განვითარების ამსახველი ინდიკატორები

გეოგრაფიის შესწავლა მოსწავლეებს სამყაროში მიმდინარე პროცესების,მოვლენებისა და კანონზომიერებებისაღქმას უადვილებს, იმავდროულად აჩვენებს კავშირს ადამიანს,საზოგადოებასა და გარემოს შორის, მათ სივრცე-დროით გამოვლინებას – გეოგრაფიული წიგნიერება ხომ ერთ-ერთი ქვაკუთხედია გლობალურად მიმდინარე პროცესების გასაგებად. თუ მოსწავლეს გეოგრაფიული განათლებააქვს, მას უკეთ ესმის სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური ხასიათის თანამედროვე პრობლემები, შეუძლია მათი მიზეზებისა თუ შედეგების გაანალიზება, პრობლემის გადაჭრა.

მონაცემების ერთმანეთთან შესაადარებლად საჭიროა განვითარების ინდიკატორების ცოდნა.

ამა თუ იმ მაჩვენებლის აღწერისას მხოლოდ ზეპირსიტყვიერი აღწერილობით რომ არ შემოვიფარგლოთ,საჭიროა გვქონდეს განვითარების განსაზღვრული ინდიკატორები, რომლებიც საშუალებას მოგვცემს, გავზომოთ ამა თუ იმ ქვეყნის მიღწევებისხვადასხვა მიმართულებით.

თვისობრივი ინდიკატორებიმიზნად ისახავს საკვლევი საგნის სიღრმისეულ შესწავლას, ხოლო რაოდენობრივი ადგენს შესასწავლი საგნის რაოდენობრივი გავრცელების სურათს. შესწავლის, აღწერისა თუ კვლევისპროცესში რაოდენობრივი და თვისობრივი მეთოდების ერთობლივი გამოყენება მონაცემებისსანდოობასდამაღალხარისხს უზრუნველყოფს.

ამრიგად, არსებობსინდიკატორების სამი ძირითადი ჯგუფი:

• რაოდენობრივი ინდიკატორები;
• თვისობრივი ინდიკატორები;
• შედგენილი/რთული ინდიკატორები.

რაოდენობრივი ინდიკატორები

რაოდენობრივი ინდიკატორები ალბათ ყველაზე გავრცელებული და ხშირად გამოყენებადი ინდიკატორებია განვითარების მაჩვენებლების გასაზომად.

სტატისტიკური მონაცემები – დემოგრაფიული, ეკონომიკური, დასაქმებისა და სხვა – ყველა ქვეყანაში გროვდება, ზოგან – უფრო დახვეწილი მეთოდოლოგიით, ზოგანაც – ნაკლებად დახვეწილით. რაოდენობრივი მაჩვენებლების დასამუშავებლად აუცილებელია კვლევის სტატისტიკური მეთოდების ცოდნა. ზოგი მათგანი მარტივია, ზოგიც – რთული. სტატისტიკისა და მეთოდების ხსენება ბევრს აფრთხობს, რადგან ყოველივე ეს მეტისმეტად რთული ეჩვენებათ. სინამდვილეში, არც მთლად ასეა საქმე.

სტატისტიკა თავდაპირველად მონაცემთა სისტემურ შეგროვებას გულისხმობდა. შემდგომ ის ინფორმაციის შეკრების, ორგანიზების, წარმოდგენისა და ანალიზის სამეცნიერო მეთოდად იქცა. შეკრებასა და განზოგადებას აღწერილობითი სტატისტიკა ეწევა, ხოლო ინდუქციური სტატისტიკა მონაცემებს ამუშავებს და დასკვნები გამოაქვს.

აღწერილობით სტატისტიკაში გრაფიკული და ციფრული მეთოდები გამოიყენება. ერთი და იგივე მონაცემი სხვადასხვანაირად შეიძლება გამოისახოს. ხშირად გრაფიკები და რუკები უფრო ნათლად გადმოსცემს ინფორმაციას და უფრო იოლი აღსაქმელიცაა, ვიდრე ცხრილები, რომელთა წაკითხვაც მეტ დროს მოითხოვს.

