ყურადღების მართვის სტრატეგიების გამოყენება გაკვეთილზე

ჩვენ ყოველწამიერად გვჭირდება გარე სამყაროსთან კავშირი და შემეცნებითი, ფსიქიკური პროცესების: აზროვნების, მახსოვრობის, წარმოსახვის, ყურადღების, შეგრძნების, აღქმის, – გარეშე მას ვერ განვახორციელებთ. მასწავლებლის ცხოვრებაში ამ პროცესების დიდი ნაწილი სასკოლო ცხოვრებას უკავშირდება და იმაზე, რამდენად სწორად დავინახავთ მოსწავლეთა საჭიროებებს, გავაცნობიერებთ, რომელი თვისებების განვითარება გვჭირდება მათში, რისი მიღება გვინდა გაკვეთილისგან და ა.შ., სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მიზნის შესაბამის ადეკვატურ ქცევაზე, დამოკიდებულია ჩვენი პედაგოგიური წარმატება.

განათლების ფსიქოლოგიაში ფსიქიკურ პროცესებს შორის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ ყურადღებას. ის მახსოვრობისა და შემეცნებითი პროცესების 80%–ს მოიცავს. ყურადღების დახმარებით ხდება შემეცნების მიმართვა ერთი ან რამდენიმე ობიექტისა თუ საგნისკენ ან მათი თვისებისკენ, მოვლენისკენ, ქმედებისკენ, აზროვნებისკენ, სხვა ადმიანების გრძნობებისკენ ან საკუთარი შინასამყაროსკენ, საჭირო ინფორმაციაზე „გადართვა“, ამიტომ მოსწავლეთა სასკოლო წარმატება მნიშვნელოვანწილადაა დამოკიდებული ყურადღების განვითარების დონეზე.

ყურადღების რაობისადმი თანამედროვე მიდგომა დაკავშირებულია დონალდ ბროდბენტის სახელთან. თავის წიგნში „აღქმა და კომუნიკაცია“ (Broadbent D. E. Perception and communication. – London: Pergamon Press, 1958. – 338 p.) ის წერდა, რომ ინფორმაციის გადამუშავების უნარი შეზღუდულია გამტარუნარიანობით, მაგრამ ჩვენ შეგვიძლია ვაკონტროლოთ ის; მთავარია, განვსაზღვროთ, რას ვაქცევთ ყურადღებას, რადგან ის, რასაც ყურადღებას ვაქცევთ, ხშირად ჩვენივე გამოცდილების ნაწილია და ვინაიდან საგანთა აღქმა დაკავშირებულია ჩვენს ინტერესებთან, მათი მართვაც შეგვიძლია. ბროდმენტის (ასევე – ა. ტეისმანის, დ. კანემანის, უ. ჯეიმსის, დ. უზნაძის, ლ. ვიგოტსკის და სხვ.) ყურადღების განვითარების თეორიის შესაბამისად, შესაძლებელია გაკვეთილზე მოსწავლეთა ყურადღების მართვა, მისი ხარისხის ამაღლება და მიმართვა სასწავლო პროცესის წარმატებისკენ.

ამისთვის გამოგვადგება:

• სასწავლო პროცესში მრავალფეროვანი რესურსების გამოყენება;
• ვიზუალური და სმენითი სიგნალების მოშველიება (რომლებითაც აფრთხილებენ მოსწავლეს), ემოციის გამოხატვა, მტკიცე (და არა ხმამაღალი ანდა მუქარის) ტონი, მიმიკების, ჟესტების გამოყენება, აზრის გამოკითხვა, ყურადღების გამახვილება ყველაზე ხშირად დაშვებულ შეცდომებზე და ა.შ.;
• პრობლემური კითხვების დასმა, მაგალითად, თუ „მოსწავლე კვირაში თითო გაკვეთილს დაისწავლის რომელიმე საგანში, შეძლებს თუ არა, დაეუფლოს საგანს როგორც ასეთს? ან „შეიძლება თუ არა ითქვას, რომ ადამიანები, რომლებიც საათობით გასცქერიან აყვავებულ ბუნებას, მუშაობენ?“ – და ა.შ.;
• სპეციალური ცხრილის გამოყენება (ცხრილი 1), რომელშიც ასახულია გაკვეთილის ეტაპები და მოცემულია მოსწავლეთა ყურადღების მართვის ტექნიკა თითოეული ეტაპის შესაბამისად.

ცხრილი 1.

