ტოლერანტობა ,,არ არის მხოლოდ მორალური მოვალეობა, იგი პოლიტიკური და სამართლებრივი მოთხოვნაცაა”, – ნათქვამია იუნესკოს „ტოლერანტობის პრინციპების დეკლარაციაში”. ზოგადი განათლების ეროვნულ მიზნებში კი არაორაზროვნად არის განსაზღვრული სკოლის ამოცანა – აღზარდოს კანონმორჩილი, ტოლერანტი მოქალაქე.
ამ მიზნის მიღწევა პირობათა ერთობლიობას და დროს მოითხოვს. სწრაფი შედეგის მოლოდინი იდეალურ გარემოშიც კი ნაკლებია, რადგან საღამოს რაც უნდა მოინდომოს ადამიანმა, დილით ის ტოლერანტად ვერ გაიღვიძებს. ტოლერანტობა თვისებად, დამოკიდებულებად ჩამოყალიბების შემთხვევაში იძენს თავის რეალურ შინაარსს, თორემ ფორმალური, დეკლარირებული ტოლერანტობა მყიფე და მსხვრევადია და ხშირად ეკლიან და შხამიან ყვავილებს ისხამს, თანაც იქ, სადაც ამას უფრო ნაკლებ ელიან. ასეთ გამოცდებს კი ყოველ ნაბიჯზე გვახვედრებს ჩვენი მრავალფეროვანი გარემო.
სად, როდის, ვინ და როგორ უნდა მისცეს შემწყნარებლობის გაკვეთილები მომავალ მოქალაქეს?
ამ მიმართებით ოჯახსა და საზოგადოებას სამაგალითო გამოცდილება ძირითადად დეკლარაციის დონეზე აქვთ. ეს ჩვენს კითხვაზე პასუხს აადვილებს, მაგრამ სკოლის წინაშე დასახული მიზნის მიღწევას ძალიან ართულებს. ადვილი პასუხი ასეთია: ბავშვის ტოლერანტული აღზრდა ძირითადად იწყება სკოლაში მისვლის შემდეგ, ნაბიჯ-ნაბიჯ და ინტეგრირებულად. ეროვნული სასწავლო გეგმა კონკრეტულ პასუხისმგებლობას საკვანძო – სამოქალაქო და სოციალური – კომპეტენციის განვითარებაზე სამოქალაქო განათლების საგანსა და მასწავლებელს აკისრებს.
მასწავლებელი კი მარტო ამა თუ იმ სასწავლო გეგმის წარმმართველი არ არის, ის იმავდროულად მატარებელია ურთიერთობათა მთელი კომპლექსებისა, ღირებულებათა სისტემებისა და სოციალური პრიორიტეტებისა, რომლებიც ასახულია მის პირად დამოკიდებულებებში და, საერთოდ, გარემომცველი საზოგადოების კულტურულ მახასიათებლებში. Aანუ, სურს თუ არ სურს, თავისი კულტურის, თავისი საზოგადოების დამოკიდებულებები მასშიც ფესვგადგმულია და ამიტომ იგი ერთდროულად ორი ურთიერთდაკავშირებული პროცესის მონაწილედ იქცევა: ის თვითონაც სწავლობს ტოლერანტობას, მრავალფეროვნების მიმღებლობას და მოსწავლეებსაც ასწავლის.
ტოლერანტობა მასწავლებლისთვისაც მხოლოდ სურვილი და ზნეობრივი მოვალეობა არ არის – ეს მისი ვალდებულებაა. და რადგან ტოლერანტობა არის მსოფლიოს მრავალფეროვანი კულტურების, ამ კულტურებში არსებულ სხვადასხვა ღირებულებათა გამოხატულების, განსხვავებული ადამიანების პატივისცემისა და ცნობის აღიარება, პედაგოგი უნდა იყოს მაგალითის მიმცემი მრავალფეროვნებასთან ურთიერთობაში. ეს არის მისი მოქალაქეობისა და პროფესიონალიზმის მნიშვნელოვანი საზომი. მისი პროფესიული განვითარების გეგმა ამ საკითხს აუცილებლად უნდა მოიცავდეს.
