ბილიკის იქეთ ტყე იწყებოდა. სწორედ იქ, მოსახვევში ულამაზესი გაზაფხული გამოჩნდა. გაიხედ-გამოიხედა და თოვლით დაფარული ენძელები დაინახა. დახმარება გადაწყვიტა. თოვლი ხელით გადაფერთხა. ზამთარი ზემოდან აკვირდებოდა და გაბრაზდა, ხელი აიქნია და იმისთანა ქარბორბალა დაატრიალა, ენძელები მიწას გაერთხნენ. გაზაფხულმა ყვავილებს კალთა გადააფარა, მაგრამ რაღაც ეკალბარდს წამოედო და ხელი გაიჭრა. ჭრილობიდან სისხლის წვეთი გამოვიდა, ყვავილებს დაეცა და გააცოცხლა. ასე დამარცხდა ზამთარი. თეთრ თოვლზე წითელი სისხლი კი მერციშოპის ფერებია.
- რა ლამაზი ამბავია, – ვიღიმები და გულზე დაბნეულ მერციშოპის ყვავილს თითით ვეფერები.
დამავიწყდა მეთქვა, კიშინიოვის აეროპორტში ვარ. ეს წუთია საზღვარი გავიარე და კარებშივე ორი ულამაზესი გოგონა დამხვდა. ერთმა ყვავილი შემაბნია, მეორემ ამბავი მომითხრო. ისიც მითხრეს, ყვავილი მთელი თვე უნდა ატაროთ, შემდეგ რომელიმე ხეს შეაბათ და სურვილი ჩაუთქვათო.
პირველი მარტია და მოლდოვა მერციშოპის დღესასწაულს აღნიშნავს. თითოეულ მგზავრსაც სწორედ ასე ხვდებიან.
დღესასწაული სათავეს რომის იმპერიის დროიდან იღებს, მაშინ ახალ წელს სწორედ პირველ მარტს, ღვთაება მარსის თვეს ზეიმობდნენ. მარსი არა მხოლოდ ომის ღმერთი იყო, მიწათმოქმედებას და ბუნების აღორძინებასაც მფარველობდა. სწორედ ეს ორმაგი მიდგომაა მერციშოპში გამოსახული, სადაც თეთრი და წითელი შეგვიძლია ომს და მშვიდობას შევადაროთ.
ახლა უკან, ლეგენდაში უნდა დავბრუნდე და ახლებურად მოგითხროთ. მაშ ასე, ტყიდან გაზაფხული გამოვიდა, მიმოიხედა და რა დაინახა… მიწა, წყალი და საერთოდ გარემო ფტალატებით იყო დაბინძურებული…
რატომ მაინცდამაინც ფტალატებით?
ძალიან აქტუალური თემაა და ბოლო ათი წლის მანძილზე ყველა დონეზე განიხილება. ფტალატები ფტალმჟავას მარილები და ესტერებია. დიდი რაოდენობით წარმოიქმნება, რადგან ჩანაცვლების ორი გზა არსებობს. წლიურად დაახლოებით ხუთ მილიარდ ტონას აწარმოებენ. წარმოებული ფტალატების 95% პოლიმერული მასალების წარმოებაში გამოიყენება, როგორც პლასტიფიქატორი, მაგრამ პლასტმასის ჩონჩხში არ შედის. ისინი პლასტიფიკატორები არიან, ანუ თავისუფლად გადაადგილდებიან. ამიტომ გარემოსთან შეხებისას, ძალიან იოლად მიგრირებენ. ევროკავშირში გამოყენებული და წარმოებული ფტალატებია: დიმეთილ ფტალატი (DMP), დიბუთილ ფტალატი (DBP), დიეთილ ფტალატი (DEP), დი-2-ეთილჰექსილ ფტალატი (DEHP, DOP), ბენზილბუთილ ფტალატი (BBP) და ა.შ. ყოველწლიურად მხოლოდ დიმეთილფტალატი 20 ტონა მოიხმარება და პოლიმერული მასალის ძირითადი კომპონენტია.
