(ნაწილი მეორე)

(ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისთვის)

„ნუ შეგეშინდება ნელა ზრდის. გეშინოდეს უძრაობის“

ძველი ტაივანური ანდაზა

რატომ ვერ გვარდება ტაივანისა და ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის კონფლიქტი?

ტაივანისა და ჩინეთის (ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა) კონფლიქტის მთავარი მიზეზები. ტაივანის კონფლიქტს, მსგავსად სხვა ტერიტორიული თუ ეთნო-კულტურული კონფლიქტებისა, უამრავი გამომწვევი მიზეზი აქვს და მის მოგვარებაზე ბევრი ფაქტორი ახდენს გავლენას. ქვემოთ გთავაზობთ მოკლედ ტაივანის კონფლიქტის ანალიზს, რომელიც, ზოგიერთი ანალიტიკოსის აზრით, „დიდი ომის“ მიზეზად შეიძლება იქცეს!

ტაივანის კონფლიქტის მძიმე ისტორიული ისტორიული მემკვიდრეობა: 1949 წელს ჩინეთის სამოქალაქო ომის შემდეგ კომუნისტებმა (ჩინეთის კომუნისტური პარტია, ჩკპ) დაამარცხეს ნაციონალისტები (გომინდანი), რომლებიც ტაივანზე გაიქცნენ და კუნძულზე ჩინეთის რესპუბლიკა (ROC) გამოაცხადეს. ამავე დროს, ძალიან მნიშვნელოვანია სტატუსთან დაკავშირებული ტაივანის ის „უცნაურობები“, რომლებსაც შეიცავს 1952 წლის სან-ფრანცისკოს ხელშეკრულება (ამ ხელშეკრულებით ფორმალურად დასრულდა მეორე მსოფლიო ომი იაპონიასა და მოკავშირე ძალებს შორის).

1. სან-ფრანცისკოს ხელშეკრულებაში ბუნდოვანია, თუ ვის რჩება ტაივანი. ერთი მხრივ, ხელშეკრულების ტექსტი ამბობს, რომ „იაპონია უარს ამბობს ყველა უფლებაზე და პრეტენზიაზე ფორმოზისა და პესკადორების (პენგჰუ) კუნძულების მიმართ“, მეორე მხრივ კი არ აზუსტებს, თუ ვის გადაეცემა სუვერენობა ტაივანის მიმართ, განსხვავებით ხელშეკრულებაში აღნიშნული სხვა ტერიტორიებისგან (!), ეს ორაზროვნება, უმეტესწილად, დღესაც ართულებს ტაივანის სტატუსის იურიდიული კუთვნილების პრობლემას დღეს და ხელს უშლის საკითხის მოგვარებას.
2. ხელშეკრულებას ხელს არ აწერენ არც ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა (ჩსრ) და არც ტაივანი (ე.წ. „ჩინეთის რესპუბლიკა“ – ROC). იმ დროს არსებული გარემოებების გამო, ხელშეკრულების ხელმოსაწერად არ მიუწვევიათ არც ჩინეთი – ჩსრ (დაარსებული 1949 წელს) და არც ტაივანი (ე.წ. ROC – იმ დროს გახიზნულნი ტაივანზე, სამოქალაქო ომის შემდეგ). ამასთან, ტაივანი, ფორმალურად წარმოადგენდა ე.წ. მოკავშირე ძალებს, თუმცა „ცივი ომის“ პოლიტიკის გამო, აღარ განიხილებოდა მოკავშირედ; ჩსრ არ მიიწვიეს ხელმოსაწერად, რადგან ბევრი დასავლური ქვეყანა იმ დროისათვის არ აღიარებდა კომუნისტურ ჩინეთს და ჩინეთის მმართველის, მაო ძე-დუნის შექმნილ სახალხო რესპუბლიკას; ჩინელების არმონაწილეობამ და არმიწვევამ ხელშეკრულების ხელმოწერაზე გამოიწვია ის, რომ არცერთი ჩინური მხარე არ აღიარებს სან-ფრანცისკოს ხელშეკრულების ძალაუფლებას ჩინურ მხარეებზე.

მხარეთა მიდგომა ტაივანის კონფლიქტისადმი და მათი პოზიციები: ჩინეთის პოზიცია – ჩინეთი (ჩსრ) მიიჩნევს, რომ ტაივანი მისი „განუყოფელი ნაწილია“ და სპეციალური სტატუსის მქონე პროვინციაა.

კონფლიქტის მიზეზი: ჩინეთი მიიჩნევს, რომ ტაივანი დროებით განცალკევებული პროვინციაა და მისი დაბრუნება პეკინის კონტროლის ქვეშ უნდა მოხდეს მშვიდობიანი ან ძალის გამოყენების გზით.

მოტივაცია: ეროვნული ერთიანობისა და ტერიტორიული მთლიანობის საკითხი. ჩინეთის კომუნისტური პარტიის ძალაუფლების პრესტიჟის საკითხი (რომელიც არ დაუშვებს ქვეყნის ნაწილის „გამოყოფას“); ტაივანის სტრატეგიული და ეკონომიკური მნიშვნელობა: საწარმოო სიმძლავრეები, მათ შორის მსოფლიო მასშტაბის ნახევარგამტარებისა და მიკროჩიპების წარმოება.

დამოკიდებულება გარე ჩარევისადმი: მკვეთრად უარყოფითი. განსაკუთრებით აშშ-სა და მისი მოკავშირეებისადმი, რომლებიც მხარს უჭერენ ტაივანს.

1. სუვერენიტეტის დისპუტი: ტაივანი დეფაქტოდამოუკიდებელი ერთეული 1949 წლიდან (ჰყავს საკუთარი მთავრობა, არმია, კონსტიტუცია; აქვს განვითარებული ეკონომიკა), მაგრამ დეიურე, მისი საერთაშორისო სუვერენიტეტი სადავოა. ჩსრ აცხადებს, რომ ტაივანის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადება გამოიწვევს ჩინეთის სამხედრო ჩარევას კუნძულის საქმეებში.
2. გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა: ტაივანი არის აზიის ციფრული ეკონომიკისა და ნახევარგამტარების წარმოების გლობალური ცენტრი (TSMC, UMC, Mediatek, Realtek Semiconductor, Novatek Microelectronics, სხვა) და სტრატეგიული მნიშვნელობის „პირველი კუნძული“ ჩინეთის სანაპიროსთან. აშშ და მისი მოკავშირეები ტაივანს უზრუნველყოფენ შეიარაღებით და აქვთ მათი პოლიტიკური მხარდაჭერაც, რაც ჩინეთის უკიდურეს გაღიზიანებას იწვევს.
3. იდეოლოგიური დაპირისპირება: ჩინეთი ტაივანს „განშტოებულ პროვინციად“ მიიჩნევს, ხოლო ტაივანის მრავალი მოქალაქე თვლის, რომ ისინი ჩინეთისგან განსხვავებული ერი არიან.
4. სამხედრო ესკალაციის რისკები: ჩინეთის მიერ კუნძულის შესაძლო ანექსია და სამხედრო ოპერაციის ჩატარების მუქარა (მაგ. სამხედრო-საზღვაო სასწავლო წვრთნები 2022, 2024 და 2025 წწ).

• აშშ-ჩინეთის ურთიერთობების დაძაბულობა (ტაივანი შეიძლება გახდეს „ახალი უკრაინა“). ტაივანის სტატუსი რჩება მსოფლიო პოლიტიკის ერთ-ერთ ყველაზე ფეთქებად წერტილად და შეიძლება გადაიქცეს ქვეყნებს შორის „განხეთქილების ვაშლად“.

ტაივანის პოზიცია – მთავარი თეზისი: ტაივანი, ფაქტობრივად დამოუკიდებელი

ქვეყანაა თავისი პოლიტიკური სისტემით, ჯარითა და საგარეო პოლიტიკით. კონფლიქტის მიზეზი (ტაივანის გაგებით): ტაივანს არ ცნობს ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა და ტაივანს სურს შეინარჩუნოს, ან ოფიციალურად გამოაცხადოს დამოუკიდებლობა; მის შიგნით ერთნი მხარს უჭერენ „სტატუს-კვოს“ შენარჩუნებას (დე-ფაქტო დამოუკიდებლობას, ოფიციალური გამოცხადების გარეშე); მეორენი კი მხარს უჭერენ ტაივანის დამოუკიდებლობის ოფიციალურად გამოცხადებას (თუმცა ამან შეიძლება გამოიწვიოს სამხედრო კონფლიქტი).