დავიწყოთ იმით, რომ, ზოგადი განათლების კონცეფციის თანახმად, საგანმანათლებლო პროცესი მთლიანად ორიენტირებულია მოსწავლეზე, თანამშრომლობით სწავლებაზე, რის მისაღწევადაც მასწავლებელმა თავი უნდა დააღწიოს დომინანტის როლს და ისეთი გარემო შექმნას, სადაც კლასის ყველა წევრს თანაბარი პირობა ექნება სწავლისთვის, განვითარებისთვის, მიუხედავად მისი განსხვავებულობისა.
თვითშეფასების პირველი კრიტერიუმებიც ამ მოთხოვნებთან მიმართებით შეიძლება განვსაზღვროთ:
•რამდენად პოზიტიურია ჩემი ქცევა და ლექსიკა, ანუ როგორ ვახორციელებ კომუნიკაციას?
•როგორ ვგეგმავ გაკვეთილს მოსწავლეთა კრიტიკული აზროვნების ხელშესაწყობად?
•გააზრებული მაქვს თუ არა მრავალფეროვნების არსი და მისი გამოწვევები?
•რამდენად ვახერხებ კონკრეტულ კლასში მრავალფეროვნების ანალიზსა და მართვას?
•რა და ვინ მეგულება ჩემს მოკავშირედ?
სქემატურად გავიხსენოთ პოზოტიური ქცევისა და ლექსიკის შემადგენელი კომპონენტები:
და კრიტიკული აზროვნების პროცესი:
ახლა კი მრავალფეროვნების არსსა და მრავალფეროვნებასთან ურთიერთობას მივუბრუნდეთ.
მრავალფეროვნებას სხვადასხვაგვარად განმარტავენ და ამ ცნების ძირითადი ქვაკუთხედი ადამიანთა სხვადასხვა ნიშნით განსხვავებაა: სქესის, რასის, ეთნიკური კუთვნილების, განათლების, რწმენის, უნარების, ღირებულებების მიხედვით და ასე შემდეგ.
მრავალფეროვნების ყველა განზომილება მნიშვნელოვანია, მაგრამ ჩვენს რეალობაში გამორჩეული ადგილი უკავია ეთნიკურ, კულტურულ და რელიგიურ მრავალფეროვნებას. ჩვენც ამასთან დაკავშირებული ზოგადი გამოწვევების ცოდნითა და გააზრებით დავიწყოთ, რომ შემდეგ შევძლოთ კონკრეტული კლასის შიგნით არსებული მრავალფეროვნების განსაზღვრა და გამოწვევების პროგნოზირება, საბოლოოდ კი – მათი მართვა. საამისოდ კარგად უნდა ვიცოდეთ იმ ეთნიკური ჯგუფების, კულტურებისა და რელიგიების მახასიათებლები, რომელთა წარმომადგენლებიც კლასში გვეგულება.
მთავარ გამოწვევებს ანუ კონფლიქტებს ჩვენსა და მოსწავლეთა ცნობიერებაში ფესვგადგმული სტერეოტიპები გვიქმნიან. მათი დამარცხების ყველაზე ეფექტური სტრატეგია კრიტიკული აზროვნების განვითარებაა, რადგან ამგვარად მოაზროვნე ადამიანისთვის (სუბიექტური თუ ობიექტური) ინფორმაციის მიღება მხოლოდ დასაწყისია ანალიზისთვის, განსჯისთვის, არგუმენტების ძიებისთვის, შედარებებისთვის და დასკვნების გამოსატანად. კრიტიკული აზროვნება ეხმარება მოსწავლეებს, ახალი კუთხით შეხედონ იმ სტერეოტიპებს, რომლებიც განსხვავებულებთან ურთიერთობისას ბარიერებს ქმნის.
მარკეტოლოგები მრავალფეროვნების კომპეტენციას ერთ-ერთ საკვანძო კომპეტენციად მიიჩნევენ, რადგან, გარდა მისი ჰუმანური არსისა, თანამედროვე, მულტიკულტურული შრომის ბაზარი პროფესიონალიზმში ტოლერანტობასა და მრავალფეროვნების მიმღებლობის უნარ-ჩვევებსაც მოიაზრებს. ჩვენ შეგვიძლია, ეს ფაქტორი მოსწავლეებისთვის მოტივაციის ამაღლების საფუძვლად ვაქციოთ პიროვნული განვითარების გეგმის განსაზღვრისა და შესრულების სწავლების ეტაპზე.
