ცნობისმოყვარე „მელიჰატი“

ქალბატონ  „მელიჰატს“ ყველაფერი აინტერესებს. ყველაფრის საქმის კურსში უნდა იყოს. ვინ სად მიდის, საიდან მოდის, რა დროს ბრუნდება და ხელში რამდენი პაკეტი უჭირავს. უნდა იცოდეს მეზობლების დღის მენიუ და მეორე დღის გეგმები. თურქული ფოლკლორიდან ბრძანდება, თუმცა, ასეთი „მელიჰატები“ ყველგან და მათ შორის, საქართველოშიც  არიან.  უჰ… მერე რამდენი. მათ თქვენ პირადადაც იცნობთ, უბრალოდ სახელები აქვთ განსხვავებული.

ერთი ქალაქის მეცნიერების ცენტრში (მისი მიზანი ბავშვების მეცნიერებით დაინტერესება და მეცნიერების პოპულარიზაციაა) „მელიჰატის“ ცნობისმოყვარეობა დადებითი კუთხითაა წარმოდგენილი. აქ „მელიჰატს“ ყველაფერი აინტერესებს ქიმიაც, ფიზიკაც, ბიოლოგიაც. კედელზე ჩამოკონწიალებული სურათებიდან ბავშვებს მოუწოდებს – ყველაფერი გაინტერესებდეთ და ყველაფერი გაიგეთო.

ჰმ… სწორია ეს ქალი. ყველაფერი ინტერესით იწყება. დაგაინტერესებს და მთებს გადადგამ, არ გაინტერესებს და სავარძლიდან ვერ ადგები.

ამავე ქალაქში ადამიანები ბევრ ჩაის სვამენ. მეც მათი შემყურე ჩაის სმა დავიწყე, თუმცა დავაკვირდი, რომ ათიდან რვა ჩაიში რძეს იმატებდა. მეც იმავეს მთავაზობდნენ, მაგრამ უარი განვაცხადე. რატომ?

„მელიჰატს“ ვეთანხმები, რომ ყველაფერი უნდა გვაინტერესებდეს. ოღონდ, ვინ სად  წავიდა, ვინ სად რა შეიძინა, ვინ რომელ საათზე რა მიირთვა – ეს კი არა!… არამედ ის, თავად რას მივირთმევთ და შემდეგ ჩვენს ორგანიზმში მირთმეულ საკვებს რა დაემართება. ან თუნდაც რომელი პროდუქტების ერთად მიღება არ შეიძლება. შეგვიძლია  ტონი ოდნავ  შევარბილოთ და ასე დავწეროთ: რომელი პროდუქტების ერთად მიღება არ არის რეკომენდებული.

რძე და ჩაი ერთად არც არაფერს გავნებთ, შეიძლება ზოგიერთს გემოც მოეწონოს, ოღონდ, მოდით დავსვათ შეკითხვა – რატომ ვსვამთ ჩაის? რა სარგებელია ჩაისგან?

სარგებელი #1

ჩაი შეიცავს კატექოლამინებს, რომლებსაც ანტისიმსივნური მოქმედება ახასიათებთ. ისინი ბუნებით ანტიოქსიდანტები არიან და თავისუფალ რადიკალებს ებრძვიან. თუმცა, თუ სადმე სიმსივნურ უჯრედს წააწყდებიან, მასშიც სიამოვნებით  შეაღწევენ, მჟანგავის თვისებებს იძენენ და შიგნიდან ანადგურებენ მას.

სარგებელი #2

კატექოლამინები ორგანული ნივთიერებებია და ფლავინების ჯგუფს მიეკუთვნებიან. პოლიფენოლურ ნაერთებს წარმოადგენენ და ძლიერი ანტიმჟანგავური თვისებები აქვთ. ის მეტი რაოდენობით შავ ჩაიში გვხვდება, ნაკლები რაოდენობით – მწვანე ჩაიში. აქვეა ტანინები, ანუ კატექინების ერთ-ერთი ჯგუფის იზომერები. ჩაის სწორედ კატექინებისა და ტანინების გამო მივირთმევთ. გაციებისას კატექინები ჩვენს ბრონქებს აფართოებს და სუნთქვას გვიადვილებს.

