ნ. ჭავჭავაძის შრომების გათვალისწინებით
რა არის კულტურის ფილოსოფია? ადამიანი ქმნის საკუთარ თავსა და სამყაროს ღირებულებათა ხორცშესხმის, კულტურის საშუალებით.
არავინ დავობს, რომ კულტურა მჭიდრო კავშირშია ადამიანის მოღვაწეობასთან. კამათი შეიძლება უკვე იმაზე, კულტურა ამ უკანასკნელისთვის საშუალებას წარმოადგენს თუ შედეგს. ადამიანური მოღვაწეობა არის თ ა ვ ი ს უ ფ ლ ე ბ ი ს ა და ა უ ც ი ლ ე ბ ლ ო ბ ი ს ა (ფორმულა „თავისუფლება – ეს აუცილებლობის შეგნებაა”) ერთობა და მათი ურთიერთმიმართება. ადამიანური მოღვაწეობა (ინდივიდუალური თუ საზოგადოებრივ-ისტორიული) ამასთან მიმართებით უამრავ სიმბოლოს ინახავს. ამ ერთობის მარტივი მაგალითია თუნდაც ვაზის ჯიში „რქაწითელი”, გამოყვანილი და კულტურიზებული ქართველი გლეხის მიერ.
კულტურის ასეთივე ფენომენია მისი მიზეზობრივი განსაზღვრულობა და მიზანმიმართულება, რომელთა შერწყმასაც ის წარმოადგენს. „მიზანი” და „მიზეზი”, „თავისუფლება” და „აუცილებლობა” ხომ კულტურის კატეგორიებია. შეიძლება დავასკვნათ, რომ ადამიანის მოღვაწეობა, როგორც ასეთი, სუბიექტურ-ობიექტურია, ამ მომენტების ერთიანობაა. ამ ერთიანობის განმაპირობებელია არა მარტო ის, რომ ის ვითარდება ყოველთვის სუბიექტსა და ობიექტს შორის, არამედ ისიც, რომ სუბიექტის მოღვაწეობა თავის თავში, მისი ნებისგან დამოუკიდებლად, ყოველთვის ეფუძნება ობიექტურ კანონზომიერებებს (ფსიქოლოგიური, ლოგიკური, აქსიოლოგიური, სოციალური, დრო-სივრცითი, ტექნიკური და ა.შ.). ასე რომ, კულტურა თავისი არსით, გაობიექტურებული სუბიექტურობა ან გასუბიექტურებული ობიექტურობაა. კულტურის ასეთივე ფენომენია მისი მიზეზობრივი განსაზღვრულობა და მიზანმიმართულება, რომელთა შერწყმასაც ის წარმოადგენს. „მიზანი” და „მიზეზი”, „თავისუფლება” და „აუცილებლობა” ხომ კულტურის კატეგორიებია. ამ ორი უკანასკნელის დიამეტრული განსხვავებულობა კულტურაში უგულებელყოფილია უმაღლესი სინთეზით, რომლისგან გამორჩევა მხოლოდ აბსტრაქციაშია შესაძლებელი. აქედან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ადამიანის მოღვაწეობა, როგორც ასეთი, სუბიექტურ-ობიექტურია, ამ მომენტების ერთიანობაა. ამ ერთიანობის განმაპირობებელია არა მარტო ის, რომ ის ვითარდება ყოველთვის სუბიექტსა და ობიექტს შორის, არამედ ისიც, რომ სუბიექტის მოღვაწეობა თავის თავში, მისი ნებისგან დამოუკიდებლად, ყოველთვის ეფუძნება ობიექტურ კანონზომიერებებს (ფსიქოლოგიური, ლოგიკური, აქსიოლოგიური, სოციალური, დრო-სივრცითი, ტექნიკური და ა.შ.). ასე რომ, კულტურა თავისი არსით, გაობიექტურებული სუბიექტურობა ან გასუბიექტურებული ობიექტურობაა.
