უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში ბიოლოგია საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა შორის აუტსაიდერიდან ლამის ლიდერად იქცა, მიიპყრო საზოგადოების ყურადღება, მიიზიდა მატერიალური და ადამიანური რესურსები… ბუნებრივია, იბადება კითხვა: რისი ბრალია ასეთი სწრაფი ცვლილება?
ბიოლოგიის მეთოდური ბაზა, ინსტრუმენტები ქიმიისა და ფიზიკის მიღწევათა შედეგია. გავიხსენოთ თუნდაც მიკროსკოპის შექმნა, ანდა ანალიზური ქიმიის მეთოდები. ბიოლოგიის ერთი-ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურება ის არის, რომ შემსწავლელი სუბიექტები, როგორც ცოცხალი ორგანიზმები, თვითონვე არიან შესწავლის ობიექტებიც. ეს ბიოლოგიას სხვა საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისგან გამოარჩევს და განსაკუთრებულ ხიბლს სძენს. გარდა ამისა, ბიოლოგია ფუნდამენტია მედიცინისა, რომელიც გამოყენებითი ბიოლოგიის განშტოებას წარმოადგენს და რომლის განვითარება მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ბიოლოგიის განვითარებაზეც, უწინარესად კი მისი იმ მიმართულებებისა, რომლებსაც მედიცინასთან უშუალო კავშირი აქვს.
მართლაც, დაავადების შესასწავლად ცოცხალ ორგანიზმში ჩარევა მოითხოვს თვით დაავადების ხასიათისა და იმ კანონების ცოდნას, რომლებიც სიცოცხლო პროცესებს უდევს საფუძვლად. მაგრამ ეს პრინციპი ზედმიწევნით რომ დაგვეცვა, მედიცინა როგორც დარგი ჯერაც არ იარსებებდა. სინამდვილეში იგი ფეხდაფეხ მიჰყვება ბიოლოგიის განვითარებას, ბიოლოგია კი ფიზიკისა და ქიმიის პარალელურად ვითარდება. ფიზიკასა და ქიმიასთან შედარებით ბიოლოგიის განვითარების ეს “მეორეხარისხოვნება” გამოიხატება არა მარტო ცოცხალი ბუნების კანონების ცოდნისა და გააზრების სფეროში, რომელიც მატერიის ზოგად პრინციპებს ეფუძნება. ე.ი. შეიძლება დავასკვნათ: მიუხედავად იმისა, რომ ბიოლოგიური ობიექტების შესწავლა ძალიან შრომატევადი და რთული საქმეა, მისი პროგრესი ფეხდაფეხ მიჰყვება ფიზიკისა და ქიმიის განვითარებას, ეყრდნობა რა ამ მეცნიერებების მეთოდებსა და შინაარსს. ამასთანავე, ბიოლოგია ცოცხალი ობიექტისთვის – ადამიანისთვის – განსაკუთრებით მიმზიდველია არა მარტო როგორც ცოდნის წყარო, არამედ როგორც საფუძველი მედიცინისა და გამოყენებითი ბიოლოგიისა, რომელიც თანამედროვე სამყაროში დღითი დღე სულ უფრო მეტ აქტუალობას იძენს.
ბიოლოგიური დუალიზმი
გაორება განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ტრადიციული ბიოლოგიის ფიზიოლოგიურ-მეტაბოლურ და მოლეკულურ-გენეტიკურ მიმართულებებში.