აშშ-ს პოზიცია – მთავარი თეზისი: დემოკრატიისა და მშვიდობიანი დარეგულირების მხარდაჭერა. ოფიციალური პოზიცია: აშშ აღიარებს „ერთი ჩინეთის“ პოლიტიკას (ანუ, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა, როგორც ერთადერთი ოფიციალური ჩინეთი), მაგრამ იგი ინარჩუნებს არაოფიციალურ ურთიერთობებს ტაივანთან. ჩარევის მიზეზი: აშშ-ს გეოპოლიტიკური ინტერესები ინდო-წყნარი ოკეანეების რეგიონში (აშშ-ს სამხედრო ბაზები იაპონიაში და ფილიპინებზე); ტაივანის დემოკრატიული ინსტიტუტების მხარდაჭერა; ჩინეთის შეკავება და მოკავშირეების დაცვა (იაპონია, სამხრ. კორეა, სხვები). სამხედრო ასპექტი: აშშ ყიდის იარაღს ტაივანში და ჩინეთის შეჭრის შემთხვევაში, პოტენციურად შეუძლიათ ჩაერიონ სამხედრო დაპირისპირებაში.

რუსეთის პოზიცია – მთავარი თეზისი: ჩინეთის ტერიტორიული მთლიანობის მხარ-დაჭერა. პოზიციის მიზეზი: ჩინეთთან გეოპოლიტიკური დაახლოება, დასავლეთთან კონფლიქტის ფონზე; „ერთიანი ჩინეთის“ პრინციპის მხარდაჭერა; რუსეთის სიმეტრიული ინტერესი საკითხისადმი (სეპარატიზმის დაგმობა, ჩეჩნეთისა და ყირიმის ანალოგიების გამორიცხვა, სხვა). დამოკიდებულება ტაივანისადმი: რუსეთი არ ცნობს ტაივანს და მის დამოუკიდებლობას და არ აქვს ოფიციალური ურთიერთობები მასთან.

ჩრდილოეთი კორეის პოზიცია – მთავარი თეზისი: ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის უპირობო მხარდაჭერა. პოზიციის მიზეზი: ჩინეთის ტრადიციული მოკავშირე და ჩინეთის მიერ ჩრდ. კორეის მფარველობა; იდეოლოგიური სიახლოვე; დაპირისპირება აშშ-სთან და მის მოკავშირეებთან; ტაივანთან დამოკიდებულება: ანტაგონისტური; ჩრდილოეთი კორეა ტაივანს განიხილავს, როგორც აშშ-ს მარიონეტს.

გაერო და ტაივანის სტატუსი – 1971 წელს გაერომ მიიღო რეზოლუცია 2758, რომლითაც ჩინეთი (ჩსრ) წარმოადგენს ჩინეთის ერთადერთ კანონიერ წარმომადგენელს გაეროში და ტაივანი (ე.წ. ჩინეთის რესპუბლიკა) ორგანიზაციიდან გარიცხა.  ამ ფაქტმა გააძლიერა ტაივანის იურიდიული იზოლაცია.

ტაივანის კონფლიქტის გაურკვეველი მომენტები და კუნძულის სუვერენიტეტის გაურკვევლობა — სან-ფრანცისკოს ხელშეკრულებით, იაპონია „გადის“ ტაივანიდან, მაგრამ ხელშეკრულების ტექსტი არ ამყარებს გასვლას და ტაივანის ჩინეთისათვის გადაცემას.

ტაივანის თანხმობის არარსებობა. ტაივანი, როგორც პოლიტიკური ერთეული (ჩინეთის რესპუბლიკა) არ მონაწილეობს შეთანხმებებში, რომლებიც ადგენენ მის სტატუსს.

გომინდანისა (ტაივანი) და ჩინეთის (ჩსრ) საკითხის პარალელური განმარტებები — ჩინეთის წარმომადგენლობაზე პრეტენდენტი ორივე მხარე იმოწმებს ხელშეკრულებას (სან-ფრანცისკოს ხ-ბა, ლ.ა.) და განმარტავს მას თავის სასარგებლოდ.

კუნძულის სტატუს-კვოს გაურკვევლობა — აშშ ფორმალურად ცნობს მხოლოდ „ერთ ჩინეთს“, მაგრამ პარალელურად, არაოფიციალური ურთიერთობები აქვს ტაივანთან. ეს ართულებს სტატუსის შესახებ შეთანხმებას, რადგან ფაქტობრივად, დაშვებულია შინაარსის ორაზროვნება:

არ არსებობს დოკუმენტი, სადაც იაპონია გადასცემს ტაივანს კონკრეტულად ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკას ან „ჩინეთის რესპუბლიკას“ (ტაივანს). შედეგად, ორივე ჩინური მხარე ხელშეკრულებას თავისთვის სასარგებლო ინტერპრეტაციას აძლევს; თუმცა, აღსანიშნავია, რომ არცერთ ჩინურ მხარეს, ხელშეკრულებაზე ხელი არ აქვს მოწერილი.

საერთაშორისო საზოგადოება და ორგანიზაციები (გაერო, აშშ)
— გაერო არ ცნობს ტაივანს, თუმცა კრიტიკულად არის დამოკიდებული აშშ-ს სამხედრო გარანტიებზე, კუნძულის სამხედრო კონფლიქტისგან დაცვის გარანტიების უზრუნველყოფაში.

(სტატიის დასასრული)                                                                 

თანამედროვე განათლებაში სულ უფრო მეტად მატულობს ინტეგრირებული სწავლის მნიშვნელობა, რაც სხვადასხვა საგნის – მათ შორის ტექნოლოგიების, ისტორიისა და გეოგრაფიის – შერწყმით მოსწავლეთა აზროვნებას მრავალმხრივად ავითარებს.
ამ მიდგომით განხორციელდა V-VI კლასის მოსწავლეების მიერ ინიცირებული პროექტი „ხაზზე მავალი რობოტი“, რომლის მიზანი იყო ტექნოლოგიების მეშვეობით საქართველოს ისტორიული სივრცის გაცოცხლება.

პროექტის მიზანი

პროექტი მიზნად ისახავდა:

• მოსწავლეებში STEM უნარების განვითარებას;
• პროგრამირებისა და რობოტიკის სწავლას პრაქტიკული გზით;
• ისტორიულ-გეოგრაფიული ცნობიერების ამაღლებას ტექნოლოგიური საშუალებებით;
• გუნდური მუშაობისა და პრობლემების გადაჭრის უნარის განვითარებას.

განხორციელების პროცესი

პროექტის ფარგლებში მოსწავლეებმა:

1. შეისწავლეს რობოტიკისა და პროგრამირების საფუძვლები (მათ შორის გამოიყენეს Scratch/MakeCode).
2. ააწყვეს ხაზზე მავალი რობოტი, რომელსაც შეეძლო რუკაზე მითითებული გზის მიყოლა.
3. საკუთარი ხელით შექმნეს ისტორიული რუკები და მარშრუტები.
4. ერთ-ერთ მთავარ რუკად შეირჩა ტაო-კლარჯეთის რუკა – ის ისტორიული ტერიტორია, რომელიც ქართველებისთვის კულტურულად და სულიერად უმნიშვნელოვანესია.
5. რობოტი მოძრაობდა ტაო-კლარჯეთის რუკაზე და გადიოდა ისეთ ქალაქებზე, როგორებიცაა არტანუჯი, ოშკი, ხახული …  – თითოეულ წერტილთან ახლდა განმარტება და  მოსწავლის მიერ შედგენილი ხმოვანი  ინფორმაცია.

ტაო-კლარჯეთი პროექტში – ტაო-კლარჯეთის რუკის ინტეგრირება პროექტში (პედაგოგი მ.ფირჩხაძე) შემთხვევითი არ ყოფილა – მოსწავლეებმა თავად შეარჩიეს ის, როგორც:

• ქართული  კულტურის ერთ-ერთი მეხსიერების კერა;
• ადგილი, სადაც გაერთიანდა სულიერება, მეცნიერება, ხელოვნება და განათლება;
• ისტორიული სივრცე, რომელიც მოითხოვს შესწავლას, დაფასებას და თანამედროვეობისათვის გაცოცხლებას.

