფრით სრულიად უმწეო და მოწყვლადი არსება გახლდათ. დიდი გამბედაობა იყო საჭირო ავტორის მხრიდან, რომ ბოლშევიზმის ეპოქაში ესოდენ დამაჯერებლად მოეთხრო ამბები იმისა, თუ როგორ გაანადგურა საბჭოთა სინამდვილემ ერთი საწყალი ადამიანი, უკეთილშობილესი, უწესიერესი, უბოროტო კაცი როგორ აქცია კრიმინალად. მოთხრობა გვიყვება იოსებ ქველაძის გულისმომკვლელ ისტორიას. პერსონაჟის დაცემა აქ უთუოდ იმის საილუსტრაციოდ სჭირდება ავტორს, რომ აჩვენოს, რამდენად უცხო და უხეშმა ძალამ დაიპყრო ჩვენი ქვეყანა, როგორ განადგურდნენ ათი ათასები და როგორ გადააგვარეს საზოგადოება ბოლშევიკებმა.

ნუგზარ შატაიძის ნოველის შექმნის თარიღი ვერ დავადგინე, თუმცა, სავარაუდოდ, იგი მეოცე საუკუნის დასასრულს ქმნიდა ამ ნაწარმოებს, როცა საბჭოთა ცენზურის საფრთხე უკვე აღარ არსებობდა, თუმცა ამ ეპოქის ქართველებისთვის 1921 წლის ამბების შეხსენება ნამდვილად ძალიან აქტუალური იყო და იქნება მომავალშიც. ნოველაში თებერვალ-მარტის ამბებია მოთხრობილი. მართალია, ნოველისთვის დამახასიათებელი ფრაგმენტული თხრობის მანერით, მხატვრული შტრიხ-კოდებით, თუმცა ვინც ამ ეპოქას კარგად იცნობს ისტორიიდან, მას არ გაუჭირდება თბილისსა და ბათუმში მიმდინარე მოვლენების მთლიანი სურათის კონსტრუირება. ბათუმური პეიზაჟიც სიმბოლურ-ალეგორიულია: „ბათუმშიც უჟმური ამინდი იდგა. ქალაქი სქელ ბურუსში გახვეულიყო. ირგვლივ აღარაფერი ჩანდა. ჩამუქებული ციდან ნაპირზე გამორიყული მკვდარი მედუზის ნაფლეთებივით ცვიოდა თოვლის სველი, მძიმე ფანტელები და ბულვარსა და მის გასწვრივ ჩარიგებულ მაგნოლიებს ზედ ადნებოდა. ზღვა ავის მოლოდინში გატრუნულიყო”.

მოცემულ ეპიზოდში გადმოცემული განწყობა ლეო ქიაჩელის „ჰაკი აძბას” იმ მონაკვეთს გვახსენებს, როცა სოხუმში შემოდიან კრეისერ „შმიდტის” მეზღვაური წითელარმიელები. ქალაქი სრულ გაურკვევლობაშია. ოსმალო ქიაზიმ-ბეის რამდენიმე დღის წინ ართვინი აეღო და ქართველების დახმარების საბაბით ბათუმში დიდძალი ჯარით შემოსულიყო. სრული პოლიტიკური დომხალია. ამ ქაოსში გაძლება და გადარჩენა სათუოა. ქიაზიმ ბეის თავი ბათუმის გუბერნატორად გამოუცხადებია, ხოლო ბოლშევიკები უკვე ფოთში ყოფილან და მალე ბათუმს უნდა სწვეოდნენ. დამარცხებული ქართველების ყოფა შემაძრწუნებელია: „ვისაც ომში დამარცხებული ქართველის ქეიფი არ უნახავს, ამ სურათს ძნელად წარმოიდგენს: სვამდნენ უხმოდ, ხარბად და რაღაცნაირი დაჟინებით”. ასე აღწერს ავტორი სასტუმრო „ორიენტის” რესტორანში თავმოყრილი, უცხოეთში გასაქცევად მომზადებული ქართველი ჯარისკაცების ყოფას.