მონაცემებზე მუშაობისას საჭიროა რამდენიმე საბაზისო ტერმინის ცოდნა – ისეთებისა, როგორებიცაა საშუალო არითმეტიკული (ეს არის მონაცემთა ჯამური მაჩვენებელი, გაყოფილი მონაცემთა რაოდენობაზე), მაქსიმუმი დამინიმუმი, ასევე – ამპლიტუდაამ ორ მონაცემს შორის; მოდა ყველაზე ხშირად განმეორებადი მაჩვენებელია (მაგალითად, თუ ყველა მონაცემი, გარდა ორისა, განსხვავდება ერთმანეთისგან და მხოლოდ ეს ორი შეადგენს 1655-ს, ეს ნიშნავს, რომ მოდა 1655-ია), ხოლო მედიანა – მონაცემების ზუსტად შუა რიცხვი (თუ კენტი რიცხვია მოცემული, შუა ადვილად ამოიცნობა, მაგალითად, 59 ერთეულიდან მედიანა იქნება

ოცდამეათე, ხოლო ლუწის შემთხვევაში ის განსაზღვრული წესით გამოითვლება, მაგალითად, 20-ის მედიანა იქნება მე-10 და მე-11 მონაცემების საშუალო არითმეტიკული).

მონაცემები ორი ძირითადი ტიპისაა: პირველადი, რომელსაც თქვენ თვითონ მოიპოვებთ და მეორეული – სხვის მიერ მოპოვებული და გამოქვეყნებული. თუ მაგალითად ავიღებთ მოსახლეობის აღწერას, მონაცემები სქემატურად ამ მარტივი ცხრილით შეიძლება გამოვსახოთ:

გეოგრაფიაში რაოდენობრივ ინდიკატორებს ეკონომიკური, სოციალური თუ დემოგრაფიული საკითხების აღწერისას იყენებენ. ეკონომიკური ინდიკატორების მაგალითებად შეგვიძლია მოვიყვანოთ მშპ, მეპ, დასაქმებულთა რიცხოვნება ამა თუ იმ სექტორში, ენერგიის მოხმარება, სოციალურის მაგალითად – წიგნიერების მაჩვენებელი, ექიმების რაოდენობა, საავადმყოფოების ან თუნდაც თეატრებისა და გაყიდული ბილეთების რიცხვი, დემოგრაფიული ინდიკატორების მაგალითებია სიცოცხლის ხანგრძლივობა, სიკვდილიანობა, შობადობა, ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობა და სხვა.

განვითარების ინდიკატორად ყველაზე ხშირად იყენებენ მშპ-სა და მეპ-ს ერთ სულ მოსახლეზე. მიიჩნევა, რომ ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობას ყველაზე უკეთ სწორედ ეს მაჩვენებლები გამოხატავს. სხვა რაოდენობრივი ინდიკატორები ვიწრო ასპექტებს ასახავს, ხოლო მშპ წარმოდგენას გვიქმნის იმის თაობაზე, როგორ შეიძლება იყოს განვითარებული დანარჩენი არაეკონომიკური სექტორები. თუმცა ეს ყოველივე ვარაუდია; ძირითად ტენდენციებთან ერთად არსებობს მრავალი ქვეყანა, სადაც ვითარება სხვაგვარად გამოიყურება – მშპ შედარებით დაბალია, მაგრამ არაეკონომიკური მაჩვენებლები – მაღალი, ან, პირიქით, მაღალი მშპ-ის ფონზე არცთუ სახარბიელოა სხვა ასპექტები.

