მამაჩემი მეცხოველე იყო და მეცნიერულად ჰქონდა შესწავლილი საქონლის მოვლის ამბები. ხშირად იხედებოდა თავის წიგნებში და მათი მოშენების, კვებისა და გამრავლების შესახებ კარგად შესწავლილ მეთოდებს არაერთხელ მიუბრუნდებოდა ხოლმე. მისი თქმით, ყველაზე ადვილად მოსამრავლებელი და მომგებიანი ცხოველი ღორია. ამიტომაც ღორების მინი-ფერმა, რაც თავი მახსოვს, სულ ჰქონდა. სტუმრიანი და პურ-მარილიანი ოჯახი გვქონდა და თავად განსაჯეთ, რამდენად სასიამოვნო იქნებოდა, პატივსაცემი სტუმრების მობრძანებისას კარგად დაბრაწული, კრაწუნა გოჭის გაჩენა სუფრაზე, თავის სურნელოვან, ცხარე მეგრულ პომიდვრის საწებელთან ერთად.
ჩემი სოფელი კირცხი მცირემიწიანი არ არის და იქ მაცხოვრებელნი, თავიანთი მოზრდილი სამოსახლოებით, პატარა მემამულეებს ჩამოჰგვანან. იქ, იმ მადლიან მიწაზე, თუ ადამიანი მუქთახორა არ არის, იმას მაინც მოახერხებს, რომ ოჯახი არ დაამშიოს. ერთი ჭკვიანი ნათესავი მყავს, გაგრიდან დევნილი (ლტოლვილებს ხომ მიწისა და სახლის ფასი სხვაგვარად ესმით), მას ხშირად უთქვამს: მამაშენი ნამდვილი მემამულეა, უზარმაზარი მიწისა და სახლის მფლობელიაო. ცხადია, აჭარბებდა, რადგან მამაჩემს სახლიც ჩვეულებრივი ჰქონდა და მიწაც არც ამგვარად გასაჰიპებოლებელი, მაგრამ როცა უსახლკაროდ დარჩები და ერთი პაწაწინა ოთახი, მზისქვეშეთში თავშესაფარი საოცნებო გაგიხდება, როცა საკუთარ, დაკარგულ სახლზე ოცნება გაგაწამებს, ალბათ მაშინ მოგეჩვენება ასე.
სულ პატარა ვიყავი, წერა-კითხვა ახლად ნასწავლი მქონდა, როცა ჩემს ხელთ აღმოჩნდა ქართული ჯადოსნური ზღაპრების უზარმაზარი წიგნი, რომელიც მერე უცნაურად გაუჩინარდა. ვოცნებობ, ოდესმე მოვახერხო ქართული ზღაპრების სრულად შეგროვება და ქართველი ბავშვებისთვის ასეთივე დიდი წიგნის გამოცემა. დაუსრულებლად ამ წიგნს დავათრევდი. ნიშანდობლივია, რომ სათაური აღარ მახსოვს. სათაური ან რა საჭიროა? ის ჩემთვის მთელი ცხოვრება იყო. მახსოვს, ბოლოს, ჩემგან ნაწამებს, ყდები აღარ შერჩენოდა. მთელი ცხოვრება ამ წიგნს დავეძებდი. მერე აღარასდროს შემხვედრია მსგავსი გამოცემა და ახლა ვფიქრობ, ნეტავ რეალურად თუ არსებობდა? თუმც მის არსებობაში ეჭვის შეტანა ჩემი მხრიდან უსინდისობაა, რადგან ის მასაზრდოებდა, ქართული მითოსის მისტიკურ სამყაროს მისი წყალობით ვეზიარე. „იყო და არა იყო რა…“ – ასე იწყებოდა ზღაპრები… ამ წიგნმა წარუშლელი კვალი დააჩნია ჩემს სულს. მისი ფანტომებით ნაკვები სული სასწაულებს მიწაზე ეძიებდა და აი, აღმოვაჩინე კიდევაც – კუნძული საღორის უკან!
