მკვლევრები ყოველთვის ინტერესით ატარებდნენ ექსპერიმენტებს ბავშვების მონაწილეობით და მიუხედავად იმისა, რომ მათი სამეცნიერო ღირებულება იმ დროისთვის საეჭვოც კი იყო, მათმა უმეტესობამ კაცობრიობის ისტორიაში თავისი როლი მაინც ითამაშა.
მაგალითად, გასული საუკუნის 30-იან წლებში, ფსიქოლოგმა უინთროპ კელოგმა, ექსპერიმენტი საკუთარ შვილზე ჩაატარა – ის მას ჩვილობიდან შიმპანზესთან ერთად ზრდიდა. წელიწად-ნახევრის შემდეგ კი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ადამიანს მეტი შანსი აქვს მაიმუნად გადაიქცეს, ვიდრე პირიქით, რის შემდეგაც ექსპერიმენტი სასწრაფოდ შეჩერდა.
უინთროპ ნაილს კელოგი 1898 წელს, ნიუ-იორკში დაიბადა. დაამთავრა საშუალო სკოლა, ჩაირიცხა კორნელის უნივერსიტეტში, ერთი წლის შემდეგ კი ჯარში წავიდა და ევროპის ომში აღმოჩნდა. ომის შემდეგ ის სწავლას ინდიანას უნივერსიტეტში დაუბრუნდა, სადაც ერთდროულად გაიტაცა ფსიქოლოგიამ და ფილოსოფიამ. უნივერსიტეტში მან მომავალი მეუღლე, ლუელა დოროთი აგერიც გაიცნო. ბაკალავრის დიპლომის აღების შემდეგ, კელოგმა აკადემიური საქმიანობა გააგრძელა, 31 წლის ასაკში კი დოქტორის წოდება მიიღო.
კელოგი ინდიანას უნივერსიტეტში პედაგოგად დარჩა. ჩართული იყო ქცევის შესწავლასთან დაკავშირებულ კვლევებში, მაგალითად, აკვირდებოდა ტვინის ქერქგამოცლილი ძაღლების რეაქციებს, ვირთხებისა და ფრინველების შიშს, მათი ემოციების გავლენას კუნთოვან სისტემაზე. თუმცა, ყველაზე უჩვეულო ექსპერიმენტისთვის კელოგმა საკუთარი შვილი გამოიყენა.
სტუდენტობის დროს ის ბევრს კითხულობდა ბუნებაში ველურად აღზრდილ ბავშვ მაუგლებზე. მას ძალიან აოცებდა ის ფაქტი, რომ ცოცხალი ბუნებიდან საზოგადოებაში დაბრუნებულ ბავშვთა უმეტესობა ვერ ახერხებდა სრულ სოციალიზაციას. მკვლევარს ამ საკითხის შესწავლა უნდოდა, მაგრამ იმასაც ვერ ბედავდა, რომ ექსპერიმენტში სხვისი ბავშვი ჩაერთო.
ბოლოს მოუსვენარმა კელოგმა მაინც მიიღო წარმოუდგენელი გადაწყვეტილება – 1931 წელს მეუღლესთან ერთად მან საცხოვრებლად ინდონეზიაში გადასვლა მოინდომა, სადაც თავის ახალშობილ ვაჟთან, დონალდთან ერთად პრიმატი უნდა აღეზარდა. თუმცა, თავდაპირველად, ოჯახმა ვერ შეძლო დიდი მოგზაურობისთვის საჭირო თანხის დაგროვება.
კელოგმა დახმარებისთვის ადამიანისმაგვარი მაიმუნების შემსწავლელ ცენტრს მიმართა, სადაც მას აღსაზრდელად შვიდი თვის შიმპანზის, სახელად გუას აყვანა შესთავაზეს. უინთროპი მაშინვე დათანხმდა. მის შვილს ათი თვე უსრულდებოდა, შიმპანზე კი შვიდი თვის იყო.
უინთროპმა გუა სახლში მიიყვანა, ბავშვის ტანსაცმელი ჩააცვა და საბავშვო ავეჯი გამოუყო – სკამი, საწოლი, პატარებისთვის განკუთვნილი გამოსაცვლელი მაგიდა.