მოსწავლეებმა დამოუკიდებლად მოძებნეს ტაო-კლარჯეთის ძეგლებზე ინფორმაცია და თითოეულ მონაკვეთზე დაამაგრეს QR კოდები, რომლებიც ტექსტურ ან აუდიოფაილებზე გადაჰყავდა დამთვალიერებელს.

შედეგები

პროექტმა ხელი შეუწყო:

• მოსწავლეთა პროგრამირების, კონსტრუირებისა და სივრცითი აზროვნების განვითარებას;
• ისტორიული ცნობიერების გაღრმავებას;
• გუნდური და ინტერდისციპლინარული მუშაობის პოპულარიზაციას;
• მოტივაციის და თვითგამოხატვის მაღალი დონის გამოვლენას.

„ხაზზე მავალი რობოტი“ არ იყო მხოლოდ ტექნოლოგიური პროექტი – ის იყო ცოცხალი გაკვეთილი ისტორიაზე, მემკვიდრეობაზე, თვითიდენტობასა და მომავალზე.
ტაო-კლარჯეთის რუკის გამოყენებამ პროექტს ღრმა კულტურულ-საგანმანათლებლო შინაარსი შესძინა და კიდევ ერთხელ დაგვანახა, რომ ტექნოლოგია შეიძლება იქცეს ხიდად  წარსულსა და მომავალს შორის – მაშინ, როცა მის უკან ბავშვების შემოქმედება, შრომა და ინტერესია.

 თანამედროვე განათლების ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევაა აბსტრაქტული მეცნიერული ცნებების მოსწავლეებისთვის ხელმისაწვდომ და საინტერესო ფორმატში წარდგენა. მინდა გაგიზიაროთ სწავლების დაწყებით საფეხურზე ჩემს მიერ განხორციელებული  სასწავლო პროექტი, რომელიც საგნების  ინტეგრირებას, მოსწავლეთა აბსტრაქტული  აზროვნების  და სხვადასხვა უნარების განვითარებას ისახავდა მიზნად.  ჩრდილების თეატრი წარმოადგენს ინტერდისციპლინურ მიდგომას, რომელიც აერთიანებს მეცნიერებას, ხელოვნებას და დრამატურგიას ერთიან სასწავლო გამოცდილებაში.

პროექტის აღწერა

მონაწილეები: 3-5 კლასის მოსწავლეები
ფორმატი: ჩრდილების თეატრი

 სასწავლო თემების სპექტრი:

სინათლისა და ბგერის გავრცელება – თეატრალიზებული სცენით გამოჩნდა, როგორ ვრცელდება სინათლე პირდაპირ ხაზზე, როგორ ირეკლება ბგერა, და როგორ იყენებენ ადამიანები და ცხოველები ამ მოვლენებს.

მცენარის ორგანოები – ფესვი, ღერო, ფოთოლი, ყვავილი და ნაყოფი  ” გაცოცხლდნენ” და მაყურებელს უამბეს თავიანთი ფუნქციების შესახებ.

ფოტოსინთეზი – მზისა და მცენარის დიალოგში მოსწავლეებმა მარტივად და სახალისოდ აჩვენეს, როგორ ქმნის მცენარე საკვებს და გამოყოფს ჯანგბადს.

ნაყოფის გავრცელება – ქარი, წყალი და ცხოველები “გადაიქცნენ” ზღაპრული გმირებად და აჩვენეს, როგორ ეხმარებიან  მცენარეებს თესლების გავრცელებას.

ნიადაგის ორგანიზმები – ჭიაყელა, მწერი, მიკროორგანიზმები თეატრალურად გამოჩნდნენ, როგორც ნიადაგის პატარა მუშაკები.

გარემოს დაცვა – წარმოდგენილ იქნა დრამატული სცენა, სადაც ბუჩქი და ხე ითხოვდნენ დახმარებას დაბინძურებისგან და ბავშვებმა გააცნეს მაყურებელს გარემოსდაცვითი ქცევები.

ბუნებრივი მოვლენები – წვიმა, მზე, ქარი და მიწისძვრა “გადმოსხდნენ” პერსონაჟებად და აუხსნეს ბავშვებს მათი წარმოშობა და გავლენა ადამიანების ცხოვრებაზე.

პედაგოგიური მიზნები და შედეგები

ძირითადი მიზნები:

1. კონცეპტუალური გაგება – აბსტრაქტული მეცნიერული ცნებების კონკრეტულ, ხილულ ფორმაში წარდგენა.

2. აქტიური ჩართულობა – მოსწავლეების როლი შემსრულებლებისა და მაყურებლების სახით.

3. ინტერდისციპლინარი კავშირები – მეცნიერება-ხელოვნების სინთეზი.

შემოქმედებითი უნარები:

•  გამოხატვა.

• ინოვაციური მიდგომები ცოდნის ორგანიზებაში.

• ვიზუალური და კინესთეზიური სწავლების მეთოდები.

ჯგუფური მუშაობის კომპეტენციები:

• კოლაბორაცია და კომუნიკაცია.

• როლების განაწილება და კოორდინაცია.

• ერთობლივი პროელქტის რეალიზაცია.

პრეზენტაციული უნარები:

• საჯარო გამოსვლის გამოცდილება.

• აუდიტორიასთან ურთიერთობა.

• თვითდაჯერება და თვითგამოხატვა.

მეთოდოლოგიური ანალიზი

კონსტრუქტივისტური მიდგომა:
მოსწავლეები აქტიურად აშენებენ ცოდნას პირადი გამოცდილების საფუძველზე, არა პასიური ინფორმაციის მიღების გზით.

მულტისენსორული სწავლება:
ვიზუალური, აუდიტორული და კინესთეზიური არხების ერთდროული ჩართვა ზრდის დამახსოვრებისა და გაგების ეფექტურობას.

სოციალ-კონსტრუქტივისტური ელემენტები:
ჯგუფური მუშაობა და ურთიერთქმედება ხელს უწყობს ღრმა სწავლას და კრიტიკული აზროვნების განვითარებას.

მომზადების ეტაპი:

1. თემატური დაგეგმვა – სასწავლო პროგრამასთან შესაბამისობა.

2. მასალების მომზადება – ბუნებრივი და ხელოვნური რესურსები.

3. ჯგუფების ფორმირება – მოსწავლეთა ინტერესებისა და უნარების გათვალისწინება.

განხორციელების ძირითადი ეტაპები:

1. კვლევითი ფაზა – თემების შესწავლა და ანალიზი.

2. შემოქმედებითი ფაზა – სცენარის შექმნა და პერსონაჟების განვითარება.

3. რეპეტიციების პროცესი – უნარების დახვეწა და კოორდინაცია.

4. პერფორმანსის წარდგენა – საბოლოო პროდუქტის დემონსტრირება.

შეფასებისა და რეფლექსიის მეთოდები

ფორმატიული შეფასება:

• მონაწილეობა რეპეტიციებში.

• კოლაბორაციული უნარების განვითარება.

• შემოქმედებითი წვლილი.

• საბოლოო პერფორმანსის ხარისხი.

• მეცნიერული შინაარსის სიზუსტე.

• აუდიტორიაზე ზემოქმედების ხარისხი.

რეფლექსიული კომპონენტი:

• თვითშეფასება და ურთიერთშეფასება.

• სწავლების პროცესის ანალიზი.

• სამომავლო გაუმჯობესების იდენტიფიკაცია.

ჩრდილების თეატრი, როგორც პედაგოგიური ინსტრუმენტი, წარმატებით აერთიანებს ტრადიციულ მეცნიერულ სწავლებას და ინოვაციურ, ხელოვნებაზე დაფუძნებულ მიდგომებს. ეს მეთოდი არა მხოლოდ ზრდის მოსწავლეების ჩართულობას და მოტივაციას, არამედ უვითარებს მათ კრიტიკული აზროვნების, შემოქმედებითობისა და კომუნიკაციის უნარებს.

პროექტის წარმატება მდგომარეობს იმაში, რომ ის ქმნის ხანგრძლივ და დამახსოვრებად სასწავლო გამოცდილებას, რომელიც სცდება ტრადიციული კლასოთახის საზღვრებს და ქმნის ბუნებრივ კავშირს განსხვავებულ სასწავლო დისციპლინებს შორის.