ახლა, როცა ბავშვობაზე ვფიქრობ, მაგონდება რეზო ინანიშვილის გენიალური მოთხრობა „წალო“… მწერალი ბავშვობას იხსენებს: „და მაინც – რა მეჩვენება დღეს, იცი? – მეჩვენება, რომ მე მაშინ დიდი ვიყავი, დიდი იყო ირგვლივ ყველაფერი, ეს ოთახი, ეზო, უბანი, – უამრავ რამეს იტევდა აქაურობა. შემდეგ და შემდეგ კი დავპატარავდი. დაპატარავდა ოთახიც, ეზოც, უბანიც, მთელი ქვეყნიერებაც. მე ახლა მთლად პატარა ვარ, ვეღარსად ავდივარ და ვეღარაფერს დავყურებ მაღლიდან. ძალიან ვცდილობ, რომ ასე არ იყოს, ვიჯგიმები, ვფაფხურობ, რაღაცებს ვწვდები, მაგრამ არაფერი გამომდის“.
თუ ჩემთვის საოცრებათა სამყარო და სულის ნავთსაყუდელი ბავშვობაში იყო პაწაწინა კუნძული საღორის უკან (რომელსაც კუნძულს პირობითად ვეძახი, თორემ ერთი ციდა, სამკუთხა მიწის ნაგლეჯი იყო), რეზო ინანიშვილისთვის ასეთი ყოფილა სალოგინე წალო, სადაც პატარა, მგრძნობიარე ბიჭი სულიერი განცხრომით გადაიჩრდილებდა ხოლმე ამსოფლიურ ხვატში.
როგორც გამოცდილ მეცხოველეს, მამას ეზოში ედგა საძროხე, საღორე, საქათმე… მას კოხტა, ოროთახიანი საღორე ჰქონდა აგებული, თუკი საღორეს ეთქმის „კოხტა“. ერთ ოთახში ბურვაკები ბინადრობდნენ, მეორეში – დედა ღორი, თავისი გოჭუნებით. სულო ცოდვილო, იმ საღორეშიც ბევრჯერ შევმძვრალვარ, როცა ღორები ტყეში იყვნენ გარეკილნი და ის ჩემთვის იმავე დანიშნულებას ასრულებდა, რასაც წალო – პატარა რეზო ინანიშვილისთვის.
საღორის უკან იყო ჩვენი მამულის ძირითადი ნაწილი. ხშირად მივსეირნობდი ხოლმე ყანისა და ტყისკენ. ხან თხილის ხეივანში თხილს ვაგროვებდი, ხან მოშორებით მდგომ ორ უნაბის ხეს ვსტუმრობდი ხოლმე. ამ უნაბებს შორის ერთი ალვასავით აშოლტილი იყო, ხოლო მეორე – დატოტვილი, გაფარჩხული. ისინი ჩემთვის ცოლ-ქმარი იყვნენ, განუყრელად გვერდი-გვერდ მდგომნი, უსაშველოდ შეყვარებულები. მერე დაბერდნენ და გავიდნენ ამა სოფლით. ხშირად მომნატრებიან. გაზაფხულობით უნაბების სიახლოვეს ისევ გამიჩნდებოდა ხოლმე საქმე: მათ გასწვრივ ალუჩა იდგა, ჯადოსნური ხე, რომლის კრეფასა და კბილების მოკვეთამდე ჭამასთან ერთად გაზაფხული ახალ სიცოცხლესა და ხალისს შთამბერავდა ხოლმე. იქვე იყო ვენახიც – ქრისტეს მადლის მიწიერი განსხეულება. მის მწკრივებში მოხეტიალეს თავი სემირამიდას ბაღში წარმომედგინა. ამის იქით იწყებოდა დაღმართი, სადაც სიმინდის ყანა იყო, რომელიც უსასრულოდ დიდი მეჩვენებოდა. სიმინდის ტაროებს ნაზ ულვაშებს ვაგლეჯდი და დასახიჩრებულ, თმებდაგლეჯილ თოჯინებს თმებად ვამაგრებდი თავზე. ყანის