არსებობს ყურადღების განსავითარებელი სავარჯიშოებიც, მაგალითად, ერთი წუთის განმავლობაში ერთდროულად ორივე ხელით დავხატოთ: მარცხენა ხელით – წრეები, მარჯვანათი – სამკუთხედები. მიზანია რაც შეიძლება მეტი წრისა და სამკუთხედის დახატვა. შეფასება: 5-ზე ნაკლები – ცუდი; 5-7 – საშუალო; 8-10 – კარგი; 10-ზე მეტი – საუკეთესო.

სახელდობრ, რომელი სტრატეგიები და მიდგომებია ეფექტური ყურადღების განვითარებისთვის?

საზოგადოდ, ყურადღების მობილიზებისათვის უმნიშვნელოვანესია:

1) გაკვეთილის ტემპი – ცოცხალი, სწრაფი ტემპით მუშაობა მობილიზებისკენ უბიძგებს მოსწავლეს. მას აღარ რჩება დრო უსარგებლო ემოციებისთვი. შეცდომების თავიდან ასაცილებლად მოსწავლე არ უნდა ავაჩქაროთ, თუმცა მუშაობის შენელებული ტემპი ყურადღების მოდუნებას გამოიწვევს. ტემპის განსაზღვრისას არ უნდა დაგვავიწყდეს შესასწავლი მასალის სირთულე, მოსწავლეთა შესაძლებლობები, ასაკი და ინდივიდუალური თვისებები.

2) გაკვეთილი არ უნდა იყოს დამღლელი, გაკვეთილის შინაარსი და მიდგომები თანხმობაში უნდა იყოს ერთმანეთთან.

3) დავალებები მეტისმეტად ხშირად არ უნდა ვცვალოთ.

4) მოსწავლეს გაკვეთილის დასაწყისშივე უნდა ვაცნობოთ მიზანი, რათა მან ყურადღება გაამახვილოს საინტერესო დეტალებზე. მისთვის ცხადი უნდა გახდეს, რომ ყურადღების გარეშე მასალას ვერ გაიაზრებს.

5) ახალი მასალის მიწოდებისას მოსწავლეთა ყურადღების გასააქტიურებლად მასალის დაყოფა ცალკეულ ნაწილებად და გაკვეთილის მსვლელობის დროს პარალელებისა და შედარებების გავლება ნაცნობ მასალასთან მათ „აიძულებს“, განზე გადადონ წინასწარი განწყობა – „ამ ყველაფრის შესწავლა შინაც შეიძლება“.

6) გაკვეთილზე შეფასების სისტემის ადეკვატურად გამოყენება მოსწავლეს მოდუნების საშუალებას არ მისცემს.

7) მოსწავლეთა ყურადღების განვითარებას, მათ ინტელექტუალურ, მორალურ-ფიზიკურ განვითარებას და შემოქმედებით აქტიურობას ხელს უწყობს როგორც ინტეგრირებული, ასევე არასტანდარტული გაკვეთილები და აქტივობები, რომლებიც შეიცავს ერთგვარ „პროვოკაციას“ – ისეთს, როგორიცაა:

• პრობლემური კითხვები და დავალებები – ისინი, როგორც წესი, იწვევენ გაოცებას, აღძრავენ დავალების დაძლევის სურვილს;
• გკვეთილი-თამაში, გაკვეთილი-მოგზაურობა, გაკვეთილი-სასამართლო, გაკვეთილი-კონცერტი და ა.შ.;
• შეჯიბრებითი ხასიათის დავალებები/კონკურსები: ვინ უფრო სწრაფად, ვინ უფრო საინტერესოდ და ა.შ..

მოვიყვანოთ მაგალითები ისტორიის სწავლების კურსიდან, სადაც, ისევე როგორც სხვა საგანში, აუცილებელია და შესაძლებელია მოსწავლეთა ყურადღების ორგანიზება და განვითარება. მაგალითად, თემა „ძველი საბერძნეთის“ (ისტ. VII) გავლისას მოსწავლეთა ცოდნის განმტკიცებისა და გაფართოებისთვის შეგვიძლია გამოვიყენოთ თამაშის სტრატეგიები. თამაშის შემცველი ელემენტები – კონკურსები, რომლებსაც გაკვეთილის რომელიმე ეტაპზე გავმართავთ. მაგალითად, ასეთი:

• „აბა, გამოიცანი“;
• „ვის ეკუთვნის სიტყვის უფლება“?
• „ათენი და სპარტა“ – იპოვე შესაბამისობა;
• „ვინ უკეთ წარმოადგენს…“ (ძველი ბერძნული დღესასწაულები);
• „ძველი ბერძნული საოცრებები“;
• „ძველი ბერძნული კულტურა“.