ადამიანის ორგანიზმზე, რა თქმა უნდა, ცუდად მოქმედებს. აქვთ აკუმულირების უნარი და ძირითადად ცხიმოვან ქსოვილში გროვდებიან. იწვევენ ჰორმონალური სისტემის რღვევას, აზიანებენ ღვიძლს, თირკმელებს, იწვევენ ალერგიას, ასთმას, კიბოს, ნერვული სისტემის აშლილობას. აფერხებენ ბავშვის განვითარებას.
ფტალატებს ყველგან შეხვდებით… საღებავებში, ლაქებში, ლამინატებში, სამედიცინო დანადგარებში, ბავშვის სათამაშოებში, პლასტმასის ჭურჭელში, საკვების კონტეინერებში, კაბელებში, მავთულის საფარველებში, პარფიუმერიაში და ა.შ.
ევროპაში, ერთ-ერთი პროექტის ფარგლებში განსაზღვრეს, საშუალოდ ფტალატის რა რაოდენობას ღებულობს ადამიანი სიცოცხლის განმავლობაში. აღმოჩნდა, რომ დღის საშუალო დოზა, გამოსახული მიკროგრამებში წონის ერთ კილოგრამზე -ყველაზე მეტი რაოდენობით ერთ წლამდე ბავშვებზე მოდის და კილოზე 380 მიკროგრამს შეიძლება მიაღწიოს; სამ წლამდე ბავშვს – კილოზე 183 უგროვდება; ათ წლამდე ბავშვებს – კილოზე 54. ქალის ორგანიზმში კაცთან შედარებით, გაცილებით მეტია. ის კილოზე 124-ს აღწევს, კაცებში კი – კილოზე 92. ეს გასაგებიცაა, რადგან ქალბატონები გაცილებით მეტ კოსმეტიკას იყენებენ და ხშირ შემთხვევაში არც კი ფიქრობენ, რატომ შეიძლება ღირდეს იაფი? იმიტომ ხომ არა, რომ ეკოლოგიურად სუფთა არ არის და, ფტალატების გარდა, სხვა ათას დამაბინძურებელს შეიცავს.
გარემოში მოხვედრისას ფტალატებზე ნიადაგში არსებული მიკროორგანიზმები მოქმედებენ, იწყება ჰიდროლიზი. შედეგად, წარმოიქმნება შხამი, ფტალის მჟავა. ფტალის მჟავა-1,2 ბენზოლდიკარბონმჟავაა, ტერაფტალ და იზოფტალმჟავას იზომერია. პირველად, 1836 წელს, ფრანგმა ქიმიკოსმა ოგუსტ ლორანმა ნაფტალინის ტეტრაქლორიდის დაჟანგვით მიიღო. თავდაპირველად ორთოფტალმჟავა წარმოიქმნა და რადგან ლორანს ეგონა, რომ მიღებული ნივთიერება ნაფტალინის წარმოებული იყო „ნაფტალინის მჟავა“ დაარქვა. მოგვიანებით, შვეიცარელმა ქიმიკოსმა ჟან შარლ ჰალისარ დე მარინიაკმა მიღებული ნივთიერების ფორმულა განსაზღვრა და დაშვებული შეცდომაც აღმოაჩინა. ამის შემდეგ, ლორანმა ნივთიერებას თანამედროვე სახელი დაარქვა.
ფტალატები გარემოში აბიოტურ დეგრადაციაში ერთვებიან. სხვადასხვა ატმოსფერულ პირობებში ფტალატების ნახევრადდაშლის პერიოდი შემდეგია:
| ფტალატები | წლიური ჰიდროლიზი | ატმოსფერული ფოტოლიზი, დღიური | ფოტოლიზი წყალში, დღიური |
| DMP
DEP DnBP BBP DEHP DnOP
|
3,2
8,8 22 <0,3 2000 107 |
9,3-93
1,8-18 0,6-6 0,5-5 0,2-2 0,3-3 |
–
152-4380 152-4380 – 44-548 –
|
ყურადღება მიაქციეთ DEHP-ს, პოლიმერებში ყველაზე მეტად გამოიყენება და ჰიდროლიზით მისი ნახევრად დაშლის პერიოდი 2000 წელია. ატმოსფეროში ნახევრად დაშლა უფრო მცირე დროში ხდება. მაგრამ ფტალატები, სამწუხაროდ, არც ისე აქროლადები არიან. წყალსა და მიწაში მოხვედრისას მათი აქროლადობა ძალიან მცირეა. წყლის გარემოში ფოტოლიზია შესაძლებელია, მაგრამ ისიც საკმაოდ დიდხანს გრძელდება. თავადაც ხედავთ, რა მომწამლავებიც არიან, ამიტომ, 2013 წელს მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება, რომ ევროკავშირის ტერიტორიაზე ფტალატების გამოყენება აკრძალული ყოფილიყო, თუმცა ეს გეგმა ვერ განხორციელდა. ფტალატების გამოყენებაზე უარის თქმა, ძალიან, ძალიან ძვირი აღმოჩნდა.