სარგებელი #3

ჩაი გვიცავს ზედმეტი წონისგან. ამას კვლავ კატექოლამინები აკეთებენ, რადგან ნივთიერებათა ცვლას აჩქარებენ და ერთი ჭიქა ჩაის დალევის შემდეგ  40-50 კკალ-ით მეტი დაიწვება.

სარგებელი #4

ძვლოვანი ქსოვილი რომ გვაქვს, ეს ვიცით. ახლა ისიც ვიცოდეთ, რომ უჯრედები, სახელად ოსტეოკლასტები ძვლოვან ქსოვილს შლიან. სხვა უჯრედები, სახელად ოსტეობლასტები კი – აღადგენენ. კატექოლამინები ოსტეობლასტებს ააქტიურებენ, ოსტეოკლასტებს კი თრგუნავენ. ანუ, ძვლოვან ქსოვილს დაზიანებისგან იცავენ.

ჰოდა, რძის დამატებისას რძის ცილა კაზეინი კატექინებში შემავალ ჰიდროქსილ ჯგუფებს უკავშირდება, ბოჭავს და მოქმედების საშუალებას არ აძლევს. ჩვენც ჩაის მივირთმევთ, ოღონდ ოთხივე სარგებელს წყალს ვატანთ, უფრო სწორედ რძეს…

„მელიჰატთან“ ერთად დავადგინე – ჩაიში რძის დამატება არასასურველია.

ამავე ქალაქში ადამიანები რძეს არა მხოლოდ ჩაის უმატებენ, შვრიის ფაფასაც ასხამენ. რძე აქაც არ არის კარგი პარტნიორი. შვრიის ფაფა შეიცავს ფეტინის მჟავას. იგივე, D-მიოინოზიტოლ-1,2,3,4,5,6-ჰექსაჰიდროფოსფატმჟავას, რომელიც ციკლური ექვსატომიანი პოლისპირტის მიო-ინოზიტოლის რთულ ეთერს წარმოადგენს. რძის დამატების შემდეგ ფეტინის მჟავა აქტიურდება და საჭმლის მომნელებელ ტრაქტში ზოგიერთი ფერმენტის ინაქტივირებას იწვევს, ასევე ბოჭავს კალციუმის შეწოვას. გარდა ამისა, ფაფაში შემავალი უხეში ბოჭკოს 15% (არადა, ფაფიდან ამ ბოჭკოს მიღება ძალიან საჭიროა) იკარგება იმაზე, რომ რძის ქოლესტერინის შეწოვას შეუშალოს ხელი.

შედეგად გამოდის, რომ თავად ფაფა ძალიან სასარგებლოა, ოღონდ რძის გარეშე, წყლით.

რძეც სასარგებლო გახლავთ, ოღონდ ცალკე მივირთვათ, ან სულაც ყავას დავუმატოთ.

ამავე ქალაქში საქონლის შემწვარი ხორციც ძალიან უყვართ. მართალია, ზედ არც წითელ ღვინოს აყოლებენ და არც თეთრს, მაგრამ ამას უამრავ სხვა ქალაქში სჩადიან. ხორცზე წითელი ღვინის დაყოლება არ შეიძლება. რატომ?

ხორცი ორგანიზმისთვის რკინის წყაროს წარმოადგენს. თუმცა, წითელ ღვინოში არსებული მთრთიმლავი ნივთიერებები მის შეწოვას ბლოკავს. გამოსავალი ერთია, ხორცს თეთრი ღვინო დააყოლეთ, წითელი კი ცალკე მიირთვით.

ამ ქალაქში კიდევ ერთ გარემოებას დავაკვირდი. ჩაის ხომ სვამენ ბევრს, რძესაც ხომ აყოლებენ, არც უამრავ შაქარზე ამბობენ უარს. ერთ საშუალო ზომის საშაქრეს უცებ აცარიელებენ. პატარა ფინჯანში ლამისაა 5 ნატეხი შაქარი ჩაყარონ. შაქრის მიღება ჩვენს ტვინს სიამოვნებს, გემრიელია და ძალიან უყვარს. თუმცა, ნარკოტიკივით არის, ჭამ და უფრო მეტი გინდება.