თუ „დიდ იოსებში” ავტორმა გვაჩვენა პერსონაჟის სრული დემორალიზაცია და მორალური კრახი, ნუგზარ შატაიძე გვიხატავს საოცარ გმირებს, სამხედრო სკოლის კურსანტებს – სანდრო ლომოურსა და ვანიჩკა გოგუაძეს. საოცრად ექსპრესიულია კოჯრის ბრძოლებში ბარძაყში დაჭრილი სანდროს სულიერი მდგომარეობის აღწერა: „სანდრო ლომოური ღვინოს არ სვამდა, ისედაც მაღალი სიცხე ჰქონდა, გაბრუებული იჯდა და ეჩვენებოდა, რომ ყველაფერი წყლის ფსკერზე ხდებოდა, – სუფრასთან მსხდომი მისი ამხანაგები თევზებივით უხმოდ ალამუნებდნენ ტუჩებს, თითქოს თვითონაც რაღაც მღვრიე, ბლანტ სითხეში ჩაძირულიყო და გრძნობდა, როგორ ნელ-ნელა პატარავდებოდა, ილეოდა, ნამცეცდებოდა და ის იყო, უნდა გამქრალიყო, რომ რაღაც სასწაულის ძალით, ისევ იზრდებოდა, თავბრუდამხვევი სისწრაფით დიდდებოდა, ლამის მთელი სამყაროსოდენა ხდებოდა”…

ეს სურათი მთელი მაშინდელი ქართველობის ყოფაა – კოშმარი! სანდროს აგონდება აღა-მაჰმად ხანის შემოსევის დროს ყიზილბაშების მიერ თაბორის მთაზე ალყაშემორტყმული ქართველ მეზარბაზნეთა მცირე რაზმი, რომელსაც მაიორმა გურამიშვილმა ასე მიმართა: „ძმებო, ქართველებო, ცხადად ვხედავთ, აუცილებელი სიკვდილია მოსული ჩვენზედ, მაგრამ ისიც შეგვიძლია, რომ მტერს უნამუსოდ დავნებდეთ. აბა, რომელი გირჩევნიათ, სახელიანი სიკვდილი თუ უნამუსო სიცოცხლე?”.

გმირი დროში მოგზაურობს და იქ გადადის, 1795 წლის თბილისის ცხელ ამბებში: „ამ სიტყვებზე სანდრო ქვემოთ ჩაქანდა, გლიცერინივით ბლანტ სითხეში ჩაიძირა, დაპატარავდა, დაპატარავდა და სანამ საბოლოოდ გაქრებოდა, თვალი მოჰკრა, იმ მეზარბაზნეებთან ერთად თვითონაც როგორ დაიჩოქა, რანაირად აიღო სამი თითით მიწა და ზიარების ნიშნად როგორ შეჭამა”.

კოჯრის შეტაკების დროს სანდროს შაშხანის ტყვიამ მუხლს ზემოთ, რბილში გაუარა, მაგრამ სისხლი ბლომად დაკარგა და ვანიჩკა გოგუაძემ გადაარჩინა, მოხალისე სანიტარ გოგონებს გადასცა მეგობარი მოსავლელად. ბარძაყში დაჭრილი გმირი – ღმერთთან მებრძოლი კოჭლი იაკობის ალუზია მგონია. სანდრო არ ნებდება. მას აგონდება ტაბახმელის სანგრები, მტრის ქვემეხებით გაჩენილი უშველებელი ორმო. „ჰაერში სველი მიწის სურნელი რომ იგრძნო, გაახსენდა გაზაფხულზე სოფელში ნანახი: სოსანებითა და გვირილებით მოჩითულ ბალახიან ფერდობზე ხარებშებმული გუთნეული გაბაწრულიყო და ნიავს იქიდან ტკბილი, ძარღვების დამადუნებელი „ოროველა” და ტოროლების გამაბრუებელი წკრიალი მოჰქონდა… „მალე გაზაფხული მოვა”, – გაიფიქრა მაშინ სანდრომ და უცნაური სიმშვიდე იგრძნო”.

საგულისხმოა, რომ მტრის ქვემეხით ამოთხრილი მიწის სურნელი სანდროს ხვნა-თესვის, სოფლური იდილიის სურნელს აგონებს. ეს ომი, ქართველი ხალხის წინააღმდეგობის მოძრაობა სწორედ ხვნა-თესვის, ბარაქის, მშვიდობიანობის, სოფლური იდილიის მოპოვების გარანტიაა.

