ბუნებრივი ეკოსისტემები უფრო დიდი სიმდიდრეა, ვიდრე ალმასის საბადოები ან ბანკის სეიფებში შენახული ოქროს ზოდები. მაგრამ ეს სიმდიდრე ჯერ კიდევ ამოუცნობი და შეუფასებელია. ქვყნები, სადაც ველური ბუნება ჯერ კიდევ შემონახულია, ამ შეუფასებელი და საყოველთაო განძის დამცველებად უნდა ჩაითვალონ. იმავდროულად, ქვეყნები, რომლებიც მოკლებულნი ან თითქმის მოკლებულნი არიან ბუნებრივ ეკოსისტემებს, იდეურად წარმოადგენენ ბიოსფეროს „ეკოლოგიურ მევალეებს“. ასეა იქ, სადაც ბუნებრივი გარემო დაზარალდა, განსაკუთრებით – თანამედროვე მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში.
ეკოსისტემების რღვევის შესაფასებლად მიღებულია შემდეგი კრიტერიუმები:
- ხელუხლებელი ტერიტორიები – ბუნებრივი მცენარეული საფარის (ბუნებრივი ეკოსისტემების) არსებობა და მოსახლეობის ძალიან დაბალი სიმჭიდროვე – 10 ადამიანზე ნაკლები 1 კვ. კმ–ზე, უდაბნოში – ერთ ადამიანზე ნაკლები 1 კვ. კმ–ზე;
- ნაწილობრივ დარღვეული ტერიტორიები – მუდმივი ან ჩანაცვლებადი სასოფლო– სამეურნეო მიწებისა და მეორადი, მაგრამ ბუნებრივად განახლებადი მიწების არსებობა; პირუტყვის მაღალი სიმჭიდროვე, რომელიც აჭარბებს საძოვრების შესაძლებლობებს, ადამიანის მოღვაწეობის სხვა კვალი (მაგ., ტყის გაჩეხვა);
- დარღვეული ტერიტორიები – მუდმივი სასოფლო–სამეურნეო ტერიტორიებისა და ქალაქის ტიპის დასახლებების არსებობა, ბუნებრივი მცენარეულობის არარსებობა, გაუდაბურებისა და სხვა სახის დეგრადაციის გამოვლინებანი.
ამჟამად ხმელეთის დაურღვეველი ეკოსისტემების მქონე ტერიტორია შეადგენს ხმელეთის მთლიანი ბიოლოგიური პროდუქტიულობის დაახლოებით 51,9%–ს ანუ 81,5 მილიონ კვ. კმ–ს. ამასთან, უნდა ითქვას, რომ მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი მოდის ეკოლოგიურად ნაკლებად პროდუქტიული ყინულოვანი, კლდოვანი და გაშიშვლებული ზედაპირების – ანტარქტიდის, გრენლანდიის, ჰიმალაის და სხვ. წილად. თუ ამ ტერიტორიებს გამოვაკლებთ, დაგვრჩება 57 მლნ კვ. კმ – ხმელეთის მთლიანი ბიოლოგიური პროდუქტიულობის 37%. აქედან გამომდინარე, მათ გავრცელებას დედამიწის ზედაპირზე უკიდურესად არათანაბარი ხასიათი აქვს.
დღეისათვის კუნძულების სახით შემორჩენილი ველური ბუნების მცირე ფართობების გარდა (1 მლნ კვ. კმ) შეიძლება გამოვყოთ რამდენიმე დიდი მასივი, რომლებიც მოიცავს რამდენიმე მილიონ კვადრატულ კილომეტრს. ეს არის ე.წ. გარემო პირობების სტაბილიზაციის ცენტრები, რომლებითაც ბიოსფერო მეტ-ნაკლებად უპირისპირდება წლიდან წლამდე მზარდ ანთროპოგენური პროცესების წნეხს.