ბოლოს ტყე იწყებოდა. ერთ მხარეს ტრიალი ველი იყო, რომლის ცენტრში უზარმაზარვარჯიანი ველური ვაშლის ხე იდგა. ახლა რომ ვიგონებ, ის ველი სალხინებელი იყო, ნამდვილი ედემი, ხოლო „ედემს რგული ალვის” როლს ეს ვაშლის ხე ასრულებდა. მეორე მხარეს გორაკი თუ კორდი იყო, აკაციის ხეებით დაჩრდილული. იქ ქართული აკაციაც ხარობდა, თეთრყვავილოვანი და სურნელოვანი და გლედიჩიაც (მეგრულად ლედიშია), რომელიც ლობიოს მსგავს, ოღონდ ბევრად უფრო დიდ პარკებს ისხამდა. მასში თესლებიც იყო მოთავსებული და ტკბილი, ბლანტი წვენიც. ბავშვები ამ პარკებს ვგლეჯდით და იმ ტკბილ წვენს ვწუწნიდით. თან გვეშინოდა, არ ვიცოდით, ეს სასარგებლო იყო თუ მავნებელი. გლედიჩიას უზარმაზარი, სადგისივით გრძელი და დიდი ეკლები ჰქონდა, რომლებიც ფრიად სასარგებლო რამ იყო ათასგვარი ბავშვური სათამაშოს დასამზადებლად.
ველისა და გორაკის მიღმა მოზრდილი ღელე იყო, რომელიც წვიმიან ამინდში ადიდდებოდა ხოლმე და პატარა გულებს ხალისით გვივსებდა ბავშვებს. მასზე მამას რკინის ხიდი გაედო, ხიდი თუ ხიდუკა, რომელიც მაშინ ჩემთვის, რაღა თქმა უნდა, მეგაპოლისების დიდ მდინარეებზე გადებულ თვალუწვდენელ ხიდებს შეედრებოდა ლამის. ხიდს რომ გადახვიდოდი, დიდი ფერდობი იწყებოდა, მის ძირას კი, ღელის გაყოლებაზე, თხმელის ტყე იყო, ბნელი, ნესტიანი და იდუმალი. გაზაფხულზე ეს თხმელნარი მთლიანად იფარებოდა ყოჩივარდებით. ბევრი ლამაზი რამ მინახავს რეალურად თუ ტელეეთერითა და ინტერნეტის ვირტუალური სანახებით, მაგრამ ჩემს წარმოსახვაში ამაზე მშვენიერი არაფერი იმალება. რამდენჯერ მიცდია ყოჩივარდების ბოლქვებიანად მოთხრა და ქოთნებში ჩარგვა, მაგრამ ვერასოდეს ვახარებდი. არ მესმოდა, რომ ყოჩივარდა ქოთნის ყვავილი არ იყო, ფარვანასავით ხანმოკლე ცხოვრებისთვის უფალმა ველად მოავლინა… ხიდის მიმდებარე ფერდობიდან ისევ ჩავდიოდით პატარა ხევში, რომელსაც გვიმრით დაფარული ფერდობიც ერტყა და ჩავარდნილი ხეობაც, სადაც იდგა ზღმარტლის ჯადოსნური ხე.
გვიმრა მეგრელებისთვის მისტიკური მცენარეა. მეგრელის წარმოდგენით, გვიმრა ადრე უზარმაზარი ხე იყო და დედამიწაზე მომხდარ კლიმატურ ცვლილებებთან ერთად დაჩიავდა. უძველესი კოლხების სევდიანი შთამომავლები გვიმრის ხის დაჩიავებასა და მომაკვდავ ბუჩქად ქცევას კოლხეთის სამეფოს განადგურების ანალოგად სახავენ. გური ოტობაიას აქვს საოცარი მეგრული ლექსი „გვიმარა”, სადაც ეს ძველკოლხური სევდაა გადმოღვრილი:
„ოხვამერი ჯა რდი, მარა დეჩიჩიო გვიმარა,
ვეკანგარა ირიათო თი თუთას დო თი მარას!