როგორია რელიგიისა და კულტურის ურთიერთმიმართება? ჰეგელი მსოფლიო პროცესებსა და, ნაწილობრივ, კაცობრიობის ისტორიაშიც, აკნინებდა ადამიანის როლს, განიხილავდა რა მას, როგორც შემოქმედებით ნებას და შეგნებაწართმეულს, ფაქტობრივად, მარიონეტს აბსოლუტური სულის, ღმერთის ხელში. სულ სხვაგვარია ნიკო ჭავჭავაძის ინტერპრეტაცია, რომ ფილოსოფოსი ასე კარგად გრძნობს თეოლოგიას. მისი აზრით, ბიბლია სწორედ თავისუფალ ნებაზე აკეთებს აქცენტს. ადამის პირველცოდვა ის კი არაა, რომ მან პირველად დაინახა ევა, როგორც ქალი და მასთან ხორციელი კავშირი მოისურვა. ეს უკანასკნელი მის ცოლად მოიაზრებოდა შემოქმედის მიერ. არამედ ის, რომ მას აეხილა „თვალი” დამოუკიდებლად შემმეცნებელი სიკეთისა და ბოროტებისა, და მიეცა უნარი, საკუთარი ნებით გაეკეთებინა მათ შორის არჩევანი. ადამიანები დაემსგავსნენ ღმერთს, მოიპოვეს უნარი შემოქმედებისა, ქმნისა. თუმცა, ამავე დროს, ადამიანებადვე დარჩნენ, არსობის პურის თავანთი ოფლით, ტანჯვით, სისხლით მომპოვებლები. სწორედ ამ საკუთარი ნების მოპოვების, თვითნებურობის გამო კი მიიღო ადამმა თავისუფლება, მაგრამ სამოთხე დაკარგა, განეშორა ღვთის ნებას. მისი დამოუკიდებლობის ეს პირველი აქტი გახდა საწყისი შრომისაც და ზნეობრიობისაც (მან გაიგო, რა არის სირცხვილი), დასაბამი შემოქმედებითი აქტივობისა, რომელიც ეფუძნება ადამიანურ ღირებულებებს, როგორც მიზეზს, ზოგადად, ადამიანური მოღვაწეობისა. ასე დაიწყო კაცთა ცივილიზაცია.
ადამიანური კულტურის შექმნის პროცესში ღმერთი პრაქტიკულად არ ერევა – ესაა ადამიანის, მხოლოდ მისი გონების, ნების, გულისა და სინდისის საქმე. ბიბლიური მსოფლაღქმით, სამყარო ადამიანისა და სამყარო ღვთისა, რეალურ-ემპირიული და ზეემპირიული, განცალკევებულია და ე ს არის ერთდროულად შედეგიც და პირობაც ადამიანური თ ა ვ ი ს უ ფ ლ ე ბ ი ს ა, შემოქმედებითი მოღვაწეობისა და მისგან გამომდინარე – კულტურისა.
ეროვნება, როგორც კულტურის ფენომენი – ეროვნებისა და ეროვნული ურთიერთობების პრობლემა ერთ-ერთი ყველაზე მრავალწახნაგოვანია. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ კულტურული ერთიანობა ეროვნების გაგების მხოლოდ ერთი ნიშანი იქნებოდა, კულტურის ფილოსოფიას ექნებოდა სრული უფლება, აპელირებულიყო, უპირატესად, ამ საკითხთან მიმართებით. თუმცა, კულტურული ერთობა – ეს არა უბრალოდ ერთ-ერთი არსებული ნიშანია ეროვნების გაგებისა, არამედ (კულტურის ფილოსოფიის თვალთახედვით) ყველაზე არსებითია, რომლის მიხედვითაც ფორმირდება ეროვნება, როგორც ასეთი. სხვა ნიშნები (ტერიტორიული მთლიანობა, ენა, ეკონომიკური ცხოვრება), თვით ისეთი ისტორიული ნიშანიც, როგორიცაა ისტორიულობა, ასახავს აუცილებლობას მათი ერთ კულტურულ ორგანიზმად შერწყმისა – ისტორიულ დროსა და სივრცეში ცვალებადობა ადამიანთა თაობებისა, რომლებიც ცხოვრობენ განსაზღვრულ გეოგრაფიულ რაიონში, საუბრობენ ერთმანეთისთვის გასაგებ ენაზე და დაკავშირებულნი არიან სამეურნეო-ეკონომიკური პირობითობით.
კულტურა სხვა არაფერია, თუ არა ღირებულებათა ხორცშესხმა, იდეალურის რეალიზაცია, სულიერის მატერიალიზაცია. კულტურასთან მხოლოდ მაშინ გვაქვს საქმე, როცა იდეალურ-რეალური ღირებულებები, პირდაპირი გაგებით, რეალიზდება, მატერიალიზდება, შეისხამს ხორცს და მოიპოვებს დროით-სივრცითი განფენილობის სხეულს.
იმისთვის, რომ კულტურული შემოქმედების ობიექტად იქცეს, რა სფეროშიც არ უნდა ხდებოდეს ეს, ადამიანი უნდა ამაღლდეს საკუთარ თავზე (ჯერ მხოლოდ ფსიქო-ფიზიკურ სუბიექტზე) და გახდეს შემოქმედებით-პრაქტიკული (გამომგონებელი, რაციონალიზატორი, სელექციონერი და ა.შ.), ესთეტიკური, ეთიკური, რელიგიური სუბიექტი.
ე ნ ა არის არა მხოლოდ საშუალება (ექსპრესიის, კომუნიკაციის, სოციალიზაციისა და ა.შ.), არამედ, ამავე დროს, ერთ-ერთი კონსტრუქტიული ნიშანია ეროვნებისა, ამ ზედროული ღირებულებისა, რომლისთვისაც პატრიოტები თმობენ სიცოცხლეს ან მზად არიან ამისთვის.