ნებისმიერი საბუნებისმეტყველო მეცნიერების განვითარება იწყება დაკვირვებით და ფაქტების შეგროვებით, რასაც მოჰყვება თეორიული გააზრება და ამ ფაქტების ურთიერთკავშირის ექსპერიმენტული ანალიზი. მაგალითად, ფიზიკამ ადრევე გამიჯნა ცალკეული კონკრეტული ობიექტების (სამყაროს, ნიადაგის და ა.შ.) შესწავლა მატერიის არსებობის ზოგადი კანონების შესწავლისგან, რითაც საფუძველი ჩაეყარა ასტრონომიის, გეოლოგიის, კოსმოლოგიისა და სხვა დამოუკიდებელი მეცნიერებების ჩამოყალიბებას. ბიოლოგიაში საქმე სხვაგვარადაა – დღემდე ზოგადი ბიოლოგიის წიაღში არსებობს ბოტანიკა, ზოოლოგია, მიკრობიოლოგია, ადამიანის შემსწავლელი კომპლექსური მეცნიერება (ანატომია, ფიზიოლოგია და ა.შ., გამოყენებითი დისციპლინების, მათ შორის – მედიცინის ჩათვლით). ზოგადი ბიოლოგია სულ რაღაც ნახევარი საუკუნის წინ ჩამოყალიბდა როგორც ბიოლოგიის სრულუფლებიანი, დამოუკიდებელი სფერო. შეგვიძლია გავიხსენოთ ისიც, რომ სკოლებში არ არსებობდა ზოგადი ბიოლოგიის სახელმძღვანელო – მის ნაცვლად ისწავლებოდა ბოტანიკა, ზოოლოგია, ადამიანის ანატომია, ფიზიოლოგია და ჰიგიენა, დარვინიზმის საფუძვლები. ეს შეიძლება ავხსნათ, ერთი მხრივ, ბიოლოგიის შესასწავლი ობიექტების მრავალფეროვნებითა და სირთულით, მეორე მხრივ – ამ მეცნიერების “უმწიფრობით”.
ექსკურსი ისტორიაში
ცოცხალი ორგანიზმების შესწავლისადმი პირველი სისტემური მიდგომა, სავარაუდოდ, ადამიანის ანატომიის შესწავლა იყო, რასაც მედიცინისთვის გამოყენებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. ამ სფეროში ანტიკური ეპოქის, შუა საუკუნეებისა და რენესანსის მიღწევებმა თითქმის სავსებით ამოწურა კვლევები ამ სფეროში. აღორძინების ხანის ფიზიოლოგთა ნაშრომებში (რომლებიც სისხლის მიმოქცევას შეისწავლიდნენ) ადამიანის სხეული თითქოს “ამუშავდა”, მაგრამ მისი ფუნქციობის უკეთ გასაგებად საჭირო გახდა ღრმა ქიმიური პროცესების ცოდნა, ამიტომაც მე-19 საუკუნეში საფუძველი ჩაეყარა ბიოქიმიას და სწავლებას მეტაბოლიზმის შესახებ. უჯრედი განხილულ იქნა ცოცხალი ორგანიზმის ძირითად შემადგენელ ნაწილად და აქცენტმა მაკროსკოპული სტრუქტურიდან ქსოვილის სტრუქტურის მიკროსკოპულ ანალიზზე გადაინაცვლა. მე-19 საუკუნის მიწურულს წარმოიშვა სწავლებები ფიზიოლოგიური ფუნქციების, ჰომეოსტაზისა და ფიზიოლოგიის გვირგვინის – ცენტრალური ნერვული სისტემის -მოქმედების შესახებ.
როგორც უკვე ითქვა, ბიოლოგიის ეს მიმართულება მედიცინაზე იყო ორიენტირებული, ხოლო ფიზიოლოგიური პროცესების შესასწავლად ადამიანზე დაკვირვება დიდ სირთულეებთან გახლდათ დაკავშირებული, ამიტომ დღის წესრიგში დადგა საექსპერიმენტოდ ცხოველების გამოყენების საკითხი, შედეგებმა კი მიიღო არა მარტო სამედიცინო, არამედ ზოგადბიოლოგიური ინტერპრეტაცია (გავრცელდა სხვა სახეობებზეც). ასევე განვითარდა მცენარეთა ფიზიოლოგია და ბიოქიმია, ამიტომ ბიოლოგიის ამ მიმართულებას თამამად შეგვიძლია ფიზიომეტაბოლური ვუწოდოთ.
ბიოლოგიის მეორე მიმართულება ზოგადბიოლოგიურ კანონზომიერებათა შესწავლას ეყრდნობა. ამოსავალი აქ აღწერითი მიდგომაა (მეთოდი). პირველი ფუნდამენტური განზოგადებები ამ გზაზე შედარებით ანატომიას უკავშირდება. მის საფუძველზე ჩამოყალიბდა სწავლება ცოცხალი სამყაროს ერთიანობისა და ორგანიზმთა მსგავსების შესახებ, რაც საფუძვლად დაედო ჯერ კიდევ მე-17 საუკუნეში ჩამოყალიბებული ბიოლოგიური სისტემატიკის განვითარებას.