კელაგების მთავარი წესის მიხედვით, მათი დამოკიდებულება ბავშვისა და შიმპანზეს მიმართ ერთნაირი უნდა ყოფილიყო. ბავშვსა და შიმპანზეს საცხოვრებელი პირობებიც იდენტური უნდა ჰქონოდათ.
გუა სწრაფად შეეჩვია ახალ მშობლებს, მანამდე ის ზოოპარკში იზრდებოდა და ადამიანების არ ეშინოდა. მან დოლადთანაც უცბად იპოვა საერთო ენა.
როდესაც გუა ახალ ადგილს შეეჩვია, კელოგებმა კვლევა დაიწყეს. შეისწავლეს ბავშვისა და შიმპანზეს სხეულის ზრდა, რეფლექსები, მოძრაობები, მოქნილობა, მეხსიერება, სისწრაფე, შიში, ქცევა თამაშის დროს. ცოლ-ქმარი აანალიზებდა მათ ნახატებსა და რეაქციებს. ისინი ყოველდღიურ ჩანაწერებსაც აკეთებდნენ და ექსპერიმენტების შედეგებს კინოფირზე ასახავდნენ.
თავიდან გუა დონალდზე ბევრად ჭკვიანი და წარმატებული გამოდგა. მან სწრაფად გაარკვია, როგორ უნდა ეხმარა ჯოხი ორცხობილის მოსაპოვებლად. პირველმა ისწავლა კოვზით ჭამა, ჭიქიდან სმა და კარის გაღება. ის შესანიშნავად ბაძავდა ადამიანის ქცევას – გამოხატავდა სიყვარულს კოცნითა და ჩახუტებით, იმეორებდა ე.წ. „მშობლების“ ჟესტებს, როდესაც რაიმე სურდა, ისწავლა ორმოცდაათამდე ფრაზა და თხოვნებს (ხელის ჩამორთმევას და ჰაეროვანი კოცნის გაგზავნას) დაუყოვნებლივ ასრულებდა. ამ ყველაფერს ექვს თვეზე ნაკლები დასჭირდა.
კელოგი შიმპანზეს წარმატებას იმით ხსნიდა, რომ პრიმატები, ადამიანებთან შედარებით მალე იზრდებიან და მწიფდებიან. მაგალითად, სქესობრივად მაიმუნი ოთხი წლის ასაკიდან მწიფდება, ხოლო ადამიანი – 13-14 წლიდან.
ამავე დროს, მეცნიერს ესმოდა, რომ არსებობდა ისეთი რამ, რასაც გუა ვერასოდეს ისწავლიდა, მაგალითად, ლაპარაკს. დიდი ხნის განმავლობაში გუა ვერ იგებდა ტუალეტის დანიშნულებას და დიდი დრო დასჭირდა, სანამ ღამის ქოთნის გამოყენებას ისწავლიდა. ის ვერ გაერკვა, რატომ აძლევდნენ ფანქარს და რა უნდა ექნა მისთვის. და ეს მაშინ, როდესაც ბიჭუნამ მაშინვე დაიწყო ხატვა, როგორც კი ფანქარი ხელში დაიჭირა.
გარკვეულ მომენტში ცხადი გახდა, რომ ვერანაირი ვარჯიში ვერ გამოასწორებდა შიმპანზეების გენეტიკურ მახასიათებლებს.
1931 წლის 28 მარტს, როდესაც დონალდი წლინახევრის გახდა, კელოგებმა მოულოდნელად შეწყვიტეს ექსპერიმენტი და აღიარეს, რომ ის ჩაიშალა. მათ გუა იმავე ცენტრში დააბრუნეს, საიდანაც წამოიყვანეს.
არგუმენტები ასეთი იყო: ადამიანი შესაძლოა უფრო სწრაფად გადაიქცეს შიმპანზედ, ვიდრე შიმპანზე ადამიანად. ბავშვის მშობლები სერიოზულად შეაწუხა იმან, რომ დონალდმა მაიმუნის ქცევისა და ჟესტების გამეორება დაიწყო.