ვანიჩკა სანდროს ეუბნება, რომ ბოლშევიკები დასახვრეტი ქართველების სიებს ადგენენ და კოჯრისა და ტაბახმელის ბრძოლებში მონაწილეობა მათ ამ სიაში უეჭველად მოახვედრებს. მეგობრები იტალიურ გემ „კირალზე” ორ ბილეთს შოულობენ. მარტის თვეა. გემი მარსელისკენ მიდის. საქართველოს მთავრობაც ამ გზით წავიდა და გაზიდა ეროვნული განძიც. გემზე მოხვედრა სიცოცხლის გარანტიაა, მაგრამ სანდროს წასვლა არ შეუძლია! მორჩა და გათავდა! მან სრულიად მშვიდად უთხრა მეგობარს, რომ აღარ დაეძებდა საფრთხეებს და წასვლას არ აპირებდა. ვანიჩკა მიხვდა, რომ სანდრო არ გადათქვამდა. თავად ავიდა გემზე, ხოლო სანდრომ თავისი ბილეთი ბავშვიან ქალს დაუთმო. როცა გემი ნაპირს მოშორდა, პირველად ერთმა მგზავრმა ისროლა ქუდი ნაპირისკენ, შემდეგ მეორემ და ასე ყველამ, ნიშნად იმისა, რომ გულსა და გონებას სამშობლოში ტოვებდნენ, ქუდები ზღვაში გადაყარა. გემზე მყოფი ვანიჩკა მეგობარს ეძებდა ნაპირზე, შემდეგ კი “Hellados”-ის გმირივით გემბანიდან გადახტა. იანგულიმ ნაპირამდე ცოცხალმა ვერ გამოაღწია. დიდი იმედია, რომ ვანიჩკა გამოცურავს და ისევ ჩაეხუტება თავის უღალატო მეგობარს, მაგრამ ვინ იცის, რა ჯოჯოხეთი ელის სისხლისმსმელი ბოლშევიკებისგან ორ საოცარ ახალგაზრდას?

სანდროს ოჯახში აკაკი წერეთელი დადიოდა სტუმრად. სიკვდილამდე ორი კვირით ადრე ის გამოსამშვიდობებლად მისულა ლომოურების ოჯახში. უთქვამს, რომ სიკვდილის მოახლოებას გრძნობდა, საჩხერეში აპირებდა დაბრუნებას და ენანებოდა, რომ ვერასდროს ნახავდა მათ. როცა მამამ ჰკითხა, კი მაგრამ რამეს იტკიებო? აკაკის უპასუხია: „არა, ჩემო კარგო, არაფერი მტკივა, მაგრამ ეს ბოლო დღეებია მოვსხლტი როგორღაც”…

აბა, რა ღირებულებებით უნდა ყოფილიყო აღზრდილი სანდრო, რომელიც პატარაობისას აკაკისთან ერთად ტრაპეზობდა ოჯახში? სიმბოლურია ამ ამბის მოგონებაც. აკაკის სიკვდილიდან დიდი დრო არ იყო გასული, სულ რაღაც 6 წელი. აკაკის სიკვდილის წინათგრძნობა სანდროსა და ვანიჩკას ბედზე მინიშნებაც არის. ბევრი ასეთი რჩეული ქართველი შეეწირა წითელ რუსულ იმპერიალიზმს, ზოგიც გადარჩა. ქვეყნის ბედიც შეიცვალა და ამ ქვეყნის შვილებისაც. 70 წელი დასჭირდა საქართველოს, რომ საბჭოეთის წყვდიადისთვის თავი დაეღწია. რამდენი სისხლი დავღვარეთ ამ გზაზე? რამდენი დიდებული ქართველი შეიწირა სამშობლოს თავისუფლებისთვის ბრძოლის ეკლიანმა გზამ?

კონსტანტინე გამსახურდია და ნუგზარ შატაიძე საოცარი მთხრობელები არიან. მათ შეუძლიათ მკითხველზე დაუვიწყარი ემოციური ზემოქმედება. სააბიტურო საათებში ამ ორ მოთხრობას უსათუოდ ვაძლევ ჩემს მოსწავლეებს ანალიზისა და სინთეზისთვის. ორივე ნაწარმოები ახალგაზრდების აღტაცებას იწვევს თავისი იდეური სიღრმით, ფსიქოლოგიზმის ხერხებით, პერსონაჟთა პორტრეტების ხატვის ოსტატობით, თხრობის არაჩვეულებრივი, დამატყვევებელი მანერით.

ბავშვობის ბევრი ზაფხული ჭიათურაში გავატარე. მამაჩემის დედულეთი ანდამატივით მიზიდავდა – თავისი ულურჯესი საღამოებით, ბზის და ცაცხვის სურნელით, ლაღი იუმორით, შრომისმოყვარე, კეთილშობილი მასპინძლებით, კაკაოსფერი ყვირილათი და მისი მღვრიე ტალღების ფონზე აფრთხიალებული ქათქათა გედებით, ხელოვნური ტბის ზედაპირზე რომ სრიალებდნენ თავდავიწყებით და ამ უცნაურ, მარგანეცით მიმოთხვრილ ქალაქს რაღაც ზღაპრული სისპეტაკის შხეფებს აფრქვევდნენ…