“რამდენად ირონიულია, რომ იქ, სადაც ბარტმა 1967 წელს გამოაცხადა „ავტორის სიკვდილი“, 2020-იან წლებში გამოჩნდა ახალი არსება — ავტორის ალგორითმული სილუეტი, რომელიც არც მკვდარია და არც ცოცხალი:

ეს არის ჩატბოტი.”

CatGPT

„ავტორი” ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაში

გასული საუკუნის 60-იან წლებში, ფრანგი ფილოსოფოსისა და ლიტერატურის თეორეტიკოსის, როლან ბარტის მიერ წამოყენებულმა რევოლუციურმა იდეამ „ავტორის სიკვდილის“ შესახებ, სამუდამოდ შეცვალა ტექსტისა და მისი ინტერპრეტაციის აღქმა.

მოდი, გავიხსენოთ, როგორი იყო ბარტის ძირითადი იდეები ამ თემაზე. ბარტი ამტკიცებს, რომ “ავტორის” ფიგურა, როგორც ტექსტის ერთადერთი და საბოლოო მნიშვნელობის მფლობელისა, ისტორიულად ჩამოყალიბდა და განმტკიცდა კაპიტალიზმის, ინდივიდუალიზმისა და საკუთრების იდეასთან ერთად. ავტორის სახელი იქცა ბრენდად, რომელიც ტექსტს გარკვეულ ღირებულებასა და “სწორ” ინტერპრეტაციას ანიჭებს.

ბარტისთვის ტექსტი არ არის ავტორის გენიის უნიკალური პროდუქტი. ის არის “მრავალგანზომილებიანი სივრცე, სადაც ერთმანეთს ერწყმის და ეჯახება სხვადასხვა კულტურული კოდი და ციტატა”. ავტორი კი არ “ქმნის” რაღაც ახალს, არამედ არის “სკრიპტორი”, რომელიც უბრალოდ ერთმანეთს უკავშირებს უკვე არსებულ კულტურულ მასალას. ნიშანდობლივი და დასაფიქრებელია, რომ ბარტი იმ დროს ისე წერდა ავტორზე, როგორც ჩვენ დღეს ვსაუბრობთ AI -ზე და მის  მიერ შექმნილ ტექსტებზე.

ბარტის ცნობილი ფრაზის თანახმად, “მკითხველის დაბადება ავტორის სიკვდილის ფასად უნდა მოხდეს”. ბარტი ამტკიცებდა, რომ ტექსტის მნიშვნელობა  მკითხველის აღქმაში იბადება და არა ავტორის განზრახვაში. დღეს, ხელოვნური ინტელექტის (AI) განვითარების ეპოქაში, ეს კონცეფცია სრულიად ახალებურად გაიაზრება. თუკი ტექსტს მანქანა ქმნის, ვინ არის მისი ავტორი და როგორ იცვლება „ავტორის სიკვდილის“ თეორია ახალ ციფრულ რეალობაში?

„ავტორის სიკვდილიდან“ „ავტორის გაქრობამდე“ – ბარტი და AI

ხელოვნური ინტელექტის მიერ გენერირებული ტექსტები, დაწყებული მარტივი ახალი ამბებიდან, დასრულებული რთული პოეტური და ფილოსოფიური ნაშრომებით, სულ უფრო და უფრო ინტეგრირდება ჩვენს ყოველდღიურობაში. ეს ტექნოლოგიური ნახტომი ძირეულად არყევს ავტორობის ტრადიციულ გაგებას, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში ადამიანის ცნობიერებასთან, გამოცდილებასა და შემოქმედებით უნართან იყო გაიგივებული.

როლან ბარტისთვის „ავტორის სიკვდილი“ მეტაფორა იყო, ციფრულ ეპოქაში კი ეს მეტაფორა იქცა რეალობად.

ბარტისთვის ავტორი იყო ძალაუფლების სიმბოლური ფიგურა, რომელსაც დასავლურმა კულტურამ ღმერთის ფუნქცია მიანიჭა ლიტერატურაში.
ეს ავტორი ქმნის ტექსტს როგორც კაპიტალს და ფლობს მას, ანუ იქმნება კავშირი:
წერა ↔ საკუთრება ↔ ძალაუფლება.

ბარტი ავტორობის იდეას ახალი დროის კუთვნილებად თვლის:  „ავტორის ფიგურა ახალი დროის კუთვნილებაა; როგორც ჩანს, ჩვენმა საზოგადოებამ იგი მაშინ ჩამოაყალიბა, როცა შუასაუკუნეების დასასრულს, თავისთვის აღმოაჩინა ინდივიდის ღირსება, ან უფრო მაღალი სტილით რომ ვთქვათ, “ადამიანის პიროვნება”. ამიტომაც ლოგიკურია, რომ ლიტერატურის სფეროში ავტორის “პიროვნება” ყველაზე დიდი აღიარებით პოზიტივიზმში სარგებლობდა, რომელმაც შეაჯამა და ბოლომდე მიიყვანა კაპიტალიზმის იდეოლოგია.“[1]

ახლა დავაკავშიროთ ეს იდეები AI ჩატბოტების “ავტორობასთან”. ერთი შეხედვით, AI არის ბარტის თეორიის ყველაზე სრულყოფილი ილუსტრაცია: AI ჩატბოტს არ გააჩნია ბიოგრაფია, ფსიქოლოგია, განზრახვები ან პირადი გამოცდილება. ის ბარტისეული “სკრიპტორის” იდეალური განსახიერებაა. ის არ “გამოხატავს საკუთარ თავს”, არამედ მექანიკურად აერთიანებს, ურევს და წარმოქმნის ტექსტს იმ უზარმაზარ მონაცემთა ბაზიდან, რომელზეც გაწვრთნეს; AI-ს მიერ შექმნილი ტექსტი სიტყვასიტყვით არის “ციტატების ქსოვილი”. ის შედგება მილიონობით წიგნის, სტატიის, ვებსაიტისა და საუბრის ფრაგმენტებისგან. როდესაც ჩატბოტი “წერს”, ის ახალს კი არ ქმნის, არამედ ალგორითმულად აწყობს იმას, რაც კაცობრიობას უკვე შეუქმნია.  (დაახლოებით ამას ამბობს ბარტი ავტორზეც, რომელიც სტატიის დასაწყისში განვიხილეთ).[2]

ამ პერსპექტივიდან, AI-ს მიერ გენერირებული ტექსტი არის ტექსტი “ავტორის” გარეშე, მისი კლასიკური გაგებით. ის გვათავისუფლებს ავტორის ბიოგრაფიისა და განზრახვების ძიებისგან და გვაიძულებს, მთელი ყურადღება თავად ტექსტსა და მის ინტერპრეტაციაზე გადავიტანოთ.

თუმცა, აქ ჩნდება ახალი, გადამწყვეტი კითხვა: თუკი AI არის „სკრიპტორი“, ვინ არის ის, ვინც მას ამუშავებს?

აქ კი ავტორის როლზე პრეტენზიას აცხადებს რამდენიმე სუბიექტი:

მომხმარებელი (The User): ის, ვინც სვამს კითხვას, აძლევს დავალებას (prompt). მომხმარებელი განსაზღვრავს თემას, სტილს, სტრუქტურას. ის დირიჟორია, რომელიც მართავს AI ორკესტრს. მისი კრეატიული იმპულსის გარეშე ტექსტი არ შეიქმნებოდა.

AI მოდელის შემქმნელები (The Developers): ინჟინრები და მკვლევრები, რომლებმაც შექმნეს მოდელის არქიტექტურა, ალგორითმები და ტრენინგის მეთოდოლოგია. მათ ჩადეს სისტემაში “აზროვნების” წესები.

მონაცემთა ბაზა (The Dataset): კაცობრიობის კოლექტიური ცოდნა და კულტურა, რომელზეც AI გაწვრთნეს. ამ გაგებით, “ავტორი” არის კოლექტიური ცნობიერება, ყველა ის მწერალი, პოეტი, მეცნიერი და ბლოგერი, ვისი ნაშრომებიც მონაცემთა ბაზაში მოხვდა.

