განათლების მრავალ ფსიქოლოგს სჯერა, რომ აზროვნება სკოლაში უნდა განვითარდეს. მაგრამ ცხადია, აზროვნების სწავლება გაცილებით მეტ აქტივობას მოიცავს, ვიდრე სტანდარტულ გაკვეთილზე ყოველი ეტაპის დასრულების შემდეგ „სააზროვნო” კითხვებზე პასუხის გაცემა ან მასწავლებლის მიერ წამოჭრილ დისკუსიებში მონაწილეობაა. მაშ რა არის საჭირო კიდევ? ერთ-ერთი მიდგომის თანახმად, ყურადღება გამახვილებულ უნდა იქნას აზროვნების უნარ-ჩვევების განვითარებაზე სპეციალური პროგრამებით (რომლებიც პირდაპირ ამ უნარ-ჩვევების სწავლებაზეა გათვლილი) ან არაპირდაპირი მეთოდებით (რომლებიც აზროვნების განვითარებას ჩვეულებრივ სასწავლო გეგმას დაურთავენ). აზროვნების უნარ-ჩვევების სპეციალური პროგრამის უპირატესობა არის ის, რომ მოსწავლეებს არ სჭირდებათ საგნის მასალის ექსტენსიური, ფართო ცოდნა უნარ-ჩვევების დასაუფლებლად. მოსწავლეებმა, რომლებსაც ჩვეულებრივ უჭირთ სასწავლო პროგრამის ათვისება, შეიძლება ამ პროგრამების დახმარებით წარმატებას მიაღწიონ და განუმტკიცდეთ თვითეფექტიანობის განცდა. მისი უარყოფითი მხარე კი ის არის, რომ ამ ზოგად უნარ-ჩვევებს მოსწავლეები ხშირად პროგრამის ფარგლებს გარეთ მანამდე ვერ იყენებენ, სანამ მასწავლებლები მათ არ ასწავლიან მის გამოყენებას სხვადასხვა საგნის შესწავლისას, სხვადასხვა სიტუაციაში.
აზროვნების განვითარება ყველა კლასში. მოსწავლეთა აზროვნების განვითარების კიდევ ერთი გზა არის კოგნიტური მოსწავლეობა სასწავლო გეგმით/კურიკულუმით გათვალისწინებული პროგრამის დროს – პრობლემის ანალიზის, გადაჭრისა და ლოგიკური აზროვნებისას. დევიდ პერკინსი და მისი კოლეგები მასწავლებლებს მის კლასში გახორციელებას ურჩევენ. მისი არსის თანახმად, არსებობს ცნობისმოყვარეობა, კრეატიულობა და მოლოდინი, რომ მოსწავლე ისწავლის და გაიგებს. ამგვარ კლასში განათლება აღქმულია, როგორც ინკულტურაცია, ცოდნის დაუფლების ფართო და კომპლექსური პროცესი, რომელიც ეთანხმება ვიგოტსკის სწავლების თეორიას – მხარდაჭერით სწავლას. ისევე, როგორც ოჯახი გვაძლევს ენის პირველ გაკვეთილებს, სასკოლო კულტურა აზროვნების გაკვეთილს გვიტარებს, როცა გვაძლევს კარგი აზროვნების, სააზროვნო პროცესების მიმართულების მიმცემი ინსტრუქციების ნიმუშებს და წაახალისებს პროცესებს სხვებთან ურთიერთობის გზით.
კრიტიკული აზროვნება. კრიტიკული აზროვნების უნარ-ჩვევები სასარგებლოა თითქმის ყველა ცხოვრებისეულ სიტუაციაში – მედიის რეკლამების შესაფასებლადაც კი, რომლებითაც მუდმივად “გვბომბავენ”. როცა ხედავ შესანიშნავი ადამიანების ჯგუფს, როგორ სვამენ გამაგრილებელ სასმელს საცურაო კოსტუმებში გამოწყობილი, შენ უნდა გადაწყვიტო, არის თუ არა კავშირში სექსუალობა ხილის სასმელის არჩევანთან. განათლების სპეციალისტები ვერ შეთანხმდნენ სკოლაში კრეატიული აზროვნების განვითარების საუკეთესო გზაზე.