თუმცა თავადაც შეგვიძლია ფტალატების გამოყენება ოდნავ მაინც შევამციროთ:
- ერთი და იმავე პლასტმასის ბოთლიდან ორჯერ არ დალიოთ წყალი. ანუ, მეორედ და მით უმეტეს, უფრო მეტად არ გამოიყენოთ. უფრო მეტიც, ნაყიდი წყალი დალევამდე ისეთ ადგილას არ დადგათ, რომ მზე მიწვდეს;
- შეამცირეთ პროდუქტების გამოყენება, რომელთა შეფუთვაზე წერია სიტყვა „არომატიზატორი“, ფტალატები არომატიზატორების მდგრადობისთვის გამოიყენება. რთული არ არის, წაიკითხოთ, რა წერია შესაძენი პროდუქტის შეფუთვაზე;
- პროდუქტები უფრო მინის შეფუთვით შეიძინეთ და არა პლასტმასის შეფუთვით;
- თუ მაინც პლასტმასის შეფუთვით შეიძენთ რამეს, სახლში მინის ჭურჭელში გადაალაგეთ;
- ბავშვის სათამაშოები შეიძინეთ ეტიკეტზე წარწერით – „ფტალატების გარეშე“. დიახ, უფრო ძვირი იქნება, მაგრამ ჯანმრთელობას განა აქვს ფასი?
- იგივე ითქმის კოსმეტიკაზეც. კი, აქაც მეტს დახარჯავთ, მაგრამ მაშინ საერთოდ ნუ გამოიყენებთ, რადგან … მერწმუნეთ ფტალატები თქვენს სახეს, თმებს, რბილად რომ ვთქვათ, ავნებს.
- არ გამოიყენოთ პლასტმასის ჭურჭელი. აქ ერთი ნაცნობი მახსენდება. სახლი უძვირფასესი ჭურჭლით რომ აქვს სავსე, თავად კი პლასტმასის თეფშებზე ჭამს. ჩემს შენიშვნაზე, მიპასუხა – ჯანდაბა ჩემს მტერს, ამათ გატყდომას მირჩევნია, ისევ ეგ შენი ფტალატი ვჭამოო. მტერს მართლაც „ჯანდაბა“, მაგრამ ფტალატს შეჭამთ თუ არა, თქვენი გადასაწყვეტია.
საქართველოში ჩამოსულს მერციშოპის ყვავილი კვლავ მაბნევია. უნდა ვატარო ერთი თვე და შემდეგ რომელიმე ლამაზ ხეს შევაბა. სურვილიც უნდა ჩავუთქვა. რომ გითხრათ, ჩავიფიქრებ მსოფლიო ფტალატების გარეშე-მეთქი, მოგატყუებთ. თან აზრიც არ აქვს, მაინც არ ასრულდება, ძვირი ოცნება გამოვა ძალიან. ამიტომ, რაიმე უფრო იოლად შესასრულებელს ჩავუთქვამ, მერციშოპის რეპუტაციაც, რომ არ დაზიანდეს ძალიან.
ისე კი, გარემოს ქიმია დღეს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია. ჩემს სტატიებში ამ პრობლემატიკაზე ხშირად ვწერ… მძიმე მეტალებზეც, მჟავა წვიმებზეც, სათბურის ეფექტზეც, სმოგზეც… კიდევ ბევრჯერ დავწერ.
…და ეს სტატიაც „დასასრული არ არის. ის არც დასასრულის დასაწყისია. შეიძლება უფრო დასაწყისის დასასრული იყოს“ (ჩერჩილი).