ჩელაია ნირსი ცაშე მირაყვალუ,
გოკურცხია, დიდა ინგირი გირაქვალუ,
გოლუაფირო, გოლუაფირო, ირო ფალუ,
კუჩხეფიშა წყურგილეფი ქუმოიდვალუ”…
სახელდახელო თარგმანი ასეთია: სალოცავი ხე იყავი, დაჩიავდი გვიმარა, ნუ მისტირი იმ თვესა და იმ კვირას… თეთრი ნისლი ციდან მოცურავს, იფხიზლეო, დედა ენგური გიჩიჩინებს, გენაცვალე, სულ უნდა ხარობდე, ფეხებზე რომ წყაროები ამოგიცვამს…
დედა ენგური მაცოცხლებელი მდინარეა, მის სახელში კოდირებულია დედამიწის პირველი სიტყვები. შუამდინარულად, კაცობრიობის პირველ ენაზე, „ენ” ზეცაა და „ქი” – მიწა, ეს ორი ელემენტი ამ მდინარის სახელშია გაერთიანებული – „ენქი” და „ენგური” ფონეტიკურად ერთი და იგივეა. მეგრულად „ქიანა”, ფონეტიკურად იგივე „ქიენ” (მიწა და ზეცა), დედამიწას ან სამყაროს აღნიშნავს. ქართული მითოსის სამი სკნელი მეგრულში ასეა გამოხატული…
ახლა ისევ კირცხს მივუბრუნდები: ზღმარტლის ნაყოფზე გემრიელი ქვეყანაზე არაფერი მეგულებოდა. მას მეგრულად საოცარი სახელი ჰქვია – ცქუმუნტური. უჯიათი ხე იყო, ვეება, უხეში, დაღარული, უფორმო, უკარება და ზღმარტლის კრეფა ტანჯვა-წამებით გვიხდებოდა, მაგრამ სწორედ ამაში იყო მთელი ნეტარება. სკოლიდან მომავალნი, მოსაწყენი გაკვეთილებით დაქანცულნი და გაზაფხულის თბილი მზით მოთენთილნი, მაინც კისრისტეხით ჩავრბოდით იმ თავდაღმართში ზღმარტლის საკრეფად. შემდეგ კი ისე ხარბად შევექცეოდით, უკვდავების წამალივით. ჩანთები, თეთრი პერანგები და მთელი სამოსი გადამწიფებული, დაჭყლეტილი ცქუმუნტურით გვეთითხნებოდა, მაგრამ რა გვენაღვლებოდა?
ჩემი სოფლის სახელზე აქამდე არაფერი გითხარით – კირცხი მეგრულად სეტყვას ნიშნავს. ეს ჩემთვის არა მარტო ფონეტიკა და სიტყვის ეტიმოლოგიაა, არამედ მითოსური შიფრ-კოდი – ამ სოფლის არსებობით სული მარადი გრძნობით დასეტყვილია. გამიგრძელდა. კიდევ ბევრის თქმა შემიძლია ჩემი ბავშვობის სამოთხის შესახებ, მაგრამ სხვათათვის ალბათ მოსაწყენი იქნება, ამიტომ მოდი, მივადგეთ კუნძულს საღორის უკან. ეს კუნძული ზამთრის თოვლიან ღამეში აღმოვაჩინე – საღორეს ესაზღვრებოდა. წესიერი სამკუთხედის ფორმა ჰქონდა და დიდი ფერდის გასწვრივ მამას გათხრილი ჰქონდა სანიაღვრე ორმო. ერთ მხარეს საღორის უკანა კედელი საზღვრავდა, მეორე მხარეს – სანიაღვრე თხრილი, ხოლო მესამე მხარეს – ღობე, რომელიც მეზობლის ყანისგან გვმიჯნავდა. კუნძულის მიწა ოდნავ ამოზნექილი იყო და ამით კუნძულს გამოარჩევდა მთელ არე-მარეში.