მრავალი წელია მიმდინარეობს მსჯელობა იმის შესახებ, თუ რაზე უნდა იქნას გამახვილებული ყურადღება სკოლებში – პროცესზე თუ შინაარსზე, პრობლემის გადაჭრის უნარ-ჩვევებზე თუ საბაზო ცოდნაზე, მაღალი დონის აზროვნებაზე თუ აკადემიურ ინფორმაციაზე. განათლების ზოგიერთი სპეციალისტი თვლის, რომ მოსწავლეებს უნდა ასწავლონ აზროვნება, მაშინ როცა სხვა სპეციალისტების აზრით, მოსწავლე ვერ ისწავლის „აზროვნებას” აბსტრაქტულად. ისინი უნდა ფიქრობდნენ რაიმე კონკრეტულზე, რაღაც სახის შინაარსზე. რაზე უნდა გაამახვილონ მასწავლებლებმა ყურადღება – ცოდნაზე თუ აზროვნებაზე?
1995 წლის 28 აპრილის სტატიაში „უმაღლესი განათლების ქრონიკები” გაკეთებული იყო შემდეგი განცხადება:
„კრიტიკული აზროვნება ეფექტიანი კითხვის, წერის, საუბრისა და მოსმენის ქვაკუთხედია. ის საშუალებას გვაძლევს, დავუკავშიროთ შინაარსის ცოდნა ისეთ განსხვავებულ მიზნებს, როგორიცაა თვითშეფასება, თვითდისციპლინა, მრავალმხრივი განათლება, ეფექტიანი თანამშრომლობითი სწავლა და პრობლემის გადაჭრა. ის საშუალებას აძლევს ყველა ინსტრუქტორსა და ადმინისტრატორს, აიმაღლოს საკუთარი სწავლისა და აზროვნების დონე“.
როგორ უნდა ისწავლონ მოსწავლეებმა კრიტიკული აზროვნება? განათლების ზოგიერთი სპეციალისტი მასწავლებლებს ურჩევს, ასწავლონ აზროვნების უნარები ფართოდ გავრცელებული ტექნიკის პროგრამების საშუალებით, როგორიცაა, პროდუქტიული აზროვნების პროგრამა. ექსპერტი ლიდერები ავტომატურად იყენებენ გარკვეულ მეტაკოგნიტურ სტრატეგიებს. ამიტომ განათლების ბევრი სპეციალისტი და ფსიქოლოგი იძლევა რეკომენდაციას, პირდაპირ ასწავლონ დამწყებებს ან ცუდ მკითხველებს ამ სტრატეგიების გამოყენება. მაიქლ პრესლის „სტრატეგიის კარგი მომხმარებლის” მოდელი და პალინსკარისა და ბრაუნისეული ურთიერთსწავლების მიდგომა მეტაკოგნიტური უნარების პირდაპირი სწავლების წარმატებული მაგალითებია. ამ მიდგომების კვლევა, როგორც წესი, ყველა ასაკის მოსწავლეებთან წარმატებულია.
კრიტიკული აზროვნების გამოკვეთილი ოპონენტის ე.დ. ჰირშის აზრით კი:
რეალურად აუმჯობესებს თუ არა მიღწევებს კრიტიკული აზროვნების ასეთი პირდაპირი სწავლება ან თვითმონიტორინგი – ეს საკითხი მკვლევართა შორის დავის საგანია. მაგალითად, კრიტიკული აზროვნების შესახებ ჩატარებული კვლევა მოკლებულია დამაჯერებლობას. კრიტიკული აზროვნების სწავლება რამდენიმე ქვეყანაში მრავალი წლის განმავლობაში ხორციელდებოდა. ამის მიუხედავად, კვლევებმა ცხადყო, რომ სხვადასხვა ეროვნების მოსწავლეები, ისეთი განსხვავებული ქვეყნებიდან, როგორიცაა, ისრაელი, გერმანია, ავსტრალია, ფილიპინები და აშშ, მათ შორის ისინიც, ვისაც ნასწავლი აქვს კრიტიკული აზროვნება, მაინც აკეთებენ ხოლმე არასწორ ლოგიკურ დასკვნებს.