მომდევნო ნაბიჯი იყო ევოლუციური მოძღვრების ჩამოყალიბება, რასაც დიდად შეუწყო ხელი სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობაში მცენარეთა და ცხოველთა ხელოვნური სელექციის პრაქტიკულმა გამოყენებამ. თითქმის ერთდროულად ჩამოყალიბდა ჩარლზ დარვინის ევოლუციური მოძღვრება და გრეგორ მენდელის მემკვიდრეობითობის კორპუსკულარული თეორია. უჯრედული თეორიის მიერ მომზადებულ ნიადაგზე სწრაფად განვითარდა გენეტიკა (მემკვიდრეობითობის ქრომოსომული თეორია, მუტაცია როგორც ბიოლოგიური მრავალფეროვნებისა და გადარჩევის წყარო). მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში მემკვიდრეობითობის ნაწილაკების ბიოქიმიური ბუნება ევოლუციისა და გენეტიკის არსის გაგებისთვის არ წარმოადგენდა ყურადღების ობიექტს, მას არავითარ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ. ამ მიმართულებას შეიძლება ვუწოდოთ ბიოლოგიის განვითარების გენეტიკურ-კორპუსკულარული შტო.
ძნელი შესამჩნევი არ არის განსხვავება ამ ორი მიართულების მიდგომებს შორის. თავდაპირველად თავი იჩინა ინტერესების, მიზნებისა და ცნებების სხვაობამ, რამაც შემდეგ მეთოდური მიდგომების სხვაობა განაპირობა, საბოლოოდ კი ჩამოყალიბდა მეცნიერული აზროვნების ორი სტილი. სხვაობა მათ შორის იმდენად დიდი იყო, რომ ფუნდამენტურ კითხვასაც კი: რა არის სიცოცხლის საწყისი, – “ორი ბიოლოგიის” მიმდევრები სხვადასხვანაირად პასუხობდნენ.
კორპუსკულარულ-გენეტიკური მიმართულების მიმდევრების პოზიცია ასეთი გახლდათ: “სიცოცხლის საწყისი არის კოვარიანტული რედუპლიკაცია”. აქ ისინი გულისხმობდნენ ბიოლოგიური ობიექტების რედუპლიკაციას საწყისი ფორმიდან შესაძლო გადახრით, რის გაგებაც არასპეციალისტებს ცოტა არ იყოს უჭირდათ.
ფიზიოლოგიურ-მეტაბოლური მიმართულების მიმდევრებს კი მიაჩნდთ, რომ სიცოცხლის საწყისია ნივთიერებათა ცვლა, რომლიც შეუქცევადი პროცესია და რომლის შეწყვეტა იწვევს სიკვდილს.
ძნელია, არ აღიარო, რომ ორივე განმარტება მართებულია, მაგრამ ისინი სხვადასხვა დონეზეა განლაგებული. პირველი ეხება მემკვიდრეობას – კვლავწარმოების პროცესებს, ორგანიზმთა მრავალფეროვნების მიზეზებს,ხოლო მეორე -მემკვიდრეობის ფენოტიპური გამოვლინების თვისებებს.
ეს ორმაგი მიდგომა ბიოლოგიაში მე-20 საუკუნის შუა ხანებამდე შენარჩუნდა, შემდგომ განვითარებულმა მოვლენებმა კი ამ შეხედულებების სინთეზი გამოიწვია. სწორედ ამან შეუწყო ხელი ბიოლოგიის არნახულ პროგრესს.
1962 წელს დნმ-ს სტრუქტურის გაშიფვრისთვის (ჯ. უოტსონი, ფ. კრიკი, მ. ულკინსი) ფიზიოლოგიიასა და მედიცინაში ნობელის პრემიის მინიჭებამ დასაბამი მისცა “ორი ბიოლოგიის” შერწყმას და მოლეკულური ბიოლოგიის განვითარებას, რომლის ამოცანაა ბუნების, ცხოველქმედების მოვლენების შეცნობა ბიოლოგიური ობიექტების მოლეკულურ დონეზე კვლევის გზით, ხოლო საბოლოო მიზანი – მემკვიდრეობის, ცილის ბიოსინთეზის, ინფორმაციის შენახვისა და გადაცემის გზების შესწავლა.