თამაშის შერჩევისას ყურადღება უნდა მივაქციოთ, რისი მიმცემია ის მოსწავლეებისთვის. ყველაზე ეფექტურია გაკვეთილები, რომლებიც არსებული ცოდნის გამოვლენას და შემდგომი წარმატებისთვის ყურადღების მობილიზებას მოითხოვს. მოსწავლეებს ეხალისებათ იმგვარ მასალაზე მუშაობა, რომელიც მათ სივრცესა და დროში წარმოსახვითი გადაადგილებისკენ უბიძგებს, თუნდაც მოგზაურობასთან დაკავშირებული თამაშები. მაგალითად, ძველი აღმოსავლეთის თემის გავლისას შეიძლება შევთავაზოთ ამგვარი თამაში: „დაეხმარეთ მოგზაურს დაკარგული გზის პოვნაში“, – რომელსაც ორ ეტაპად წავმართავთ:

I ეტაპზე, იმისათვის, რომ „მოგზაურის დამხმარე“ გახდეს, მოსწავლემ უნდა შეასრულოს სხვადასხვა სავარჯიშო ანუ თქვას სწორი პასუხი:

• ეგვიპტის მდინარე:

ა) ნილოსი; ბ) ტიგროსი; გ) ევფრატი.

• ნახევარკუნძული, რომელზეც მდებარეობს ინდოეთი:

ა) ინდოსტანი; ბ) სომალი; გ) აპენინი.

• მთები ინდოეთის ჩრდილო ნაწილში:

ა) ჰიმალაი; ბ) ტიბეტი; გ) ალპები.

• ჩინეთის ძირითადი მდინარეები:

ა) პო; ბ) ხუანხე; გ) დუნაი.

• ეგვიპტის უძველესი დედაქალაქი:

ა) თებე; ბ) ბაბილონი; გ) აკრა.

• შუამდინარეთის მდინარეები:

ა) ხუანხე და იანძი; ბ) ტიგროსი და ევფრატი; გ) მტკვარი და არაქსი.

• ზღვა საბერძნეთის აღმოსავლეთ სანაპიროზე:

ა) ეგეოსის ზღვა; ბ) იონიის ზღვა; გ) შავი ზღვა.

• საბერძნეთის სამხრეთი ნაწილი:

ა) ცეილონი; ბ) კარნაკი; გ) პელოპონესი.

• ქალაქი მდ. ტიბრის ნაპირზე:

ა) რომი; ბ) ვენეცია; გ) დელფოსი.

II ეტაპზე მოსწავლე შეადგენს წინადადებებს ქვემოთ მოცემული სიტყვებისგან და სიტყვათშეთანხმებებისგან, რომელთა მეშვეობითაც შეძლებს ძველი აღმოსავლეთის ერთდროულად რამდენიმე ქვეყანაში „მოგზაურობას“:

• ძველი ეგვიპტე, მდებარეობს, ნაპირიდან ზღვამდე, იყო, დაბლობი და ნილოსის დელტა;
• ბრაჰმა, ქვეენიერებისა და ადამიანების შემოქმედი; ინდოეთში, ღმერთი, ითვლებოდა;
• მთაგრეხილი, კავკასიაში, ეკიდა ხეზე, ტყავი, შავი ზღვის სანაპიროზე, ოქროს ტყავი, ცხვარი.
• ატიკა, გაერთიანებული ფლოტი, სალამინის სრუტე, შორის, ბერძნები, ყურეში, იდგა;
• რესპუბლიკა, თავისი მმართველობა, „საერთო სახალხო საქმე“, პატრიცია, ლათინურად, ეწოდებოდა, რომში;
• კონფუცი, მისი მანერებით, მიაჩნდა, ადვილი გასაგებია, აღზრდილი ადამიანი;
• დემოკრატიის ფუძემდებლები, კანონები, ათენში, სოლონი, დაავალეს;
• მთელი ელადა, დარიოს I, VI საუკუნის ბოლოს, მეფე, დაქვემდებარება, დაფიქრდა, უდიდესი სპარსული იმპერია, მფლობელი;

• მთელ სამყაროში, დიდება, უზარმაზარი, ბაბილონი, მდიდარი;

• მოჰყავდათ, ინდოეთში, შაქრის ლერწამი, ბამბის და სხვ.

ყურადღების მობილიზების დავალებები ეფექტური საშუალებაა სასწავლო ამოცანების გადასაწყვეტად, საუკეთესო შედეგების მისაღებად, განწყობისა და მოტივაციის, კომუნიკაციური კულტურის ასამაღლებლად, მოსწავლეზე ორიენტირებული სასწავლო გარემოს შესაქმნელად, ამიტომ წარმატებით შეიძლება მისი გამოყენება სასწავლო პროცესში.