უბიწო თოვლით დაფარული კუნძული ფანტასმაგორიებით გაჯერებულ თოვლიან, ნათელ ღამეში საოცრებად მომეჩვენა. დავინახე და თვალები გამიშტერდა. როგორ აქამდე ვერ შენიშნე-მეთქი? – ვუსაყვედურე საკუთარ თავს. იმ ღამეს თოვლმა გადამრია. დედას ვარდების ხეივანი ჰქონდა. იქვე იყო მსხლის დიდი ხეები. მათ ძირას თოვლი განსაცვიფრებლად ლამაზი იყო, მომხიბლავად მაცდური. მიხმობდა და მახელებდა. ამ ხეივანში შევგორდი და მუხლამდე თოვლში კოტრიალი დავიწყე. ჩემზე ბედნიერი სულიერი ცისქვეშეთში არ მეგულებოდა. ვინმეს რომ დავენახე, უთუოდ იტყოდა, ბავშვი გაგიჟებულაო. კარგა ხნის შემდეგ იმის შიშმა წამომაგდო, რომ სახლიდან ვინმე გამოვიდოდა, ან დედა მომისაკლისებდა და ასეთ ყოფაში თუ მნახავდნენ, უსიამოვნება არ ამცდებოდა, ტრაგიკულად დამთავრდებოდა ჩემი წრეგადასული სიხარული. წამოვდექი, თოვლი ჩამოვიბერტყე და კუნძულისკენ წავედი. იქ გაგორებაც მომინდა, მაგრამ მისი თოვლი ისეთი შეურყვნელი იყო, ისეთი კამკამა, რომ ცდუნება დავძლიე და არ გავიმეტე, არ შევბილწე მისი პირველქმნილი მშვენება. ამ ღამის შემდეგ ეს კუნძული ჩემთვის თავშესაფრად იქცა. სულ იქ გავრბოდი, წვიმიან ამინდში იქ ჩავცუცქდებოდი, საღორის უკანა კედელს მიყრდნობილი გავირინდებოდი და ჩემი ფანტაზია სად არ მიმაქროლებდა…
როცა ვინმე გამაბრაზებდა, ჩემი კუნძულისკენ გავრბოდი. ის გასულიერდა ჩემთვის, ჩემი მესაიდუმლე გახდა, რადგან კუნძულს მარტო ველაპარაკებოდი კიდევაც. იდეალური მესაიდუმლე იყო – თან ჩემს ფანტაზიას ახელებდა და თან გულმოდგინედ ინახავდა ჩემს ყველა უწყინარ საიდუმლოს, ერთხელაც არ უღალატია, ერთხელაც არ გავუცივარ. მე კი არ მივდიოდი მასთან, თავად მეძახდა, თავად მახსენებდა თავს და მეც ვენდობოდი, მიყვარდა, მეიმედებოდა. ხშირად ვაკითხავდი.
თქვენ უნდა გენახათ ჩემი გაოცება გაზაფხულზე, როცა ჩემი ენგადი მოულოდნელად მწვანედ გადაბიბინებული დამხვდა. ასე როგორ ახერხებ ჩემს გაოცებას-მეთქი? – ვკითხე. მრავალმნიშვნელოვნად ამოიგმინა, ხასხასა მწვანე ბალახი შეარხია, ისეთივე უბიწო და თვალისმომჭრელი, როგორიც ის ქალწულივით შეურყვნელი, ქათქათა თოვლი. ბალახზე ფეხის შედგმა ვერ შევბედე და თხრილთან ჩამოვჯექი ჩემს ერთგულ მეგობართან სასაუბროდ. იმ დღიდან მოყოლებული არასოდეს ვღალატობდი. თოჯინა იქ მიმყავდა და დედობრივ გრძნობებსაც იქ ვაფრქვევდი. იქ ამოვსვამდი ჩანთიდან ჩემს „შვილს“, რომელსაც ხან სოფიო ერქვა და ხან კიდევ – მარიტა (ლეონიძის მარიტას მაშინ არ ვიცნობდი და ეს სახელი საიდან მოვიგონე, არ ვიცი). კუნძულთან აღარაფრის რიდი მქონდა, მას ხომ ყველაფერი ესმოდა, მათამამებდა?! გეფიცებით, ჩვენ შორის ნამდვილად იყო დიალოგები. ერთხელაც არ განრისხებულა ჩემს სისულელეებზე, ძალიან ლმობიერი იყო, მხოლოდ სანუგეშო სიტყვებს მეჩურჩულებოდა, სიხარულიც ჩემთან ერთად უხაროდა და ჩემი ტკივილიც სტკიოდა ისეთი განცდით, მიწამ რომ იცის… აბა, რატომ ვამბობთ, იმათი ცოდვით მიწა იწვოდაო?