ყველა ოჯახში ერთი წევრი მაინც მუშაობდა მაღაროში. ჩემი ბებია – გაფრინდაშვილის ქალი, კეფაზე აკოსილი ჩალისფერი ნაწნავით და ეშხიანი ხალით, ჭიათურის მაღაროს ერთ-ერთი ბუღალტერი იყო და შესაბამისად, დიდად დაფასებული ქალი მთელ ქალაქში. მიყვარდა მისი ვეებერთელა საანგარიშო, ჩოთქს რო ვეძახდით საყველპუროდ, ორ ბავშვს ერთად გვეჭირა და დაირასავით ვაჩხაკუნებდით; მაშინებდა მაღაროდან ამოსული მუშების ყურება – დამზრალი, მზენაკლული თვალებით, მიწაშემხმარი ნაოჭებით… მაღარო იყო ჩემთვის რაღაც ფანტასტიკური სამყარო, გრძნეული მიწისქვეშეთი, თავისი დრამატული, საშიში და საინტერესო ამბებით. ეს მაშინ, ბავშვობაში, როცა ყველაფერს ჯადოსნური იერი აქვს.

ხოლო მერე კი… მერე სხვა სახელები და ტერმინებია. სხვა ვნებები და ტკივილები.

დღეს ჭიათურას ძალიან უჭირს. ყველას ყურადღება მიიპყრო ძირგამოთხრილი სოფლების, დახურული მაღაროს, პირამოკერილი მაღაროელების ისტორიებმა. ყოველდღე ველოდები, როდის დადგება მათი სამართალი, როდის გახდება მათი საკითხი უმთავრესი სახელმწიფოსთვისაც და საზოგადოებისთვისაც. რას ვიღონებთ თითოეული ჩვენგანი იმისათვის, რომ გაგანია 21-ე საუკუნეში, ტექნოკრატიულ, ციფრულ და ტრანსჰუმანისტურ დროში, ეს საოცარი ქალაქი ხელში არ ჩაგვაკვდეს…

ამ ფიქრებმა ჭიათურის ისტორია კიდევ ერთხელ გადამაფურცვლინა. მისი, როგორც ინდუსტრიული ქალაქის თავგადასავალიც, როგორც ყველაფერი ფუნდამენტურად სახელმწიფოებრივი ამ ქვეყანაში, ისევ იმ დიდ სახელებს უკავშირდება.

სახელებს, ვინც მე-19 საუკუნეში, გიგანტური ნაბიჯებითა და ტიტანური ენერგიით გასწია წინ საქართველოს უღელი.

ჭიათურის შავი ქვა (ასე უწოდებდნენ იმ დროს მანგანუმს) შავ ოქროდ აკაკი წერეთელმა აქცია.

რამდენიმე ლეგენდა არსებობს, თუ როგორ გაჩნდა ჭიათურა, და ყველა მათგანში მთავარი ამბავი მადანია.

ეს შავი ოქროა, რაზედაც ინფრასტრუქტურა შემოაშენეს, რის გამოც ქალაქის სტატუსი მიანიჭეს და ჭიათურა ინდუსტრიულ ქალაქთა შორის ჩაწერეს. თორემ, ამ მხარის ისტორია ისეთივე ძველია, როგორიც ზემო იმერეთის მთებისა და მღვიმეების, ზოგან დინოზავრების ნაკვალევი როა შემორჩენილი და ზოგან – პირველმოსახლეთა ბრინჯაოს ხელცულები, კედლის მხატვრობები თუ სელის ძაფის ბოჭკოები. სხვათა შორის, უკვე დადგენილი კვლევების მიხედვით, ჭიათურის ძუძუანას მღვიმეებში აღმოჩენილი ეს ძაფი მსოფლიოში ყველაზე ძველია.

მე-19 საუკუნეში, ამ უცნაურ-რელიეფიან ადგილას გეოლოგ-აკადემიკოსი ჰერმან აბიხი მოვიდა და ადგილობრივი წიაღისეულის – მანგანუმის საბადოების შესწავლა დაიწყო. მისი სამეცნიერო კვლევა კი საქვეყნო საქმედ აკაკი წერეთელმა აქცია. „იქ, სადაც დღეს არც გზაა და არც კვალი, რკინიგზა მოვა. ეს უდაბნო, ჭიათურა, გაშენდება. დაიწყება მარგანეცის მრეწველობა“ – თქვა მან და 1879 წელს, მანგანუმის მოპოვებას საფუძველი ჩაუყარა. ამან მუშახელის საჭიროება წარმოშვა. მუშახელმა – საცხოვრებელი სახლები მოიყოლა. ჭიათურის კლდოვან ტერასებზე ერთმანეთს მიხურხლული პაწია შენობები გაჩნდა.