ფსიქოლოგები მრავალფეროვნების კომპეტენციას ოთხი საფეხურებრივი კომპონენტის ერთობლიობით წარმოადგენენ. ესენია გათვითცნობიერებულობა, ცოდნა, უნარები და ქცევა.
გათვითცნობიერებულობა ნიშნავს:
▪ აღიარო განსხვავებები როგორც მრავალფეროვნების გამოვლინება და არა როგორც ნორმიდან გადახრა.
▪ აღიარო, რომ სხვადასხვა კულტურაში სხვადასხვა ღირებულებებია და, მაშასადამე, სხვადასხვა ქცევაა მიღებული.
▪ იცოდე საკუთარი ინდივიდუალური კულტურის არსი და მნიშვნელობა.
▪ აღიარო საკუთარი სტერეოტიპული აზროვნება, სხვათა მიმართ განსჯა-დისკრიმინაცია, უცხო კულტურული ღირებულების მიმართ ემოციური რეაგირება.
▪ გააცნობიერო „კაცობრიობის კულტურისთვის” დამახასიათებელი საერთო ღირებულებები, რომლებსაც უკლებლივ ყველა ადამიანი და ადამიანთა ჯგუფი იზიარებს: უსაფრთხოება, ჯანმრთელობა, შვილების კეთილდღეობა და განათლება, სიყვარული და ოჯახი, თვითრეალიზაციის შესაძლებლობა.
ცოდნა ნიშნავს:
▪ სხვა კულტურებისა და ჯგუფების შესახებ ფაქტობრივი ინფორმაციის შესწავლას;
▪ სხვა კულტურის ამსახველი ლიტერატურის, ფილმების გაცნობას, გაანალიზებას და საკუთარ წარმოდგენებსა და ცხოვრებასთან შედარებას;
▪ ახალი ენის/ენების შესწავლას;
▪ პირად საუბრებს განსხვავებული კულტურისა და ჯგუფების წარმომადგენლებთან მათი ყოველდღიური ცხოვრების წესების შესახებ.
უნარები გულისხმობს:
▪ პასუხისმგებლობით ეკიდებოდე საკუთარ რეაქციას განსხვავებული კულტურის მიმართ;
▪ მუდამ და გულწრფელად ცდილობდე სხვისი თვალსაზრისის გაგებას;
▪ ფლობდე კულტურათაშორისი კომუნიკაციის უნარ-ჩვევებს;
▪ ფლობდე პრობლემის მოგვარების უნარ-ჩვევებს;
▪ ფლობდე კონფლიქტის მართვის უნარ-ჩვევებს;
▪ ეძიებდე ადამიანთა განსხვავებულ ჯგუფებთან ეფექტური თანამშრომლობის გზებს.
ქცევა ნიშნავს:
▪ გაუზიარო ცოდნა სხვებს და გააცნობიერებინო კულტურული მრავალფეროვნების მნიშვნელობა;
▪ დაამყარო მეგობრული ურთიერთობა განსხვავებული კულტურის ან ჯგუფის წარმომადგენელთან.
▪ გამოიჩინო მეტი მოთმინება იმ მოსწავლეებთან მუშაობისას, რომლებიც განსხვავდებიან სწავლისა და ათვისების უნარით;
▪ ესაუბრო მრავალფეროვნების საკითხებზე კოლეგებს;
▪ მუდამ იზრუნო მრავალფეროვნების კომპეტენციის შემდგომ განვითარებაზე.
ამ ინდიკატორებზე ნაბიჯ-ნაბიჯ რეაგირება მასწავლებელს აძლევს მზაობას, პროფესიულ დონეზე წარმართოს ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნებასთან ურთიერთობის სწავლების პროცესი. თითოეული კომპონენტის დაძლევისას მიღებული პირადი, თუნდაც უარყოფითი გამოცდილება და დასკვნები მას საშუალებას აძლევს, თავდაჯერებულად გაუძღვეს მოსწავლეებს იმავე გზის გასავლელად, რომელიც თავად უკან მოიტოვა. ცხადია, მათ ასაკსა და წინარე ცოდნაზე მორგებული აქტივობებით, რომლებიც აუცილებელ თანხვედრაში იქნება ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან.