თავად მკითხველი: ბარტის იდეას თუ ბოლომდე გავყვებით, ავტორის ძიება უშედეგოა. მნიშვნელობა იქმნება მაშინ, როცა მკითხველი ეცნობა ტექსტს და საკუთარი ცოდნისა და გამოცდილების ფილტრში ატარებს. ამ შემთხვევაში, AI უბრალოდ ინსტრუმენტია, რომელიც ტექსტუალურ მასალას აწვდის საბოლოო “ავტორს” – მკითხველს.

 ავტორი = მკითხველს. და აქ თავს იჩენს ახალი იდეა: ავტორი-მკითხველი. მოდი, თანმიმდევრულად წარმოვიდგინოთ ეს ციკლი: თქვენ გაქვთ იდეა, შეკითხვა, ან საჭიროება. თქვენ წერთ პრომპტს. ამ მომენტში, თქვენ ხართ ინიციატორი, იდეის ავტორი. თქვენ განსაზღვრავთ მომავალი ტექსტის მიმართულებას. რას აკეთებს AI? AI იღებს თქვენს იმპულსს და თავისი უზარმაზარი “კულტურული მეხსიერებიდან” ქმნის ტექსტურ პასუხს. ის მოქმედებს როგორც თქვენი იდეის გამაძლიერებელი და შემსრულებელი. შემდეგ თქვენ კითხულობთ გენერირებულ ტექსტს. მაგრამ თქვენ არ ხართ პასიური მკითხველი. თქვენ ამ ტექსტს უკვე არსებული კონტექსტით, ცოდნით და იმ თავდაპირველი იდეით კითხულობთ, რომელიც თქვენვე ჩადეთ მასში. თქვენ ავსებთ ცარიელ ადგილებს, აკავშირებთ აზრებს და ანიჭებთ ტექსტს საბოლოო მნიშვნელობას. ამ მომენტში თქვენ ხართ საბოლოო ავტორი, რადგან ტექსტის აზრი სრულდება სწორედ თქვენს ცნობიერებაში. ამ ციკლში ერთადაა ავტორი-მკითხველი, როგორც ალფა და ომეგა. ტექსტი იქმნება თქვენთვის, თქვენივე მონაწილეობით და სრულყოფილებას აღწევს თქვენივე ინტერპრეტაციით. ეს არის თანაშემოქმედების (co-creation) პროცესი, სადაც თქვენ და AI პარტნიორები ხართ, მაგრამ საბოლოო აზრის მფლობელი და, შესაბამისად, ბარტისეული “ავტორი” (რომელიც მკითხველს მოაზრებს)  თავად რჩებით.

ავტორის დემოკრატიზაცია და “ახალი ავტორის” დაბადება. გარკვეულწილად, დიახ, ეს ავტორის დემოკრატიზაციაა, რადგან AI აადვილებს და ყველასთვის ხელმისაწვდომს ხდის ტექსტის გენერაციას. ადამიანს, რომელსაც არ აქვს წერის გამორჩეული ნიჭი ან დრო, შეუძლია შექმნას სტატია, ლექსი, ესე ან თუნდაც კოდი. ამ თვალსაზრისით, AI არის ინსტრუმენტი, რომელიც ანგრევს ელიტარულ ბარიერებს და “ავტორობა” მასებში გააქვს, თუმცა… თავს იჩენს სხვა საფრთხე: ბარტი აკრიტიკებდა ავტორობას, როგორც კაპიტალისტურ კონსტრუქტს. დააკვირდით, ვინ ქმნის და აკონტროლებს დღეს ყველაზე მძლავრ AI მოდელებს? უმსხვილესი ტექნოლოგიური კორპორაციები (Google, OpenAI/Microsoft, Meta). თუ ადრე ძალაუფლება ჰქონდა “ავტორ-გენიოსს” და გამომცემელს, ახლა ის კონცენტრირებულია იმ კომპანიების ხელში, რომლებიც ფლობენ “შემოქმედების საშუალებებს” – თავად AI მოდელებს. ინდივიდუალური ავტორი შეიძლება “მოკვდა”, მაგრამ მის ადგილს იკავებს უპიროვნო, მაგრამ გაცილებით მძლავრი კორპორატიული “ავტორი”. ეს სტრუქტურა არათუ არ არის დემოკრატიული, არამედ შეიძლება უფრო ცენტრალიზებული და მონოპოლიზებული აღმოჩნდეს. ჩვენ შეიძლება გავთავისუფლდეთ ერთი ავტორის დიქტატისგან, მაგრამ მოვექცეთ ალგორითმისა და მისი მფლობელის დიქტატის ქვეშ.

OpenAI, Anthropic, Google DeepMind, Meta და სხვები არ ფლობენ მხოლოდ პლატფორმას, ისინი ფლობენ თვითონ ტექსტის წარმოქმნის პირობებს. ეს ნიშნავს: მათ შეუძლიათ შეცვალონ სიტყვათა სემანტიკური დინამიკა (მაგ., როგორი იქნება პასუხი პოლიტიკურ, ფილოსოფიურ, ლინგვისტურ საკითხებზე); შეუძლიათ შეზღუდონ ან გააფართოონ ენებზე წვდომა, რაც გავლენას მოახდენს კულტურულ წარმოებაზე; მათ  უფლება აქვთ  ტექნოლოგია ჩარიონ ალგორითმის ქცევაში. ეს უკვე არა მხოლოდ პლატფორმის, არამედ წერის გარემოს კონტროლიცაა.

ნამდვილი დემოკრატიზაცია არ ნიშნავს მხოლოდ ჩატბოტზე წვდომას,
არამედ აგრეთვე – მოდელის ლოგიკაზე, მონაცემებზე და ალგორითმულ ეთიკაზე.

რა არის აქედან გამოსავალი? ალბათ უფრო მეტი ღიაობა. მომავალი  უნდა იყოს Open Model-სამყარო, სადაც წერაც, აზროვნება და კოდირება უფრო ღია იქნება.

[1] როლან ბარტი, „ავტორის სიკვდილი“ – http://arilimag.ge

[2] იმ განსხვავებით, რომ ბარტის „ავტორი“ აცნობიერებს მთელს ამ პროცესს, ხოლო ჩატბოტები ამას აკეთებენ გაუაზრებლად, გაუცნობიერებლად, ალგორითმებით.

გთავაზობთ ტექსტსა და რამდენიმე აქტივობას, რომლებიც დაგეხმარებათ მოსწავლეებთან კიდევ ერთი ფრაზეოლოგიზმის „ავგურის ღიმილის“ დამუშავებაში.

ფრაზები ხშირად დიდ ამბებსა და საიდუმლოებს ინახავენ. შეგხვედრიათ ალბათ ისეთი ადამიანი, რომელიც თავს იწონებს იმით, რომ რაღაც მნიშვნელოვანი იცის, ორაზროვნად მიგანიშნებს საკუთარ უპირატესობაზე და გამიზნულად მხოლოდ ისეთი სიტყვებით საუბრობს, რომელთა მნიშვნელობაც მხოლოდ რამდენიმე კაცმა თუ იცის. უმეტეს შემთხვევაში იტყუება და ხანდახან ჩაიცინებს კიდეც, რითაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს თავის გამორჩეულობასა და ორიგინალურობას. ასეთ ადამიანზე ამბობენ, რომ „ავგურის ღიმილი“ აქვს.

მრავალი ათასი წლის წინ, ძვ. წ. I საუკუნეში, ცხოვრობდა რომულუსი – რომის დამაარსებელი და პირველი მეფე. მან შექმნა ავგურების გაერთიანება, იგივე კოლეგია. ავგურები ქურუმები იყვნენ, რომლებსაც ღვთაებათა ნიშნები უნდა ამოეცნოთ და განემარტათ. ისინი ფრინველთა ხმებზე და ფრენაზე, ატმოსფერულ მოვლენებზე (ჭექა, ელვა, ციალი…) დაკვირვებით წინასწარმეტყველებდნენ.

რომის სახელმწიფო მოღვაწეები, მნიშვნელოვანი ბრძოლებისა და სხვა ქმედებების წინ მათ მიმართავდნენ და ამის მიხედვით შეუდგებოდნენ ხოლმე საქმეს.