ქალაქი ჩაისახა.

აკაკი წერეთლის არქივში ნახავთ წერილებს, იმდროინდელი საქმოსნები რომ წერენ – რადგანაც მარგანეცის საქმე ჩვენში თავდაპირველად შენგანაა აძრული და დამთავრებული, პირველი შემოსავლის „ნათაურს“ შენ გწირავთ, როგორც ძველად „იეჰოვას სწირავდენ ყოველს პირველს ნაშობს, პირველ ნამკალს და პირველ ნაკრეფსო“. თუმცა, ამ აღიარებამდე ბევრი ეჭვი და შფოთვაც იყო. ბოლომდე არავის სჯეროდა, ამ უსახური შავი ქვისგან ასეთი ნაყოფი თუ გამოდნებოდა. იმასაც უბედავდნენ – პოეტი „ვარსკვლავებს უნდა შესჭიკჭიკობდეს და რა მისი საქმე იყო, მადნეულს რომ გამოუდგაო“. აკაკი რის აკაკი იქნებოდა, თავისი ბოლომდე არ გაეტანა, სხვებიც არ აეყოლიებინა და მარგანეცის მოპოვება ერთ ყველაზე პროგრესულ საქმედ არ ექცია იმდროინდელ საქართველოში!..

1895 წელს რკინიგზა გაიყვანეს, ჭიათურის სადგური შორაპანს დაუკავშირდა. სარკინიგზო ძარღვზე ერთმანეთის მიყოლებით, როგორც მძივის თვლები, ისე აისხა საქართველოს ქალაქები – ჭიათურა-ზესტაფონი-ქუთაისი-სამტრედია. რკინიგზამ განათლება და კულტურა მოიყოლა, სინათლის ჭავლით შემოგრიალდა ქართულ სინამდვილეში. ჭიათურაში თეატრი აშენდა – ერთ-ერთი უძველესი და ულამაზესი საქართველოს თეატრებს შორის. მას მალევე გაუჩნდა მუდმივმოქმედი დასი. თეატრი ქალაქის ცხოვრების ისეთივე მნიშვნელოვან ნაწილად იქცა, როგორც მაღარო.

მე-20 საუკუნეში ჭიათურაში საბაგიროც აშენდა. მსოფლიო ბაზარზე მანგანუმზე მოთხოვნილების ზრდის გამო, მადნის მოპოვებაც სწრაფად გაფართოვდა. მე-20 საუკუნის დასაწყისამდე ფრანგული და ინგლისური კაპიტალი ჭარბობდა, შემდგომ გერმანული გამოჩნდა. რუსული სამრეწველო კაპიტალი კი ჭიათურაში XIX საუკუნის 80-იანი წლების დამდეგს გაძლიერდა.

1921 წელს ჭიათურას ქალაქის სტატუსი მიენიჭა. შავი ოქრო დღემდე უმთავრესი საარსებო წყაროა საუკუნოვანი ქალაქისათვის. სპეციალისტები ამბობენ, რომ საქართველოში არსებული მანგანუმის საბადოები მადნის მაღალი ხარისხით, დიდი სამრეწველო მარაგითა და მოხერხებული გეოგრაფიული მდებარეობით გამოირჩევა. თუმცა, 1990 წლიდან მანგანუმის მოპოვება მკვეთრად შემცირდა. ეს საქმე კერძო საქმოსანთა და კომპანიათა ხელში გადავიდა. 2006 წლიდან მაღაროში „ჯორჯიან მანგანეზ ჰოლდინგ ლიმითედი“ შევიდა და მისი ცხოვრების ახალი ეტაპიც დაიწყო.

აკაკი წერეთელმა, მარგანეცის მოპოვების საქმე რომ საქვეყნო სიკეთედ აქცია და მადლიერმა საქმოსნებმა პირველი მონაგები თანხა „ჰონორარივით“ გადაუხადეს, იმ ფულით ზემო იმერეთში ზეპირსიტყვიერების შემგროვებელ-შემსწავლელი ჯგუფის საქმიანობა დააფინანსა, ახალგაზრდებსაც სამუშაო გაუჩინა და ქვეყნის კულტურასაც ფოლკლორული განძი შესძინა. აკაკი ერთდროულად ბევრ რამეზე ფიქრობდა, რადგან ყოველივეს სათავეში, მისთვის, საქართველო იყო – მთავარი ხატი დიდ სახატეში. „იმედია, ჩვენში გამოჩნდებიან სხვებიც, რომ თანაუგრძნონ ამ საგანს (მე არ მოგახსენებთ არც მარგანეცის პატრონებზე და არც მის მწარმოებლებზე) და გამოიღონ მცირეოდენი შესაწირი ისე, როგორც სწირავენ ხოლმე სხვა-და-სხვა საზოგადო საქმეს. დიდი შესაწირი აქ საჭირო არ იქნება. თვით გროშებითაც შეიძლება შეგროვდეს ის თანხა, რომელიც საჭიროა ამ საქმისათვის და დამტკიცდეს ანდაზა: „თუ გული გულობს, ქადა ორივე ხელით იჭმებაო“ , – წერს ერთ წერილში აკაკი წერეთელი.