ზოგადად, მშპ გულისხმობს მოცემულიქვეყნისსაზღვრებშიერთიწლის განმავლობაშიწარმოებულისაბოლოოპროდუქციის (მომსახურების,სამუშაოს) ერთობლიობას,გამოხატულს მიმდინარესაბაზროფასით. თუ ამ მონაცემს გავყოფთ მოსახლეობის საერთო რაოდენობაზე, გავიგებთ, რამდენი მოდის საშუალოდ ერთი ადამიანის წილად. მაგრამ ზოგად მშპ-ს შეუძლია შეცდომაში შეგვიყვანოს. მაგალითად, ჩინეთის მშპ ბევრად აღემატება განვითარებული ქვეყნებისას, მაგრამ როდესაც ერთ სულ მოსახლეზე ვანგარიშობთ, იკვეთება ამ უკანასკნელთა საგრძნობი უპირატესობა.

მეპ აჩვენებს ქვეყნის შიგნით და მის გარეთ სხვადასხვა ეკონომიკური აქტივობის შედეგად დაგროვილ კაპიტალს, მაგალითად, საზღვარგარეთ არსებულ ფილიალებს, საწარმოებს, ტრანსნაციონალურ კორპორაციებს, რომელთა შემოსავალიც ქვეყნის ბიუჯეტში აისახება. ეს მაჩვენებელი განსხვავებულია იმ ქვეყნებისთვის, სადაც ბიზნესი ქვეყნის გარეთაც აქტიურია. მრავალი ქვეყნისთვის კი ეს ორი მაჩვენებელი ერთმანეთისგან არაფრით განსხვავდება, თუმცა განვითარების ამ ინდიკატორებს აქვთ მსგავსი ნაკლოვანებები:

• ისინი გვიჩვენებენ საერთო დოვლათს, მაგრამ არაფერს გვეუბნებიან იმის თაობაზე, როგორ არის განაწილებული იგი, როგორია უთანასწორობა ქვეყნის ფარგლებში. მაგალითად, გაერთიანებული საემიროების მშპ ერთ სულ მოსახლეზე 49 ათასი დოლარია, რაც საგრძნობლად აღმატება ახალი ზელანდიის მაჩვენებელს, თუმცა ვიცით, რომ საემიროებში უთანასწორობა მდიდრებსა და ღარიბებს, ქალებსა და მამაკაცებს შორის ძალიან დიდია, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ განვითარების ინდიკატორის ასეთი მაღალი მაჩვენებელი ნიღბავს ქვეყნის შიგნით არსებულ მრავალ ნაკლოვანებას.
• ამ მაჩვენებლებში მხოლოდ ფორმალურად/ოფიციალურად განხორციელებული ტრანზაქციები აისახება, თუმცა მრავალ ქვეყანაში არცთუ მცირეა არაანაზღაურებადი თუ ხელიდან-ხელში, ანდა ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილი.
• ამასთან, შეიძლება ითქვას, რომ ყველა ქვეყნის სტატისტიკა სანდო არ არის – ხშირად ის მთავრობის სურვილებსა და მოლოდინებს უფრო ასახავს. ეს პრობლემა განსაკუთრებით აქტუალურია არადემოკრატიულ ქვეყნებში. მაგალითად, ჩინეთის სოფლის მეურნეობაში ყოველწლიურ გეგმებში მეურნეობებმა მუდმივი ზრდა უნდა აჩვენონ, რაც მონაცემების შელამაზება-შენიღბვით გამოიხატება. დაბრკოლებას ქმნის არა მხოლოდ მონაცემების დამალვა, არამედ მათი შეგროვების სირთულე და სიძვირეც. აკურატულობა და სანდოობა ყოველთვის მაღალი არ არის. ასევე განსხვავებულია მასალის შეგროვების მეთოდოლოგია, რაც მათ შესადარებლად გამოუსადეგარს ხდის.
• ხშირად მშპ და მეპ აშშ დოლარებში გამოითვლება, თუმცა დოლარის გაცვლითი კურსი თუ მსყიდველობითუნარიანობა ყველა ქვეყნისთვის ერთნაირი არ არის. მაგალითად, ერთი ლიტრი ბენზინი ან ერთი პური ყველა ქვეყანაში ერთნაირად არ ფასობს. ამიტომ უფრო მეტი სიზუსტისთვის ხშირად PPP-საც (Purchasing Power Parity) ითვლიან – ეს მონაცემი გულისხმობს, რამდენი პროდუქტისა და მომსახურების შეძენა შეიძლება სხვადასხვა ადგილას ერთი და იმავე ერთეული ფულით. მაგალითად, 100 დოლარად შვედეთში თუ მხოლოდ რამდენიმე დღის საკმარის სურსათს შეიძენ, უგანდაში ამ თანხით ერთი თვე შეიძლება ცხოვრება.
• დაბოლოს, მშპ თუ მეპ არავითარ წარმოდგენას არ გვიქმნის იმის თაობაზე, რამდენად კმაყოფილია მოსახლეობა, როგორია მათი კეთილდღეობა.