ვინ და რა მეგულება ჩემს მოკავშირედ?
კვლევა და საკუთარ თავზე დაკვირვება მასწავლებელს ანალიზისა და დასკვნების გამოტანის საშუალებას აძლევს, რაც თვითგანვითარების დაგეგმვაში ეხმარება. ინოვაციური და მეტად ინფორმაციული მეთოდით – ვიდეოჩანაწერის გაკეთების და შემდეგ მისი გაანალიზების საფუძველზე – დასკვნების გამოტანა იოლდება. შეიძლება მივმართოთ სხვა მეთოდებსაც. კრიტიკული მეგობრის ჩართვა კიდევ ერთი შესაძლებლობაა პროფესიული განვითარებისა. კოლეგებმა შეიძლება ფასდაუდებელი დახმარება გაუწიონ ერთმანეთს. ამ კომპეტენციის ქონა ხომ მარტო სამოქალაქო განათლების პედაგოგს არ მოეთხოვება – სასკოლო სივრცეში, ბავშვებთან ურთიერთობისას, იმავე გამოწვევის წინაშე დგანან დირექცია, ყველა საგნის მასწავლებელი, მით უფრო – კლასის დამრიგებლები.
მასწავლებლისთვის ხელმისაწვდომია მეტად საინტერესო რესურსები. მათში მოცემულია ინფორმაცია, სტრატეგიები და მეთოდები, რომლებიც ამ თემებზე მუშაობისას გამოგვადგება, სავარჯიშოები, სიტუაციური ამოცანები, რომლებსაც მიზნობრივი გამოყენების ინსტრუქციებიც ახლავს.
ურთიერთობა მასწავლებელსა და მოსწავლეებს, მასწავლებლებს, დირექციასა და მასწავლებლებს, სკოლასა და მშობლებს შორის მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რომელსაც უნდა ემყარებოდეს ტოლერანტი პიროვნების აღზრდა. სასკოლო სივრცეში საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანური ღირსებებისადმი რეალური პატივისცემა წინაპირობაა იმისა, რომ დღევანდელი მოსწავლეები დემოკრატიული საზოგადოების ღირსეულ წევრებად იქცნენ და არა დაკომპლექსებულ, შეუწყნარებელ და რევანშისტ ადამიანებად.
ტოლერანტობა კაცობრიობის საჭიროებაა, ამ მიმართებით ჩვენ ჩვენი პრობლემები გვაწუხებს, მაგრამ დემოკრატიულად აღიარებული საზოგადოებების შიგნითაც კი შემწყნარებლობის საკითხი პრობლემად რჩება. ამ თემაზე მუშაობენ ფსიქოლოგები, სოციოლოგები, პოლიტოლოგები.… ტარდება კვლევები, იწერება დეკლარაციები, ნაშრომები, რეკომენდაციები.