ეს გულისგულობაა სწორედ ჩვენი პირადი მოქალაქეობის ერთ-ერთი ფუნდამენტური მახასიათებელი. სხვისი ჭირის საკუთარ გასაჭირად მიჩნევა და ისევე ზრუნვა მისთვის, როგორც საკუთარი თავისთვის.

მხოლოდ ასე ცოცხლობენ ქალაქები. ადამიანებივით, ჩვენსავით.

აკაკი წერეთელმა პირადულ მოგებასა და ხეირზე აღმატებული საქვეყნო სიკეთის მაგალითი დაგვიტოვა. ასეთ მაგალითებს დღეს დიდი ძალა აქვს.

მათი გახსენება უკვე ერთი ნაბიჯია გადარჩენისკენ.

სასკოლო ექსკურსიები ბავშვების ცხოვრებაში ერთ-ერთი ყველაზე დასამახსოვრებელი და მნიშვნელოვანი მოვლენაა. ექსკურსია სცდება უბრალოდ გართობას და ბავშვებისთვის მნიშვნელოვან, ღირებულ საგანმანათლებლო და სოციალურ გამოცდილებას წარმოადგენს, რომელიც მათ განვითარებაში დიდ როლს თამაშობს. ზოგადად ექსკურსიები ბავშვებს უყვართ, რადგან ექსკურსიაზე წასვლა ასოცირდება სიახლესთან, განტვირთვასთან, მგზავრობასთან, გართობასთან, თამაშთან და თავგადასავლებთან. ექსკურსიაზე ბავშვებს არაჩვეულებრივი საშუალება აქვთ, ერთმანეთი ხელახლა აღმოაჩინონ, საკუთარი შესაძლებლობები უფრო თავისუფლად გამოხატონ, თუმცა მაისის შუა რიცხვებში მაინც მიწევს ჩემი ორი მოსწავლე შვილის დარწმუნება, რომ ექსკურსიაზე წასვლა კარგია და თავიანთ კლასელებთან ერთად იქ აუცილებლად უნდა წავიდნენ.

მარტის დასაწყისში მშობელთა სასაუბრო „ჩატები“ განსაკუთრებით ხმაურიანია – განუწყვეტელი წკაპუნი, ჩარიცხვების „სქრინების“ ჩაგდება, აზრთა გაცვლა-გამოცვლა… უფროსი შვილის კლასში ექსკურსიის მარშრუტი მალე დაიგეგმა, შევაგროვეთ საჭირო თანხა და დავჯავშნეთ ტრანსპორტი, რადგან თუ დაგვიანების შემთხვევაში, თავისუფალი ავტობუსების პოვნაც რთულდება და თითქმის შეუძლებელი ხდება.

რატომ არის ასე მნიშვნელოვანი სასკოლო ექსკურსია? ხომ არ დაფიქრებულხართ იმაზე, რამდენად ახლოსაა ჩვენი სასკოლო ექსკურსიები ექსკურსიის მთავარ მიზანთან? ან როგორ და საერთოდ ახერხებენ თუ არა მძიმე ეკონომიკურ პირობებში მყოფი ოჯახების ბავშვები მასში მონაწილეობას? ან იმაზეც ხომ არ დაფიქრებულხართ რატომ „ვერ“ ახერხებს ზოგიერთი ბავშვი ექსკურსიაზე წასვლას და ამით ხომ არ ირღვევა თანასწორობის პრინციპი?