თვისობრივი ინდიკატორები

თვისობრივი ინდიკატორები ხშირად გამოიყენება ქვეყანაში ცხოვრების ხარისხის ასასახავად.

რაოდენობრივი თუ ზომავს, თვისობრივი მდგომარეობას აღწერს. ეს ის ინდიკატორებია, რომლებიც მოსახლეობის ცხოვრების ხარისხზე ახდენს გავლენას. ეს შეიძლება იყოს თავისუფლების, დემოკრატიის, უსაფრთხოებისა თუ კეთილდღეობისა და ბედნიერების ანალიზი. ვინაიდან ეს მონაცემები აღწერილობითი უფროა, ვიდრე გაზომვითი, ამ მიმართულებით ქვეყნების რანჟირებისას სირთულე იჩენს თავს; ყოველთვის აშკარა არ არის, ვისთვის რას ნიშნავს თავისუფლება, ბედნიერება ან მსგავსი თვისობრივი ინდიკატორები. ბოლო ხანს არაერთი გამოკვლევა ჩატარდა ერთნაირ მეთოდოლოგიაზე დაფუძნებით, რაც რაოდენობრივ ინდიკატორებთან ერთად ამა თუ იმ ქვეყნის ფართო სურათს გვაძლევს.

შედგენილი/რთული ინდიკატორები

ეს ინდიკატორები პირველ ორზე საინტერესო და გაცილებით რთულია, რადგან თავის თავში არაერთი ინდიკატორის კომბინირებას ახდენს. ამ ინდიკატორების მიზანია, მოგვცეს უფრო სრული სურათი, ვიდრე ერთი კონკრეტული – რაოდენობრივი თუ თვისობრივი – ინდიკატორის გამოყენებით მივიღებდით. კომბინირებული ინდიკატორის შექმნა პირველად 1980 წელს სცადეს. ეს იყო სიცოცხლის ფიზიკური ხარისხის ინდექსი (Physical Quality of Life Index). იგი აერთიანებდა წიგნიერების, სიცოცხლის ხანგრძლივობისა და ჩვილ ბავშვთა მოკვდავობის ინდიკატორებს. სიცოცხლის ფიზიკური ხარისხის ინდექსში წიგნიერება ჩართული იყო იმიტომ, რომ ეს მაჩვენებელი განათლების ხელმისაწვდომობას ასახავს, რაც მოსახლეობის მომავალ პროდუქტიულობაზე იძლევა წარმოდგენას. წიგნიერება განათლების საწყისია. ეს ინდიკატორი არ გულისხმობს ტექსტის გაგების მაღალ სააზროვნო დონეს; საუბარია, უბრალოდ, წერა-კითხვის ცოდნაზე. განვითარებად ქვეყნებში ხშირად დაწყებითი საფეხურიც კი მნიშვნელოვანი მიღწევაა, თუ მას მოსახლეობის უმრავლესობა დაძლევს, ხოლო განვითარებულებში საუბარია უფრო ხარისხობრივ მაჩვენებლებზე ან საშუალო სკოლის დასრულებასა და უმაღლეს განათლებაზეც კი.