შაქარი მარტივი ნახშირწყალია. მისი და სხვა უფრო რთული ნახშირწყლების მონელება პირის ღრუდან იწყება. საჭმლის მომნელებელი ფერმენტებიდან ნერწყვი შეიცავს ალფა-ამილაზას და მალტაზას. ალფა-ამილაზა სახამებლისა და გლიკოგენის, ხოლო მალტაზა-დისაქარიდ მალტოზას ჰიდროლიზურ დაშლას აკატალიზებს. ალფა-ამილაზა ენდოამილაზაა. იგი პოლისაქარიდებში შიდამოლეკულური ალფა 1,4-გლიკოზიდური ბმების ჰიდროლიზურ გაწყვეტას  იწვევს და მას ქლორის იონები ააქტიურებს. ნერწყვის როლი საჭმლის მონელებაში მნიშვნელოვანი არ არის, რადგან პირის ღრუში საკვები მცირე ხანს რჩება. ამიტომ ნერწყვის ალფა-ამილაზას მოქმედებით საკვებში არსებული სახამებელი (ან, გლიკოგენი) ნაწილობრივ იშლება და, ძირითადად, სხვადასხვა სირთულის დექსტრინები და უმნიშვნელო რაოდენობით მალტოზა წარმოიქმნება.

კუჭში ნახშირწყლების მონელება არ მიმდინარეობს, მხოლოდ ცილა მოინელება. სწორედ ამიტომ კიდევ ერთი შეუთავსებელი წყვილი საკვებში პური და ხორცი გახლავთ, ან კარტოფილი და ხორცი, ან სულაც ცომში გამოხვეული ხორცი. ანუ, ცილა და ნახშირწყალი ერთად. როგორც უკვე ვთქვით, კუჭში მხოლოდ ცილა მოინელება, ამ დროს კი, ნახშირწყალი მჟავა არეში (კუჭის წვენს მჟავა გარემო აქვს) დუღილს იწყებს და ორგანიზმისთვის, შეიძლება ითქვას, თავსატეხად იქცევა.

სხვათა შორის, ერთხელ შესავალი კურსის ლექციაზე, სწორედ ამის შესახებ ვსაუბრობდი, როცა ერთმა ბიჭმა შეცბუნებულ-აღშფოთებული ხმით მითხრა:

• მოიცა, მოიცა, რა გამოდის, რომ ხინკალი ვეღარ უნდა ვჭამოო?!…

მიირთვით, მეც მივირთმევ, მაგრამ ფაქტი ფაქტია და ნახშირწყალი და ცილა მონელების დროს ერთმანეთს ხელს უშლიან.

ნახშირწყლების მონელების შემდეგი ადგილი თორმეტგოჯა ნაწლავია. პანკრეასის ალფა-ამილაზა აქტიურია ტუტე არეში. მისი მოქმედებით პოლისაქარიდები და პირის ღრუში მათი დაშლის შედეგად მიღებული დექსტრინები მალტოზამდე და იზომალტოზამდე იშლება. იზომალტოზა დისაქარიდია, რომელიც გლუკოზას ორი ნაშთით ერთმანეთთან ალფა-1,6-გლიკოზიდური ბმითაა დაკავშირებული.

წვრილი ნაწლავის წვენი შეიცავს ნახშირწყლების მომნელებელ შემდეგ ფერმენტებს: საქარაზას, მალტაზას, იზომალტაზას, ლაქტაზას.