კიდევ ერთი გარემოება:
შემწყნარებლობაზე მსჯელობისას გამახსენდა: შიდსისა და კლინიკური იმუნოლოგიის ცენტრის პროფესიონალთა დახმარებით დავგეგმეთ ინტერვიუ აივ ინფექცია/შიდსიან პაციენტთან – სტიგმაზე უნდა გვესაუბრა, ცხადია, ანონიმურობის დაცვით. რედაქციაში შეხვედრის დროზე ტელეფონით შევთანხმდით. წინასწარ მივიღე რჩევები მისი პირადი ექიმისა და ფსიქოლოგისგან. ინტერვიუ კი მაინტერესებდა, მაგრამ უწინარესად მისი ნდობის მოპოვება იყო მნიშვნელოვანი, რადგან ამ თემაზე რუბრიკის წამოწყებას ვაპირებდით. ახალგაზრდა კაცი დათქმულ დროს მოვიდა. იოლად მომაგენით-მეთქი? – ვკითხე, ამინდზე ჩამოვუგდე სიტყვა, თითქოს ყინული გალღვა, საუბარიც აეწყო. Aამ დროს კოლეგამ კარი შემოაღო, რესპონდენტი რომ დაინახა, მოიბოდიშა, არ ვიცოდი, თუ ინტერვიუს იწერდიო და გაბრუნდა. სტუმარი აფორიაქდა, ერთი-ორი წუთი ჩუმად იყო, მერე ნერვულად წამოდგა, მეჩქარებაო და ისე სწრაფად წავიდა, კიბეზე თვალიც ვეღარ შევასწარი. დაბეჯითებით ვერ ვიტყვი, მაგრამ მისი გაქცევა ან სიტყვა „ჩაწერამ” განაპირობა, ან ეჭვმა, რომ ჩემმა კოლეგამ სწორედ მის სანახავად შემოიხედა. ამ მარცხის გამო ძალიან ვწუხდი. ფსიქოლოგმა ამიხსნა: ჩვეულებრივ, უმცირესობაში აღმოჩენილთა ნდობა საზოგადოების მიმართ სხვებისადმი მათივე შემწყნარებლობის პირდაპირპროპორციულიაო. ასე რომ, ტოლერანტი საზოგადოების ჩამოსაყალიბებლად უმრავლესობის მზაობა არ კმარა, არანაკლებ მნიშვნელოვანია უმცირესობაში მყოფთა განწყობა-დამოკიდებულება.
მასწავლებლის როლიც იმიტომ არის უმნიშვნელოვანესი, რომ უმრავლესობასაც და უმცირესობასაც (არავინ იცის, მრავალფეროვნების თვალსაზრისით, ვინ როდის საით აღმოჩნდება) მასწავლებელი ამზადებს თავისი მომავალი, ცვალებადი როლების შესასრულებლად და საამისოდ მას მაღალი პროფესიული უნარები სჭირდება.
ტოლერანტობა განსაკუთრებული ზნეობრივი თვისებაა, რომელიც ასახავს პიროვნების აქტიურ სოციალურ პოზიციას და ფსიქოლოგიურ მზაობას, პოზიტიურად იურთიერთოს განსხვავებული ნაციონალობის, აღმსარებლობის, სოციალური წარმოშობის ან შეხედულებების, მსოფლმხედველობის, აზროვნებისა თუ ქცევის მქონე ადამიანებთან – აი, კიდევ ერთი განსაზღვრება.
როგორც აღვნიშნეთ, მოქალაქის აღზრდაში გარემოს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება, სასკოლო კულტურა, სკოლის შინაგანაწესი ტოლერანტული უნდა იყოს და რეალურად ხორციელდებოდეს. აღარ არის საჭირო საუბარი იმაზე, რომ ამგვარი აღზრდა მხოლოდ საგაკვეთილო პროცესით ვერ ამოიწურება და კლასგარეშე აქტივობები აუცილებელია. მით უმეტეს, ჩამოთვლილი ინდიკატორები პირდაპირ აღძრავს მრავალფეროვანი სასწავლო პროექტების იდეებს. თუ მასწავლებელი მაღალი კომპეტენციებით აღჭურვილი შევა კლასში, მას ექნება შესაძლებლობა, გასაქანი მისცეს თავის შემოქმედებით უნარებს, მრავალეთნიკური თუ სხვა მრავალფეროვნების სირთულეები შესაძლებლობად აქციოს და კლასში ღირსეული ტოლერანტული გარემო დაამკვიდროს.
რეკომენდებული ლიტერატურა:
◦ სარჯველაძე ნ., შუშანია ნ., მელიქიშვილი ლ., ბალიაშვილი მ. ტოლერანტობა მრავალეროვან საქართველოში, მწიგნობარი, თბილისი, 2009
◦ ვქმნით ტოლერანტულ გარემოს. ტოლერანტობის სახელმძღვანელო მასწავლებლებისთვის, კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრი, 2005
◦ ნეკი ნეკისა, შერიგებისა – კონფლიქტების მართვის საფუძვლები მოზარდებისათვის, თბილისი, 2002
◦ სამოქალაქო განათლებისა და პედაგოგთა გადამზადების პროგრამის პორტალის ელექტრონული ბიბლიოთეკა მასწავლებლებისათვის https://civics.ge/i
dex.php?m=841
dex.php?m=841