სიცოცხლის ხანგრძლივობა მნიშვნელოვანი მაჩვენებელია, რომელიც განსაზღვრავს ქვეყანაში ცხოვრების ხარისხს, ერთგვარ წარმოდგენას იძლევა ჯანდაცვასა და განათლებაზე, ეკონომიკურ მაჩვენებლებზე, სიღარიბეზე.

ამავე არგუმენტებს ეფუძნება ინდექსში ჩვილ ბავშვთა მოკვდავობის ჩართვა, რადგან ზოგადად ქვეყნის განვითარებაზე ისიც იძლევა წარმოდგენას.

ამის შემდეგ თითოეული ინდიკატორი ზრდადობის მიხედვით სკალაზე ლაგდებოდა. მაგალითად, დღეს სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობის შეფასებისას იაპონიას, სადაც სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა ყველაზე მაღალი – 82 წელია, 100 ქულა მიენიჭებოდა, ხოლო ზამბიას, სადაც ეს მაჩვენებელი ყველაზე დაბალია (38 წელი) – 0. ასე გამოითვლებოდა ყველა ინდიკატორი და მათი საშუალო იძლეოდა საბოლოო ინდექსს. იმ დროს სიცოცხლის ხანგრძლივობით ლიდერი შვედეთი იყო (77 წელი), ხოლო უკანასკნელი პოზიცია გვინეა-ბისაუს (28 წელი) ეკავა.

განვითარების ეს ინდიკატორი გაუმჯობესდა მოგვიანებით, როდესაც გაეროს განვითარების პროგრამით 1990 წელს შემუშავდა ადამიანური/ჰუმანური განვითარების ინდექსი (https://hdr.undp.org/en/statistics/). აქ კრიტერიუმებად დარჩა წიგნიერება და სიცოცხლის ხანგრძლივობა, რასაც მიემატა მშპ ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით.

გამოთვლის პრინციპი აქაც იგივეა. სკალა 0-დან 1-მდეა. 0-დან 0,500-მდე მოხვედრილი ქვეყნები დაბალი ჰუმანური ინდექსით გამოირჩევა, 0,5-დან 0,799-მდე – საშუალოთი, ხოლო 0,800-ის ზემოთ – მაღალით.

ასევე საინტერესო მაჩვენებლებად მიიჩნევა გენდერული განვითარების ინდექსი. მასში იგივე კრიტერიუმებია გამოყენებული, რაც ჰუმანური განვითარების ინდექსში, თუმცა თითოეულ კრიტერიუმში იმიჯნება ქალებისა და მამაკაცებისთვის მაჩვენებლები. მაგალითად, წიგნიერებაში გამოყოფილია წიგნიერება ქალებისა და მამაკაცებისთვის და ა.შ.

გენდერული განვითარების ინდექსი (https://hdr.undp.org/en/media/HDR_20072008_GDI.pdf) საშუალებას გვაძლევს, შევადაროთ სხვაობა ქვეყნებს შორის სქესობრივ ჭრილში.

ამდენად, გეოგრაფიის როლი მნიშვნელოვანია. ის არა მხოლოდ ბუნებას, მის კომპონენტებს აღგწერს და აფასებს, არამედ განვითარების ინდიკატორებზეც გვიქმნის წარმოდგენას. ამა თუ იმ სოციალური და ეკონომიკური ფაქტორების დახასიათებისას საშუალება გვეძლევა, შევაფასოთ მისი დადებითი თუ უარყოფითი ასპექტები, რაც დახასიათებას თუ ანალიზს უფრო კომპლექსურ ხასიათს სძენს.