პანკრეასის წვენის ალფა-ამილაზას მოქმედების შედეგად წარმოქმნილი მალტოზა, ისევე როგორც, საკვებთან ერთად წვრილ ნაწლავში მოხვედრილი სხვა დისაქარიდები (საქაროზა, ლაქტოზა) შემადგენელ მონოსაქარიდებად იშლება ნაწლავის წვენში არსებული დისაქარიდების მოქმედებით. მალტაზა (ალფა-გლუკოზიდაზა) მალტოზაზე მოქმედებს და მას გლუკოზას ორ მოლეკულად შლის. საქარაზა საქაროზას ფრუქტოზასა და გლუკოზას მოლეკულებად დაშლას იწვევს, ხოლო ლაქტაზას (ბეტა-გალაქტოზიდაზას) მოქმედებით ლაქტოზა (რძის შაქარი) გლუკოზასა და გალაქტოზას მოლეკულებად იშლება. რაც შეეხება, იზომალტაზას (ალფა-დექსტრინაზას), იგი იზომალტოზას გლუკოზას ორ მოლეკულად შლის. გარდა ამისა, იზომალტაზა მოქმედებს ოლიგოსაქარიდებზე, რომლებიც ალფა-1,6-გლუკოზიდურ ბმას შეიცავს და ამ ბმის ჰიდროლიზურ დაშლას იწვევს. ამიტომ იზომალტაზას ოლიგო ალფა, 1,6-გლუკოზიდაზასაც უწოდებენ.

ასეთია ნახშირწყლების მონელების გზა. თუმცა რაფინირებული მარტივი შაქარი მყისიერად მოინელება და შეიწოვება. ამიტომაც არის უფრო საშიში.

რაც შეეხება ცხიმს, ისიც ნახშირწყლების მსგავსად მოინელება, ანუ პირის ღრუში, თორმეტგოჯასა და წვრილ ნაწლავში. ფერმენტები განსხვავებულია, თუმცა ამ წერილში მათ არ დავახასიათებ. უბრალოდ დავწერ, რომ თუ ადამიანი ჭამს ცხიმიან საკვებს, ფიზიკურად აქტიურობს და არ მიირთმევს ნახშირწყალს, მისი ინსულტით, ინფარქტით სიკვდილის რისკი მაღალი არ არის. რაფინირებული შაქრის უხვად მიღება კი გაცხიმიანებას აორმაგებს, რადგან ზედმეტი ნახშირწყალიც ცხიმად გარდაიქმნება. შესაბამისად, რისკებიც მატულობს.

ზემოთ დაწერილი რომ ცხოვრებაში გადმოვიტანო, ასეთ მარტივ მაგალითს მოვიყვან: თუ საუზმეზე მივირთმევ ტაფამწვარს და შაშხს, შემდეგ წავალ და ვიმუშავებ, გარკვეულ მანძილს ფეხით გავივლი, სართულებზეც ლიფტის ნაცვლად ფეხით ვივლი, პრობლემა არ მექნება. მაგრამ თუ ამ ყველაფერს მივაყოლებ პურს და შაქრიან ჩაის, მაშინ ეს დამატებითი ცხიმის წარმოქმნას განაპირობებს. თუმცა ესეც არ იქნება პრობლემა, თუ ფიზიკურ დატვირთვას გავზრდი და, მაგალითად, ფეხით ვივლი ბევრს.

„მელიჰატის“ ქალაქში დაკლაკნილი მდინარეა, პორსუქი ჰქვია. აქეთ-იქეთ ხმაურიანი კაფე-რესტორნებით მოფენილ ქუჩებს ორ ნაწილად ჰყოფს. ყველაფერი მწვანეშია ჩაფლული და თავისუფალ დროს იქ სეირნობით კალორიების დაწვას არაფერი სჯობს.  სწორედ ასე მივდიოდი, რომ უცებ ერთი ჩათქვირებული, რაღაცნაირად მოხატული ძაღლი წამომეწია, წინ გადამისწრო და ზუსტად ჩემ წინ ზურგზე ამოტრიალებული წამოწვა. ფეხები ჰაერში სასაცილოდ აათამაშა, ენა გადმოაგდო, თითქოს იცინისო და ოდნავ დაელმებული თვალებით გადმომხედა: ჰა, მოდი მეთამაშეო.

ეს ამბავი, იცით, რატომ გამახსენდა?

ძაღლის წელი მოდის.

ჰოდა, ვისურვებდი, თავისთან ყველა მხოლოდ სათამაშოდ და სახალისოდ მიეხმოს.

გაზეთ „მასწავლებლის“ მკითხველებს კი, „მელიჰატის“ არ იყოს, ყველაფერი აინტერესებდეთ… ოღონდ, მეცნიერებაში…