ექსპერიმენტმა აჩვენა, რომ ცხოველს შეუძლია გახდეს ადამიანის მსგავსი არსება ვარჯიშისა და ადამიანებთან კომუნიკაციის გზით, მაგრამ არსებობს გარკვეული ზღვარი, რომელსაც ის ვერ გადადის, განურჩევლად სოციალიზაციისა და ჰუმანიზაციის ეფექტებისა.
ბევრმა ადამიანმა, ვინც ექსპერიმენტს აკვირდებოდა, მისი დასრულების მიზეზების შესახებ საკუთარი თეორია გამოთქვა. ზოგი ამბობდა, რომ შიმპანზე დონალდზე ბევრად უფრო ძლიერი და ბავშვისთვის საშიში გახდა.
ბიოეთიკის კვლევის ცენტრის მეცნიერი, ჯეფრი კანი წერდა: „თუ ბავშვს ლეკვთან ერთად ზრდით, მას ადამიანის თვისებები არ გაუჩნდება, თუმცა ვის არ უნახავს იატაკზე მცოცავი ბავშვი, რომლებიც ლეკვივით ყეფს?“
ბევრმა ფსიქოლოგმა, რომლებმაც ამ ექსპერიმენტის შესახებ შეიტყო, კელოგი კრიტიკის ქარ-ცეცხლში გაატარა. მათი თქმით, ჩვილის ექსპერიმენტში ჩართვა არაეთიკური იყო. ასევე, ისინი წუხდნენ ჩვილ შიმპანზეზეც, რადგან ის მისთვის ჩვეულ გარემოს მოსწყვიტეს, სხვა პრიმატებთან ურთიერთობა დაუშალეს, შემდეგ კი, ყოველგვარი მომზადების გარეშე, ისევ იმ გარემოში დააბრუნეს. ზოგიერთი ფსიქოლოგის აზრით, ამან გუას ცხოვრება ბევრად გაართულა.
ზოგი კელოგს გიჟათაც მიიჩნევდა იმის გამო, რომ მან საკვლევი ობიექტების მიმართ საკმარისი თანაგრძნობა და ემპათია არ გამოიჩინა. ბევრი მკვლევარი კი იმასაც წერდა, რომ ერთ-ორ ობიექტზე დაკვირვება არამეცნიერული იყო.
„ყოველთვის, როდესაც ექსპერიმენტს ოჯახსა და საკუთარ ცხოვრებაზე ატარებთ, სამეცნიერო გაგებით, ის ფუჭია და ნაკლებად სარწმუნო, ვიდრე ლაბორატორიული კვლევა“, – ასეთია ჯეფრი კანის მოსაზრება.
იყვნენ ისეთებიც, ვისაც სჯეროდა, რომ კელოგს ამ ხმაურიანი ექსპერიმენტის გზით ცნობადობის მოპოვება სურდა. სინამდვილეში კი ექსპერიმენტის მსვლელობას მხოლოდ ცოლ-ქმარი აფიქსირებდა და მისი შედეგები არცერთ სამეცნიერო ჟურნალში არ ქვეყნდებოდა!
1933 წელს კელოგებმა გამოსცეს წიგნი „მაიმუნი და ბავშვი“, სადაც მათ საზოგადოებას საკუთარი დაკვირვებები გაუზიარეს. ამასთან, კელოგს ჰყავდა მომხრეები, რომლებსაც სწამდათ, რომ მკვლევარმა უდიდესი წვლილი შეიტანა პრიმატების ადამიანთან ურთიერთობის შესწავლაში, მინიმუმ, ექსპერიმენტი ღირებული იმიტომაც იყო, რომ 1931 წლიდან მისი გამეორება აღარავის უცდია.