როგორია ექსკურსიის შემოქმედებითი მხარე? ექსკურსიისთვის მზადება სასწავლო პროცესის ნაწილია, მოსწავლეს ნათელი წარმოდგენა უნდა ჰქონდეს იმაზე, თუ სად მიდის, რას ნახავს და რით არის გამორჩეული საექსკურსიო ადგილი. ასეთ შემთხვევაში ექსკურსიაც შთამბეჭდავი, შთამაგონებელი და სამახსოვრო გამოვა. თუმცა, ექსკურსიების უმეტესობა, სადაც ჩემს შვილებთან ერთად ვყოფილვარ, არ ყოფილა ისე დაგეგმილი, რომ ბავშვებისთვის სიახლე ყოფილიყო და რაიმე ახალი და ღირებული ცოდნა მიეღოთ. ბავშვები მოინახულებენ რომელიმე კულტურულ ძეგლს, დაანთებენ სანთელს და სულ ეს არის – შემდეგ კი იწყება მზადება მოსწავლეების დასაპურებლად. ერთ-ერთ ექსკურსიაზე, ერთ-ერთ მონასტერში ყოფნის დროს, ჩემი შვილის თანაკლასელი წუხდა, – „აღარ მინდა ამდენი „ძვლების“ დათვალიერებაო“. რთული მოსასმენი სიმართლე იყო. ბავშვების დაინტერესება რთულია, თუმცა ბავშვებს ზოგჯერ მოსაწყენი და მათთვის უინტერესო თემების გაგებაც შეუძლიათ, თუ მათ საინტერესო ფორმით მივაწვდით და ამაზე კარგად ვიმუშავებთ.

როგორი უნდა იყოს კარგი სასკოლო ექსკურსია?

კარგი სასკოლო ექსკურსია უნდა იყოს განათლებაზე და შემეცნებაზე ორიენტირებული, მაგრამ ამავდროულად უნდა იყოს ბავშვებისთვის საინტერესო და ინტერაქციული. კარგ ექსკურსიას უნდა ჰქონდეს მკაფიოდ განსაზღვრული მიზანი – მაგალითად, ისტორიული ძეგლების გაცნობა, ბუნებაზე დაკვირვება, მუზეუმში ვიზიტი ან კონკრეტული თემის პრაქტიკულად შესწავლა.

კარგ ექსკურსიაზე ბავშვებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, იყვნენ არა მხოლოდ მსმენელები, არამედ პროცესში ჩართული აქტიური მონაწილეებიც, – სვამდნენ კითხვებს, იღებდნენ მონაწილეობას აქტივობებში და აზროვნებდნენ კრიტიკულად.

როგორ უნდა იყოს მომზადებული ექსკურსია?

ექსკურსია უნდა იყოს სათანადოდ ორგანიზებული და უსაფრთხო – წინასწარ შეთანხმებული გეგმით, ტრანსპორტით, კვებითა და სამედიცინო მზაობით.

თუ ექსკურსიის შემოქმედებითი და ორგანიზაციული მხარე არ არის კარგად დაგეგმილი, ის შეიძლება ბავშვისთვის მოსაწყენი, უინტერესო და სახიფათოც კი გამოდგეს. მაგალითად, თუ საექსკურსიო ადგილი არ შეესაბამება ბავშვების ინტერესებს, მათი ასაკობრივი ჯგუფის გამოწვევებსა და საჭიროებებს, ან არ არსებობს გეგმა და ზედამხედველობა ბავშვების სახლებში უვნებლად დაბრუნებისთვის, მაშინ ექსკურსია კარგავს საგანმანათლებლო მნიშვნელობას და ბავშვების საერთო გამოცდილებაც შეიძლება დაზარალდეს.

ექსკურსიის დაგეგმვისას, უმნიშვნელოვანესია ვიხელმძღვანელოთ სოციალური თანასწორობის პრინციპით და დავფიქრდეთ იმაზეც, იქნება თუ არა საექსკურსიო ხარჯი ყველა ბავშვის ოჯახისთვის ხელმისაწვდომი. მნიშვნელოვანია, ექსკურსიაში მონაწილეობა შეძლოს ყველა ბავშვმა, რათა არ დაირღვეს სოციალური თანასწორობა, არ გახდეს ექსკურსია მშობლებისთვის ზედმეტი ფინანსური ტვირთი და არ გააღრმაოს სოციალური უთანასწორობა.

რა არის სასკოლო ექსკურსიის მიზანი?

სასკოლო ექსკურსიის ძირითადი მიზანი ბავშვების შემოქმედებითი განვითარება, პრაქტიკული ცოდნის მიღება და არაფორმალურ გარემოში სოციალური უნარების განმტკიცება და მუშაობაა. საკლასო ოთახის გარეთ ბავშვები უფრო მხიარული, ლაღი, კომუნიკაბელური ხდებიან და ცდილობენ, უფრო თავდაჯერებულად გამოხატონ საკუთარი თავი და შესაძლებლობები. არაფორმალურ გარემოში კლასთან, თანატოლებთან მოსწავლე ცდილობს, საკუთარი ინდივიდუალურობაც გამოხატოს და ასევე გაუჩნდეს მიკუთვნებულობის განცდა საკუთარ ჯგუფთან. ექსკურსიები ბავშვის ემოციურ განვითარებაზეც დადებითად მოქმედებს – ახალი მეგობრების გაჩენა, გუნდურობის განცდა, საკუთარი თავის აღმოჩენა – კარგ ექსკურსიაზე მოსწავლე აუცილებლად იპოვის მისთვის სასიხარულო მხარეს და კმაყოფილიც დაბრუნდება სახლში.