თუმცა რაც დრო გავიდა, და რაც ქრისტიანობა გავრცელდა, ავგურების საქმიანობამ ნდობა და გავლენა დაკარგა. საბოლოოდ თავადაც აღარ სჯეროდათ საკუთარი თავისა და როგორც ცნობილი რომაელი ორატორი ციცერონი გადმოგვცემს, ავგურები წინასწარმეტყველებისას სიცილს ძლივს იკავებდნენ, ერთმანეთს თვალს უკრავდნენ და ღიმილით აგრძელებდნენ საქმიანობას.

დღეს კი, როგორც დასაწყისში აღვნიშნეთ, გამოთქმა: „ავგურის ღიმილი“ მიანიშნებს ისეთ ადამიანზე, სხვას რომ აცდუნებს, რომ ცრუობს, თავად კი კარგად იცის სიმართლე, მაგრამ მაინც განაგრძობს მოტყუებასა და თავის მოჩვენებას, მოკატუნებას.

ლექსიკონი

ქურუმი – ძველად ვინც ტაძარს ემსახურებოდა და ღვთისმსახურის მოვალეობასაც ასრულებდა

ორატორი – ადამიანი, რომელსაც ეხერხება საჯაროდ სიტყვის წარმოთქმა

თავის მოკატუნება – იგივე თავის მოჩვენება

აქტივობა 1:

როგორ გახსოვს ტექსტი?

1. როგორ ადამიანს აქვს „ავგურის ღიმილი“? აღწერე.
2. ვინ შექმნა ავგურების გაერთიანება?
3. ვინ იყვნენ ავგურები?
4. ავგურები ძირითადად ვის ეხმარებოდნენ?
5. რაზე დაყრდნობით წინასწარმეტყველებდნენ?
6. ვინ მოგვაწოდა ცნობა ავგურების შესახებ?

აქტივობა 2: 

აღმოაჩინე სიტყვებში დამალული სიტყვები

ხშირად ხდება ისე, რომ ერთ ჩვეულებრივ სიტყვაში შესაძლოა სხვა სიტყვა იყოს მიმალული. ამ სიტყვების საპოვნელად დაგეხმარება კითხვები.

ქურუმები

ძველად საქართველოში, ორბორბლიანი ტვირთის საზიდი ტრანსპორტი. მასში გამწევ ძალად საქონელს აბამდნენ. (ურემი)

ატმოსფერული

რის ფორმა აქვს დედამიწას? (სფერო)

                                                                               ~

წინასწარმეტყველებდნენ

ადამიანების საუბრის ფორმა, აზრების და ფიქრების გახმოვანება. (მეტყველება)

ორატორი

ზოგიერთი დიდი ცხოველის წინა ფეხი. მაგალითად დათვის…. (ტორი)

ავგურები

საშენი ქვა, სამშენებლო მასალა. ასევე ბანქოს ერთ-ერთი ნიშანი. (აგური)

მოკატუნება

ერთ-ერთი შინაური ცხოველი. (კატა)

აქტივობა 3:

სქემის დახმარებით განმარტე შემდეგი სიტყვები:

სიმართლე

ციალი

ატმოსფერო

წინასწარმეტყველებენ

ორიგინალური

აქტივობა 4:

როგორია, შენი აზრით, ავგურის ღიმილი? დაუხატე მოცემულ პორტრეტს.

აქტივობა 5:

შეადგინე ხუთი წინადადება, სადაც ფრაზას: „ავგურის ღიმილს“ გამოიყენებ.

ტაივანი, წყნარი ოკეანის ზურმუხტი თუ მსოფლიო განხეთქილების ვაშლი [1]?

(ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისათვის)

„Ilha Formosa!“ (პორტუგალიურად, მშვენიერი კუნძული) – დიახ, გადმოცემით ასე ჟღერდა პორტუგალიელი მეზღვაურის შეძახილი, როდესაც მან კუნძული ტაივანი დაინახა – იმ დროს, XVI საუკუნის დასაწყისში, პორტუგალიელები პირველი ევროპელები იყვნენ, რომლებსაც რაღაც მანქანებით, იმდროინდელმა აზიელმა მმართველებმა და მონარქებმა,ნება დართეს გემებით ეცურათ სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზიის ზღვებში.

ისტორიული ცნობა: „მე-16 საუკუნის შუა პერიოდში, პორტუგალიელი მეზღვაურები ახალი სანავიგაციო ტექნიკის გამოყენებით, უკვე თავისუფლად სერავდნენ მსოფლიოს უცნობ ზღვებს. პორტუგალიელი ზღვაოსნების, ვასკო და გამასა და ბარტოლომეუ დიაშის კარაველები პირველნი იყვნენ, ევროპელთა შორის, რომლებმაც შემოუარეს კეთილი იმედის კონცხსა და ატლანტის ოკეანიდან ინდოეთის ოკეანეში შეცურეს და ინდოეთს დასავლეთ ნაპირს (დღეს გოას შტატი) მიადგნენ. 1517 წელს, პორტუგალიის მეფის, დიდი დომ მანუელ პირველის, იაპონიისკენ მიმავალმა პორტუგალიური გემის მეზღვაურებმა დღევანდელი ტაივანის სრუტეში, მარჯვენა მხარეს დაინახეს წყლიდან ამოსული, მწვანე მცენარეულით დაფარული, მაღალი, დიდი ზომის კუნძული. გემის კაპიტანმა, საბორტო ჟურნალში კუნძულის აღსანიშნად სახელი „Ilha Formosa“ ჩაწერა, რაც პორტუგალიურად „ლამაზ კუნძულს“ ნიშნავს“ (Paul Kua, 2020)“. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ რიგი ტაივანელი და დასავლელი ისტორიკოსები, ამ ისტორიას კუნძულის შესახებ „ლამაზ ლეგენდად“ მიიჩნევენ და კუნძულის აღმოჩენის სხვა თარიღებსა და ინტერპრეტაციას იძლევიან, თუმცა დღეს, ეს ჩვენი განხილვის საგანი არ გახლავთ.

ზოგადი ცნობები კუნძულ ტაივანის შესახებ: კუნძული ტაივანი მსოფლიოს კუნძულებს შორის მხოლოდ 39-ე ადგილზეა (34,507 კმ² ფართობით – საქართველოზე ორჯერ უფრო მცირე, ლ.ა.), სიგრძით 394 კმ. და სიგანით 144 კმ.-ია. მიუხედავად ამისა, ის ბევრ სხვა კუნძულზე დიდია, მათ შორის სიცილიაზე და ჰავაიზეც კი. ჩრდილოეთის ტროპიკი (კიბორჩხალს ტროპიკი ჩ. გ. 23^o5’) ტაივანს თითქმის შუაში კვეთს, რაც იმას ნიშნავს, რომ კუნძულის ჩრდილოეთში სუბტროპიკული ჰავაა, ხოლო სამხრეთში – ტროპიკული. კუნძულის მოსახლეობა: 23.2 მილიონია (2024), აქედან ურბანული მოსახლობის წილი 83%-ია; მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა: 95% ჩინელები (ჰანი, ჰაკკა, ჰოკლო, სხვა) და ტაივანის აბორიგენული მოსახლეობაა (ჩინ. „გაოშანი“ – მთის ხალხი) – 2%.

კუნძული ტაივანი, რომელიც გეოგრაფიულად წყნარ ოკეანეში და სახრეთ-აღმოსავლეთი ჩინეთის თბილი ზღვის წყლებში მდებარეობს, მიუხედავად თავისი მოკრძალებული ზომისა, ძალიან მნიშვნელოვანი ადგილია. ტაივანი, აზიის ქვეყნებს შორის გამორჩეულია იმ მრავალფეროვნებით, რომლებიც კუნძულის ბუნებასა და მის მკვიდრ მოსახლეობას (ტაივანელი ჩინელები, კონტინენტური ჩინეთიდან მოსული ჰაკკას ხალხი და ადგილობრივი აბორიგენული წარმოშობის, ავსტონეზიური ხალხები, ლ.ა.) ახასიათებს. ძნელია, იპოვო ისეთი მცირე ზომის მიწა, რომელზეც სხვადასხვა დროს, ჩინეთის იმპერიის, ჩინეთის რესპუბლიკის, ჰოლანდიელების, ესპანელებისა და იაპონელების დროშები ფრიალებდა! XIX საუკუნის ბოლოს, ტაივანში შეჭრა და მისი დაპყრობა ფრანგებმაც კი სცადეს[2], რომელიც ტაივანიდან დაახლოებით 22,000 კმ-ით არის დაშორებული!