ერთ უბედურ დღეს კი, ზაფხულის არდადეგებზე კურორტიდან სახლში მობრუნებულს, ჩემი კუნძული აღარ დამიხვდა. როგორ მოულოდნელადაც გაჩნდა ჩემს ცხოვრებაში, ისევე მოულოდნელად გამქრალიყო, მასთან გამომშვიდობებაც კი ვერ მოვასწარი…
მამამ, რა თქმა უნდა, ამ კუნძულთან ესოდენ ფაქიზი გრძნობებით ჩემი კავშირის შესახებ არაფერი იცოდა… რომ სცოდნოდა, ასეთ ვანდალიზმს არ ჩაიდენდა, რადგან მამა ჰუმანური კაცი იყო… უბრალოდ მან საღორის უკან ახალი საძროხის აგება გადაწყვიტა, რასაც შეეწირა ჩემი კუნძული. მამამ ბოსელი ააშენა, კუნძულის მიწა გულმოდგინედ გადათოხნა, დაავაკა, დატკეპნა და საძროხის შესასვლელად აქცია. თხრილი თუ არხი, რომელიც კუნძულს აფიქსირებდა, ამოავსო და კუნძულის კვალი ისე გაქრა, თითქოს არც არასდროს არსებულიყო.
ცხარედ ვიგლოვე მეგობრის გაუჩინარება და თითქოს იმ დღიდან უკვე აღარ ვიყავი ბავშვი… კუნძულის გაქრობასთან ერთად გაქრა ბავშვობაც… საბედისწერო დამთხვევა იყო… ახლა მგონია, რომ მას შემდეგ ათასი საუკუნე გასულა, მაგრამ კუნძული ჩემს მეხსიერებაში სამარადჟამოდ ცოცხლობს. მაშინაც ხომ გასულიერებული მყავდა? არც მის არსებობაზე ვუყვებოდი არავის და მისი გაქრობაც საიდუმლოდ დარჩა… ახლაც სევდიანად გავცქერი ხოლმე მიწის იმ მონაკვეთს, მაგრამ ახლა იქ ვერც ბიბინა მწვანე მოლს იხილავთ და ვერც ქალწულივით უბიწო, ქათქათა თოვლს, რადგან ძროხებისა და ღორებისგან შერყვნილია ყველაფერი…
ნამდვილად არ ვარ ისე თამამი, რომ ცხოვრებას საღორე ვუწოდო, მაგრამ მის წიაღში ჩვენ ყველას გვაქვს ჩვენი პატარა კუნძულები, სადაც თავს შევაფარებთ ხოლმე… ზოგჯერ ისეთი ჟამიც კი დგება, ეს კუნძულები სულ ერთიანად გადახრიოკდებიან და სულს ვერსად მოითქვამს ადამიანი… „ვეფხისტყაოსანშიც“ ასეა… როცა გმირებს უჭირთ, სულ შამბნარზე (გამხმარბალახიან ველზე) დააბიჯებენ, ხოლო როცა ხარობენ, მწვანე კორდზე აღმოჩნდებიან ხოლმე… ზურმუხტოვანი კუნძულები მინდა გისურვოთ…