როგორ იგეგმება სასკოლო ექსკურსია?

სასკოლო ექსკურსიის დაგეგმვა რამდენიმე რგოლის მონაწილეობით ხორციელდება. მასწავლებელი, მშობელი და ადმინისტრაცია თანხმდებიან ექსკურსიის დაგეგმვაზე და ათანხმებენ ექსკურსიის ისეთ ასპექტებს, როგორებიცაა:

• საგანმანათლებლო მიზნის განსაზღვრა – რა უნდა ისწავლონ ბავშვებმა ექსკურსიის დროს;
• ადგილმდებარეობის სწორად შერჩევა – ასაკთან შესაბამისი, უსაფრთხო და ხელმისაწვდომი ადგილი;
• ფინანსური საკითხების გათვალისწინება – ექსკურსია არ უნდა გამორიცხავდეს იმ ბავშვებს, ვისაც შესაძლოა ნაკლები ფინანსური რესურსი ჰქონდეთ. სკოლამ უნდა იზრუნოს თანასწორობაზე;
• ლოჯისტიკა და უსაფრთხოება – ტრანსპორტი, კვება, სამედიცინო დახმარების შესაძლებლობა.

ყველას, ვინც ექსკურსიებს გეგმავს, მნიშვნელოვანია, გაითვალისწინოს, რომ ექსკურსია არ იყოს პრივილეგირებული ღონისძიება მხოლოდ ფინანსურად უზრუნველყოფილი ოჯახებისთვის და კლასის თითოეულ მოსწავლეს ჰქონდეს თანაბარი შესაძლებლობა მონაწილეობისთვის, კვლევისთვის და სასიამოვნო შთაბეჭდილებებისთვის და თითოეულ ბავშვს ჰქონდეს განცდა, რომ ეს გამოცდილება მისთვისაც არის და ისიც იმსახურებს სასიამოვნო მოგონებებს.

ჩემთვის კარგი ექსკურსია ისეთია, სადაც ყველა მოსწავლეს შეუძლია წასვლა და ის არ უკავშირდება ისეთ ხარჯებს, სადაც შეიძლება რომელიმე ბავშვი ამის გამო გამოაკლდეს და დაიჩაგროს. ექსკურსია შეიძლება იყოს მცირე ბიუჯეტით ორგანიზებული, მაგრამ საინტერესოდ მოფიქრებული მარშრუტით, მკაფიო გეგმით და ისეთი მენიუთი, რომელიც შეიძლება ბავშვების ოჯახებისთვის არ იქცეს ტვირთად. არაერთხელ გვინახავს ექსკურსიაზე წაღებული საკვები როგორ რჩება აუთვისებელი მაშინ, როდესაც სკოლებში ბავშვების უმეტესობა პირდაპირი მნიშვნელობით მშიერია და ბევრ მოსწავლეს არ აქვს თანხა იმისთვის, რომ ბუფეტში საკვები შეიძინოს. რესტორნის დაჯავშნა, მწვადების შეწვა და ბუნებაში ქეიფი, რა თქმა უნდა, ძალიან სასიამოვნოა, მაგრამ ბევრ ოჯახს ჩვენს ქვეყანაში დღეს ამის შესაძლებლობა არ აქვს. შეიძლება ვინმეს ჰქონდეს ამის საწინააღმდეგო არგუმენტი, რომ ჩვენი შვილების „ერთი დღისთვის ყველაფერი უნდა გავიმეტოთ“, თუმცა, თავიდანვე ვიტყვი მცდარი არგუმენტი იქნება, რადგან ბავშვებს არა ერთჯერადად და არა წელიწადში ერთხელ, არამედ ხანგრძლივად სჭირდებათ ზრუნვა, მრავალფეროვანი კვება და უსაფრთხოება.

ვფიქრობ, ამ საკითხებზე მასწავლებლებმაც და მშობლებმაც თანაბრად უნდა ვიფიქროთ, ვიმსჯელოთ, რადგან ყველა ბავშვი იმსახურებს თანასწორ გარემოში ცხოვრებას, თანაბარ შესაძლებლობებს და თანაბარ სიკეთეებს.