…და მაინც, რატომ ტაივანი? რატომ არის იგი მნიშვნელოვანი?

მოკლე ცნობები ტაივანის ეკონომიკის შესახებ. 1) ტაივანის სამრეწველო ძლიერება (ნახევრადგამტარები): ტაივანში მდებარეობს კომპანია TSMC, რომელიც მსოფლიოში მიკროჩიპების უპირველესი მწარმოებელია. კომპანია უზრუნველყოფს ამ სახის მოკროჩიპებით მსოფლიო ბაზრის 50%-ზე მეტს(!). ის მოწინავეა ტექნოლოგიებში და გადამწყვეტ როლს ასრულებს ელექტრონიკის გლობალური მიწოდების კუთხით. TSMC (Taiwan Semiconductor Manufacturing Company) აწარმოებს ჩიპებს Apple-ის, NVIDIA-ს და სხვა მსხვილი კომპანიებისთვის. 2) ნობელის პრემიები და აკადემიური წარმატებები: ოთხ ტაივანელ მეცნიერს მოპოვებული აქვს ნობელის პრესტიჟული პრემია (ქიმიაში, ბილოგიაში); ათობით ტაივანელი მრავალი პრესტიჟული საერთაშორისო ჯილდოს მფლობელია (მაგ., ფიზიკასა და მედიცინაში), რაც ამყარებს მათ გლობალურ აღიარებას და მიმზიდველს ხდის ტაივანთან თანამშრომლობას. ტაივანის უნივერსიტეტები (მაგ., National Taiwan University) მსოფლიოს საუკეთესო ასეულში შედის. 3) მწვანე ენერგია და ბიოტექნოლოგიები: ტაივანში აქტიურად ვითარდება მზისა და ქარის ენერგია (აქვთ ქარის რამდენიმე დიდი სადგური 100-დან 376 მეგავატამდე სიმძლავრით – შედარებისთვის, გორის ქარის სადგურის ჯამური სიმძლავრე დაახლ. 20,7 მეგავატია), ასევე ბიომედიცინის ინდუსტრია, რაც კუნძულს მდგრადი განვითარების ლიდერად აქცევს.

მსოფლიო ბანკის მონაცემებით[3], 2024 წელს, ტაივანის ეკონომიკა (წლიური მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობა – მშპ, 782.44 მილიარდი აშშ დოლარი, nominal GDP estimate) მსოფლიოს ერთ-ერთი მსხვილი და მაღალტექნოლოგიური ეკონომიკაა და დაახლოებით 25-ე ადგილს იკავებს. ეკონომიკის მოცულობით იგი ახლოს არის ისეთ განვითარებულ ქვეყნებთან, როგორებიცაა – საუდის არაბეთი (1 ტრილიონი აშშ $), ნიდერლანდები (1 ტრილიონი აშშ $), თურქეთი (1.32 ტრილიონი აშშ $), შვეიცარია, შვედეთი და პოლონეთი (0.8-0.9 ტრილიონი აშშ $) და მსოფლიოს ოცეულში მოიაზრება. რაც შეეხება ერთ სულზე მშპ-ს (ნომინალური დათვლით) 33-34,000 აშშ დოლარს აღწევს და ისეთი ქვეყნების მშპ-ს უახლოვდება, როგორებიც არიან იაპონია, სამხრეთი კორეა, ესპანეთი და მაღალშემოსავლიანი, განვითარებული ქვეყნების კატეგორიაში მოიაზრება.

„ტაივანური“ ეკონომიკური სასწაული: ტაივანის ეკონომიკური განვითარება და გასული საუკუნის 60-80-იან წლებში ეკონომიკური აღმავლობა (აზიის ვეფხვების – იაპონია, სამხრ. კორეა, ტაივანი და სინგაპური – ე.წ. ეკონომიკური ბუმი) და ამ ეკონომიკების კონკურენტულობა (როგორც ეს მოგვიანებით, ჩინეთის ბიზნესისათვის „გახსნის“ შემთხვევაში მოხდება, ლ.ა.) დასაწყისში ემყარებოდა ამ ქვეყნებში იაფი მუშახელის არსებობას და მშრომელთა კლასის უუფლებობას.

კუნძულზე, მსგავსად მეორე მსოფლიო ომისშემდგომი იაპონიისა, ჩატარდა მასშტაბური აგრარული რეფორმა, რომელიც კუნძულის ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთ უმთავრეს ფაქტორად გადაიქცა: მსხვილი მიწათმფლობელებისგან (ანალოგი: ლატიფუნდისტები) სავალდებულო წესით გამოისყიდეს მიწების ნაკვეთები და მიჰყიდეს ისინი გლეხებს, შეღავათიანი განვადების პირობით. შედეგად, მსხვილმა მიწათმფლობელებმა მიიღეს ფული, სახელმწიფო ობლიგაციები და აქციები, რომლის დაბანდებაც ბიზნესსა და წარმოებაში განხორციელდა! ამავე დროს, წვრილი ფერმერები გათავისუფლდნენ ლატიფუნდისტების მძიმე საბეგრო გადასახადებისგან (შემცირება 50-70%-დან 37%-მდე!) და თვითონ იქცნენ მიწების წვრილ მფლობელებად.

უკვე 1948 წელს, კუნძულზე უცხოური კომპანიების ნაწარმის კომპლექტაციაზე დაყრდნობით, დაიწყო მარტივი რადიოტექნიკის წარმოება (ბრენდები: General Electric, Philips, Hitachi, Toshiba, სხვა) მსოფლიო ბაზრისათვის; 1950 წლიდან, ტაივანზე იწყება ამერიკული Ford-ის სატვირთო მანქანების და Caterpillar-ის მძიმე სამშენებლო ტექნიკის წარმოება (კუნძულის ძლიერი დამოკიდებულებით აშშ-ზე, უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური განვითარების მიმართულებებით); 60-იანი წლების დასაწყისიდან, ტაივანი (აგრარული რეფორმის წარმატებული განხორციელების შემდეგ) სრული ძალით იწყებს სამრეწველო „ბუმს“ და კუნძულზე იხსნება გლობალური კორპორაციული წარმოებები (ბრენდები: RCA, Sony, Texas Instruments).

ტაივანის განვითარება ასევე მჭიდროდ არის დაკავშირებული ყოფილ მეტროლოპოლიასთან, იაპონიასთან: 1950-იანი წლების დასაწყისში ომითა და დაბომბვებით დანგრეული იაპონია განვითარების მძლავრ იმპულსს იღებს. იაპონია იქცა კორეის ომის უკანა ფრონტად, რომელსაც აშშ ხელმძღვანელობდა და რომელიც კორეაში კომუნისტებს ებრძოდა. ამერიკელებისთვის ძალიან ძვირი და რთული იყო ასიათასობით ჯარისკაცისა და მძიმე, ტექნოლოგიურად რთული ტექნიკისთვის საჭირო მარაგების აშშ-დან ტრანსპორტირება. შედეგად, იაპონურმა საწარმოებმა ამერიკელებისგან უზარმაზარი სამხედრო შეკვეთები მიიღეს, ხოლო ომის დასრულების შემდეგ ეს თანამშრომლობა გაგრძელდა უკვე ამერიკული ტექნოლოგიებისა და შექმნილი ბაზრების დახმარებით. იაპონელებმა მალევე მოიფიქრეს, რომ მათი საქონლის კონკურენტულობის გასაზრდელად, საჭირო იყო ტაივანის გამოყენება – იმ წლებში, ტაივანური მუშახელი იაპონურზე უფრო იაფი იყო, ხოლო ძველი კავშირები ბოლომდე არ იყო გაწყვეტილი; ამას ემატებოდა იაპონური ენის ფაქტორი, რომელიც ტაივანში ბევრმა იცოდა. მზარდი იაპონური მრეწველობის შეკვეთებს ნაწილობრივ ტაივანელ კონტრაქტორებსაც აძლევდნენ. საერთო მტრები, საერთო მოკავშირეები და საერთო კომერცია მოულოდნელი კუთხით დაეხმარა გუშინდელ მტრებს — იაპონელებსა და გომინდანის ჩინელებს — საერთო ბიზნესენის პოვნაში.