2017 წელს დიდი ბრიტანეთისა და აშშ-ის მეცნიერთა ჯგუფმა, რომელიც მსგავსი კვლევებით იყო დაინტერესებული, გამოაქვეყნა სტატია ჟურნალ Animal Cognition-ში, სადაც კელოგის მსგავსი ექსპერიმენტების უმეტესობა მიკერძოებულ და არაობიექტური მცდელობებად მოინათლა – ჯერ ერთი, შერჩევის გამო, თუნდაც, ერთსა და იმავე ბიოლოგიურ სახეობებში ცხოველებს განსხვავებული ინტელექტუალური შესაძლებლობები აქვთ; მეორე – ბავშვებს შეუძლიათ უფრო წარმატებული იყვნენ, ვიდრე პრიმატები, რადგან ისინი პირველივე დღიდან იზრდებიან გარემოში, სადაც მშობლებისა და სხვა ადამიანების ქცევას აკვირდებიან. შიმპანზეები კი სხვა გარემოდან მათთვის ახალ გარემოში ხვდებიან.
გუა ექსპერიმენტის დასრულებიდან ორი წლის შემდეგ, ფილტვების ანთებით გარდაიცვალა. დონალდის ბედი უცნობია. ერთ-ერთი ვერსიით, 42 წლის ასაკში მან სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა.
ცხადია, უინტროპ კელოგი ერთადერთი არ იყო, ვინც ექსპერიმენტში ბავშვი ჩართო. კვლევებში ბავშვების მონაწილეობა ყოველთვის სენსიტიური და პოპულარული თემა იყო. სოციალურ-ფსიქოლოგიურ ექსპერიმენტებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი 1961 წელს კანადელ-ამერიკელ ფსიქოლოგ ალბერტ ბანდურასა და მისი კოლეგების – შეილა და დოროთეა როსის ექსპერიმენტიცაა. მეცნიერებს სურდათ, დაედგინათ, მიბაძავდნენ თუ არა ბავშვები მოზრდილებს აგრესიულ ქცევაში, თუ მათ სრულ თავისუფლებას მიანიჭებდნენ.
ექსპერიმენტში მონაწილეობისთვის მკვლევრებმა 3-დან 5 წლამდე ასაკის 36 ბიჭი და 36 გოგონა შეარჩიეს და სამ ჯგუფად დაჰყვეს: პირველ ჯგუფს უფროსების აგრესიული ქცევა აჩვენეს, მეორეს – ნეიტრალური ქცევა, მესამეს კი – არაფერი.
ექსპერიმენტში აგრესიის ობიექტად შეირჩა მეტრანეხევრიანი გასაბერი თოჯინა, სახელად ბობო, რომელიც პირველი ჯგუფის უფროსებმა სასტიკად სცემეს. მეორე ჯგუფში უფროსები კი ბობოს ყურადღებას არ აქცევდნენ და მშვიდად ერთობოდნენ კონსტრუქტორით. მას მერე, რაც ბავშვებმა ეს ნახეს, ისინი სხვა ოთახში გადაიყვანეს და თოჯინა ბობო დაუტოვეს. ასე შეძლეს ოთახის გაუმჭვირვალე მინის მიღმა მყოფმა მკვლევრებმა ბავშვთა ქცევის შეფასება.
ექსპერიმენტმა აჩვენა, რომ ბავშვები, რომლებიც უფროსების აგრესიულ ქცევას უყურებდნენ, თვითონაც აგრესიულად ექცეოდნენ თოჯინას, ხოლო ის ბავშვები, რომლებიც ნეიტრალურ ქცევას უყურებდნენ, მშვიდად თამაშობდნენ კონსტრუქტორითა და სხვა სათამაშოებით. საინტერესოა ისიც, რომ ბავშვები იმავე სქესის უფროსების ქცევას იმეორებდნენ, რომლის წარმომადგენლებიც თვითონ იყვნენ, თუმცა ბობოს მიმართ ფიზიკურ სისასტიკეს უფრო მეტად მაინც ბიჭები გამოხატვადნენ.
ექსპერიმენტმა დაადასტურა, რამდენად მნიშვნელოვანია, გავლენიანი და სამაგალითო უფროსების ქცევა ბავშვებისათვის.
მოამზადა ირმა კახურაშვილმა