იმის მიუხედავად, რომ მეტაკოგნიტური უნარების სწავლებაში განათლების მეცნიერებამ წარმატებებს მიაღწია, მკვლევრები მაინც გვაფრთხილებენ, რომ არის მომენტები, როცა ამგვარი სწავლება ხელისშემშლელი უფროა, ვიდრე ხელშემწყობი. რობერტ სიგლერი ფიქრობს, რომ თვითმონიტორინგის სტრატეგიების სწავლებამ დაბალი მიღწევების მქონე მოსწავლეებში შეიძლება ხელი შეუშალოს ადაპტაციური სტრატეგიების განვითარებას. რთული და უცნობი სტრატეგიების გამოყენების დაძალებამ შეიძლება ზედმეტად გადატვირთოს მოსწავლის მუშა მეხსიერება და მან ვეღარ გაიგოს გაკვეთილის შინაარსი და მნიშვნელობა. მაგალითად, იმის ნაცვლად, რომ ასწავლო მოსწავლეებს კონტექსტიდან სიტყვების მოფიქრების სტრატეგიები, შეიძლება უფრო მომგებიანი უბრალოდ ლექსიკონიდან მეტი სიტყვის დასწავლა იყოს.
იმის მიუხედავად, რა მიდგომას გამოიყენებთ კრიტიკული აზროვნების განვითარებისათვის, მნიშვნელოვანია გააგრძელოთ დამატებითი ვარჯიში და პრაქტიკა. ერთი გაკვეთილი საკმარისი არ არის. მაგალითად, თუ თქვენმა კლასმა განიხილა გარკვეული ისტორიული დოკუმენტი იმის განსასაზღვრად, ტენდენციას ასახავდა ის თუ პროპაგანდას, თქვენ უნდა განაგრძოთ სხვა ისტორიული დოკუმენტების, თანამედროვე სტატიების ან ახალი ისტორიების გაანალიზება. სანამ აზროვნების უნარ-ჩვევები არ გახდება სრულყოფილი და შედარებით ავტონომიური, მათი ახალ სიტუაციებში გამოყენება ნაკლებად წარმატებულია. ამის ნაცვლად მოსწავლეები გამოიყენებენ ამ უნარ-ჩვევებს მხოლოდ სოციალური მეცნიერებების გაკვეთილების დროს და არა მეგობრების, პოლიტიკოსების ან სულაც თოჯინათა მწარმოებლების განცხადებებისა და დიეტოლოგთა გეგმების შესაფასებლად.
აზროვნების ენა. აზროვნების ენა შედგება ბუნებრივი ენობრივი ტერმინებისგან, რომლებიც აღნიშნავენ მენტალურ პროცესებსა და შედეგებს. სიტყვები: ფიქრი, ვარაუდი, ეჭვი, რწმენა, ჰიპოთეზა, მტკიცებულება, მიზეზები, შეფასება, გამოთვლა, განსაზღვრა, ეჭვის შეტანა და თეორეტიზირება – მათი მცირე ნაწილია. მოსწავლეთა მეტყველება კლასში სავსე უნდა იყოს აზროვნების აღმნიშვნელი ცხადი, გასაგები, ზუსტი და მდიდარი ლექსიკით. იმის ნაცვლად, რომ თქვათ: „რას ფიქრობ გიორგის პასუხზე?” მასწავლებელმა შეიძლება დასვას ისეთი სააზროვნო კითხვები, როგორიცაა: „რა დამადასტურებელი საბუთების მოტანა შეგიძლიათ გიორგის პასუხის სასარგებლოდ ან საპირისპიროდ?” „რა ვარაუდს გამოთქვამს გიორგი?” „რა ალტერნატიული ახსნები არსებობს?“ ლექსიკით მდიდარ ატმოსფეროში მოსწავლეები, როგორც წესი, აზროვნების შესახებ უფრო ღრმად ფიქრობენ. მოსწავლეები მეტს სწავლობენ, როდესაც საუბრისას ინტერპრეტაციას მიმართავენ, აანალიზებენ და ახსნა-განმარტებებს იძლევიან. უბრალო აღწერილობითი საუბარი მოსწავლეებს სწავლაში ნაკლებად წაადგება. გაცილებით სასარგებლო იქნება ისეთი საუბარი, რომელიც ხსნის, ადგენს მიზეზს, გამოყოფს ნაწილებს, ქმნის შემთხვევებს, იცავს პოზიციებს ან აფასებს მსჯელობებს.