ტაივანის ისტორია მოკლედ

1895 წელს იაპონიის ახალგაზრდა იმპერიამ (იმპერატორი მეიძი-ტენნო, ფეოდალური იაპონიის რეფორმატორი იმპერატორი, რომელმაც 1867 წელს იაპონიაში სიოგუნების და სამურაების ეპოქა დაასრულა, ლ.ა.), ჩინეთის მმართველ ცინის დინასტიას 1894-1895 წწ. ომის შედეგად, „შიმონოსეკის ხელშეკრულებით“ ტაივანი წაართვა (შენიშვნა: ამ ომის შემდეგ იწყება იაპონიის იმპერიალისტური დაპყრობითი ომები აზიაში, ლა.). იაპონელმა კოლონიზატორებმა კუნძულზე მკაცრი რეპრესიები წამოიწყეს და ნებისმიერი წინააღმდეგობის მიმართ უმკაცრეს ზომებს მიმართეს. პარალელურად, დაიწყო ადგილობრივი ჩინელებისა და აბორიგენების იაპონიზაციის მცდელობები. კუნძულ ტაივანზე, იაპონიის 50-წლიანი კოლონიზაციის პერიოდის შედეგები დღესაც შესამჩნევია: კოლონიური ეპოქის დროს აგებული სარკინიგზო სადგურები, სამთავრობო შენობები, სკოლები და ტაძრები, კვლავაც შესამჩნევია დედაქალაქ ტაიბეიში, ქალაქ ტაინანსა და ტაიჩუნგში. დიდი საჯარო ინფრასტრუქტურული პროექტები (გზები, წყალსაცავები და ჰიდროელექტრო-სადგურებისა და სარწყავი სისტემების კაშხლები) იაპონური ბატონობის დროს განხორციელდა და დიდწილად, საფუძველი ჩაუყარა ტაივანის დღევანდელ განვითარებას.

ტაივანელთა უფროსი თაობა (დაბადებულნი 1945 წლამდე) და მათი შთამომავლების ნაწილი ჯერ კიდევ თავისუფლად ფლობს იაპონურ ენას, განსაკუთრებით ტაივანის სასოფლო რაიონებში და ტაივანის ძველი დროის ელიტაში (რომლებსაც სასკოლო განათლება იაპონურ ენაზე ჰქონდათ მიღებული). დღეს იაპონური ენა კვლავ პოპულარულია ტაივანზე და იგი უმეტესწილად, ტაივანელთა მეორე ან მესამე უცხო ენას წარმოადგენს. ისტორიული დოკუმენტებით, იაპონელთა განზრახვა, კუნძულის ეკონომიკასა და ინფრასტრუქტურაში სერიოზული ინვესტიციებით, ტაივანის „საჩვენებელ კოლონიად“ გადაქცევა გახლდათ. მიღწევები საკმაოდ წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა: კოლონიზაციის პერიოდის დროს მოსახლეობის დიდი ნაწილი კვლავაც ღარიბი და გაუნათლებელი იყო.

1945 წელს, აშშ-ს მიერ იაპონიის ატომური დაბომბვისა და კაპიტულაციის შემდეგ, მეორე მსოფლიო ომში გამარჯვებულებმა (აშშ და სსრკ) კუნძული ჩინეთის ოფიციალურ მთავრობას — იმ დროს, გომინდანის რეჟიმს გადასცეს[4]. ოთხი წლის შემდეგ, 1949 წელს გომინდანის ნაციონალისტებმა წააგეს სამოქალაქო ომი კომუნისტებთან და ვინც მოასწრო, „წითლებისგან“ ტაივანზე გაიქცა. კუნძულს მატერიკისგან ზღვა და დაახლ. 130-140 კმ-ის სიგანის ტაივანის სრუტე ჰყოფდა. გაქცეულ „თეთრებს“ შორის შორის იყვნენ მსხვილი მეწარმეები, შეძლებული პირები და მაღალი კვალიფიკაციის სპეციალისტები.

ბუნებრივია, კომუნისტებს სურდათ, გომინდანის წარმომადგენლებს ტაივანზეც მისდგომოდნენ, მაგრამ იმ დროს უკვე დაწყებული იყო კორეის ომი და აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ავიამზიდთა შენაერთები სრულად აკონტროლებდა ტაივანის სრუტეს, იქ მდებარე კუნძულებსა და კუნძულის სანაპიროს. ინტერვენცია ვერ შედგა. უნდა ითქვას, რომ 50-იანი წლების „ორი ჩინეთი“ მოქალაქეების მიმართ სიმკაცრითა და სისასტიკით ერთმანეთის მსგავს რეჟიმებს წარმოადგენდნენ. კონტინენტზე, ჩინეთის ლიდერს, მაო ძე-დუნს გენიოსად აღიარებდნენ, ანადგურებდნენ ჩინური კულტურის უძველეს ძეგლებს, ხოცავდნენ ბეღურებს და პროფესორებს „სახალხო აღზრდისთვის“ შორეულ სოფლებში აგზავნიდნენ, ხოლო კუნძულზე, კომუნისტებისადმი სიმპათიის ეჭვის, პროტესტის, გაფიცვის მცდელობებისა თუ დემოკრატიაზე, ადამიანის უფლებებსა და შრომის ინტერესებზე საუბრის გამო, ადამიანს, საუკეთესო შემთხვევაში, ციხე ელოდა, ხოლო უარეს შემთხვევაში — დახვრეტა ან „გაქრობა“.

 (პირველი ნაწილის დასასრული), 

[1] „განხეთქილების ვაშლი“ – კამათის და დაპირისპირების მიზეზი. ძველბერძნული მითოლოგიის მიხედვით, განხეთქილების ვაშლი იყო მითოსური ოქროს ვაშლი, წარწერით „უმშვენიერესს“. განხეთქილების ქალღმერთმა ერიდამ, ეს ვაშლი შეაგდო პელევსისა და თეტიდას ქორწილში, განრისხებულმა იმით, რომ თვითონ არ დაპატიჟეს. ქორწილში იმყოფებოდნენ ქალღმერთნი: ჰერა, ათენა და აფროდიტე. სწორედ მათ შორის ერთ-ერთს უნდა რგებოდა ოქროს ვაშლი. ბოლოს ვაშლი აფროდიტეს ერგო რამაც ათენა და ჰერა განარისხა.

[2] საუბარია 1884-1885 წწ. საფრანგეთ-ჩინეთის (ცინის დინასტია) ომზე, რომელიც 1885 წლის ივნისში დასრულდა ტიანძინის ხელშეკრულებით. ამ ხელშეკრულების თანახმად, საფრანგეთმა მოიპოვა კონტროლი ვიეტნამზე (ტონკინზე), ხოლო კ. ტაივანი, მიმდებარე კუნძულებით – ჩინეთის იმპერიას დაუბრუნდა (ლ.ა.).

[3] წყარო: Taiwan: Gross domestic product (GDP) in current prices from 1987 to 2030: https://www.statista.com/statistics/727589/gross-domestic-product-gdp-in-taiwan/

[4] გომინდანის მთავრობა (კუომინტანი, 國民黨, „სახალხო პარტია“) — ეს გახლდათ ჩინეთის რესპუბლიკის ნაციონალისტური მთავრობა, რომელიც დააარსა სუნ იათ-სენმა 1912 წელს, ხოლო მოგვიანებით მას ხელმძღვანელობდა გებერალი ჩან კაი-ში. ძირითადი მახასიათებლები მოკლედ:

იდეოლოგია: ნაციონალიზმი, ანტიკომუნიზმი, ავტორიტარიზმი (ჩინური ტრადიციებისა და დასავლური მოდერნიზაციის შერწყმით). 1920-30-იან წლებში ებრძოდნენ ადგილობრივ ფეოდალებს და კომუნისტებს; 1937–1945 წლებში იბრძოდნენ იაპონიის წინააღმდეგ მეორე ჩინეთ-იაპონიის ომში; 1945–1949 წლებში წააგეს სამოქალაქო ომი ჩინელ კომუნისტებთან და დაახლ. 1.5 მილიონმა ადამიანმა, თავი კ. ტაივანს შეაფარა.