მშობლიური ენა არის საშუალება ნაციონალური თვითშემეცნებისა (შეგნება მიკუთვნებულობისა, ჩემთვის, სისხლითა და სულით, კულტურითა და ბუნებით ახლობელ ადამიანებთან, თან არა მხოლოდ თანამედროვეებთან, არამედ მათთანაც, ვინც ფესვებით პრეისტორიულ დროსა და უსასრულო მომავალს უკავშირდება), რომელიც პრაქტიკულად უგულებელყოფს, არღვევს ჩემს დროში დასაზღვრულობასა და მარადისობის ნაწილად იქცევა.
არ არის შემთხვევითი, რომ ეროვნული თვითშემეცნების ერთ-ერთი პირველი განვითარებული ფორმა იყო რელიგიურ-ფილოსოფიურია. ის საკუთარ ხალხს აღიქვამს ღვთისმტვირთველად. ეროვნული თვითშეგნება სხვა არაფერია, თუ არა საკუთარი თავის, როგორც კულტურის სუბიექტის (ან ობიექტის) მიღება, ხოლო ამ თვითშეგნების რელიგიური ფორმისთვის – მიღება საკუთარი ხალხისა, როგორც ღვთისგან რჩეულისა. ეს არაა ნაციონალური შარლატანობა და შოვინისტური სიამაყე, არამედ შეგნება საკუთარი მოვალეობისა, შექმნის კულტურა, ცხოვრებაში მაღალი ღირებულებების მატარებელ-დამამკვიდრებელი.
კულტურის ფილოსოფიაში ეროვნული ენა საინტერესოა იმითაც, რომ არის რა კულტურულ-შემოქმედებითი აქტივობის საშუალება, ხელს უწყობს ერის, როგორც კულტურული ორგანიზმის ფორმირებას. მაგალითად, პოეტებისთვის მშობლიური ენა ამოუწურავი წყაროა და საბადო უმაღლესი ესთეტიკური ღირებულებებისა; რელიგიურ შეგნებაში ის ერთადერთი ენაა, რომელზეც უნდა ისაუბრო ღმერთთან; ზოგადად კი, ეს არის ნამდვილად საუკეთესო საშუალება აღზრდისა და განათლებისათვის, კაცობრიობის კულტურულ მემკვიდრეობასთან და ყველა მის ახალ კულტურულ მიღწევასთან ზიარების წინაპირობა.
ასე რომ, კონკრეტული ნიშანი ერისა, როგორც კულტურული ფენომენისა, არის არა გეოგრაფიული არეალი, როგორც ასეთი (თუმცა ეს უკანასკნელი ასვამს დაღს მის მცხოვრებლებს, მათ ტემპერამენტს და ზოგიერთ სხვა ფსიქო-ფიზიკურ პარამეტრსაც განსაზღვრავს), არამედ სამშობლო, როგორც სივრცითი და ყველა დროისთვის მშობლიური სხეული ერის კულტურისა.
რაც შეეხება ერის (და კულტურის) ი ს ტ ო რ ი უ ლ ო ბ ა ს – ასტრონომიულ დროში მისი მომენტები – წარსული, აწმყო და მომავალი – განკერძოებულია იმ გაგებით, რომ ფიზიკური პროცესისთვის, რომელიც ამ დროში მიმდინარეობს, აქტუალურად არსებობს მხოლოდ აწმყო, წარსული აღარ არის, მომავალი ჯერ არ დამდგარა. ფიზიკურ სხეულებს, მართალია, შეუძლიათ შეინახონ „ხსოვნა” იმისა, რაც მათ ემართებოდათ წარსულში, მაგრამ ესაა „ხსოვნა” იმის შესახებ, რაც ი ყ ო და აღარ არის. კულტურის ფენომენის ისტორიულობა კი ნიშნავს, უპირველესად, მასში ისტორიული დროის ამ სამი მომენტის აქტიურ არსებობას. კულტურის ფენომენის ძალა ისაა, რომ ის არსებობს მხოლოდ მისი შემქნელებისა და მიმღები სუბიექტების მოღვაწეობისა და შეგნების არეალში – ერთდროულად მოიცავს თავის თავში წარსულსაც, აწმყოსაც და მომავალსაც, რომლისთვისაც ის არსებობს, მას მხოლოდ ამ გაგებათა ერთიანობაში არსებობა შეუძლია. სწორედ ასეთად, მთელი ისტორიის, ისტორიულობის მომცველად იკავებს კულტურის ფენომენი ადგილს ასტრონომიულ დროში.
მეორე მხრივ კი კულტურის ისტორიულობა ღირებულებითი გაგებაა. თუ მზის სისტემის ასაკი (დედამიწა, გალაქტიკა…) ჩვენში ცნობისმოყვარეობას იწვევს, კულტურის ასაკი (მშობლიურისა, განსაკუთრებით) ჩვენში, როგორც წესი, სიამაყეს აღძრავს. კულტურის სიძველე ნებისმიერი ნორმალური ადამიანის მიერ აღიქმება, როგორც მოწმობა და დასტური მისი მაღალი ღირებულებისა.