სტაბილიზაციის ორი ყველაზე დიდი ცენტრი ჩრდ. ნახევარსფეროში მდებარეობს:
- ჩრდილოეთ ევროპის (11 მლნ კვ. კმ) სტაბილიზაციის ცენტრი, რომელშიც შედის: ჩდილოეთი სკანდინავია, რუსეთის ევროპული ნაწილი, ციმბირის დიდი ნაწილი და შორეული აღმოსავლეთის უდიდესი ნაწილი;
- ჩრდილოეთ ამერიკის (9 მლნ კვ. კმ) სტაბილიზაციის ცენტრი, რომელშიც შედის ალასკა და კანადის ნაწილი.
სტაბილიზაციის მეორე ორი ცენტრი მდებარეობს სამხრეთ ნახევარსფეროში:
- სამხრეთამერიკული სტაბილიზაციის ცენტრი, რომშელიც შედის: ამაზონი მიმდებარე მთებითურთ (10 მლნ კვ. კმ).
- ავსტრალიური სტაბილიზაციის ცენტრი, რომლის ნახევარი უკავია უდაბნოს. გარემო პირობების სტაბილიზაციაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მსოფლიო ოკეანეც.
ხმელეთზე პირობების მასტაბილიზებელ ფუნქციას უმთავრესად ტროპიკული ტყეები, წყლისა და ჭაობის სავარგულები ასრულებს. ხელუხლებელი ტყეები დღეს დედამიწის დაახლობით 13,5 მლნ. კვ. კმ–ს ფარავს. ამასთან, ამ პლანეტარული სიმდიდრის 68% თავმოყრილია მხოლოდ 3 ქვეყანაში: რუსეთში (3,5 მლნ კვ. კმ), კანადაში (3,4 მლნ კვ. კმ) და ბრაზილიაში (2,3 მლნ კვ. კმ).
ნორვეგიის ფიორდები
რუსეთის ევროპული ნაწილი
ალასკა
ერთი მხრივ, დღეს არსებული ხელუხლებელი ეკოსისტემები, მათ შორის – უდიდესი კონტინენტური მასივები, დიდ როლს ასრულებს CO2–ის შთანთქმაში, ბიომასის გლობალურ წრებრუნვასა და გარემო პირობების სტაბილიზაციაში. სწორედ ამიტომ არის, რომ ატმოსფეროში არ იმატებს CO2–ის კონცენტრაცია. მეორე მხრივ, ათვისებული ტერიტორიის (ის ხმელეთის 67%–ს შეადგენს) ნახევარი ადამიანს დარღვეული ეკოსისტემების აღდგენისთვის რომ გამოეთავისუფლებინა, ეს საშუალებას მოგვცემდა, ამჟამად გამოყენებადი ორგანული საწვავის წვის დროსაც კი მომხდარიყო ატმოსფეროში CO2-ის დაგროვების პროცესის სტაბილიზაცია.
მსოფლიოს ქვეყნები თავიანთი სოციობუნებრივი პარამეტრების მიხედვით შეიძლება დაიყოს სამ ჯგუფად:
- ქვეყნები, რომლებშიც ეკოსისტემების 60% არ არის დარღვეული – ასეთია 8 ქვეყანა;
- ქვეყნები დაბალი სასტარტო ეკოლოგიური პირობებით (დაცული ბუნებრი ეკოსისტემები 10%-ზე ნაკლებია) – ასეთია 91 ქვეყანა;
- ქვყნები, სადაც ბუნებრივი ტერიტორიები 10-დან 60%-მდეა – ასეთია 67 ქვეყანა.
კონკურენციის გარეშეა ჩრდ. ნახევარსფეროში მდებარე ორი უდიდესი ქვეყანა – რუსეთი და კანადა, რომელთა წილადაც მოდის ხმელეთის პირველადი ეკოსისტემების 35%. რუსეთში ხელუხლებელი ტყეების ფართობი მსოფლიო რესურსების მესამედს შეადგენს, ამიტომ ეს ორი ქვეყანა განსაკუთრებულ როლს ასრულებს პლანეტარული ბიოსფეროს შენარჩუნებაში. იმავე შედარებით წარმატებულ ჯგუფში შემავალი დანარჩენი ქვეყნებია: ალჟირი, მავრიტანია, ბოტსვანა, ლესოტო, გაიანა და სურინამი, – მაგრამ მცირე ფართობისა და იმის გამო, რომ ორ შედარებით დიდ ფართობზე (ალჟირსა და მავრიტანიაში) ხელუხლებელი ეკოსისტემები უმთავრესად წარმოდგენილია უდაბნოებისა და ნახევარუდაბნოების სახით, გლობალურ ეკოდინამიკაში მათი როლი შედარებით მოკრძალებულია.
დაბალი სასტარტო-ეკოლოგიური დონის ქვეყნების შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ მათი უმრავლესობა თავმოყრილია გარემო პირობების დესტაბილიზაციის სამ ძირითად ცენტრში:
- ევროპული – მოიცავს ცენტრალურ, დასავლეთ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს (ნორვეგიისა და ისლანდიის გარდა), ასევე – ყოფილი საბჭოთა კავშირის ევროპულ ნაწილს. აქ შემონახული ბუნებრივი ეკოსისტემების საერთო ფართობი 8 მლნ კვ. კმ–ია, ბუნებრივი ეკოსისტემების 8%;
- ჩრდილოეთამერიკული – აშშ (ალასკის გამოკლებით), სამხრეთი და ცენტრალური კანადა, მექსიკის ჩრდ. ნაწილი – 9 მლნ კვ. კმ, სადაც თავმოყრილია ბუნებრივი ეკოსისტემების 10%;
- სამხრეთ–აღმოსავლეთ აზიური – ინდოსტანი, მალაიზია, ბირმა, ინდონეზია (კუნძულ სუმატრის გამოკლებით), ჩინეთი (ტიბეტის გამოკლებით), იაპონია, კორეის ნახევარკუნძული, ფილიპინები – 7 მლნ კვ. კმ, სადაც ბუნებრივი ეკოსისტემები 5%-ზე ნაკლებია.
ადვილი შესამჩნევია, რომ ზემოთ დასახელებულ სამივე კონტინეტზე ერთ „პოლუსზე“ მდებარეობს ევროპისა და ჩრდ. ამერიკის ქვეყნების ბლოკი, სადაც მრეწველობა კარგად არის განვითარებული, ხოლო მეორეზე – განვითარებადი ქვეყნები, სადაც მოსახლეობის სიმჭიდროვე მაღალია, ხოლო ცხოვრების დონე – დაბალი.
ამერიკის აღმოჩენამ და შემდგომ სამრეწველო რევოლუციამ ბუნებრივ ეკოსისტემებში მკვეთრად გაააქტიურა რღვევის პროცესები. ბუნებრივი გარემო ბოლო 400 წლის განმავლობაში მძლავრ ანთროპოგენურ ზემოქმედებას განიცდიდა. განვითარებული მრეწველობის ქვეყნებში არახელსაყრელი ეკოლოგიური სიტუაცია, როგორც წესი, შეხამებულია მოსახლეობის მაღალ სიმჭიდროვესთან. ამის გამო ეკოლოგიური საჭიროებისთვის გეოგრაფიული სივრცის გამოთავისუფლება სერიოზულ პრობლემებთან არის დაკავშირებული.
განვითარებული ქვეყნების, რომლებიც უზრუნველყოფენ საწარმოო პროდუქციის მსოფლიო ექსპორტის 80%-ს, მეორე მნიშვნელოვანი თავისებურებაა უცხო ეკოლოგიური გარემოს, პირველ რიგში „მესამე მსოფლიოს“ ქვეყნების გამოყენება, საიდანაც მოედინება ნედლეულის მძლავრი ნაკადი ქიმიური საწარმოებისთვის, ამიტომ განვითარებული ქვეყნები თავიანთ ტერიტორიებზე წარმოქმნიან მსოფლიო ნარჩენების 2/3-ს.
შედარებით უარესი სასტარტო ეკოლოგიური პირობები აქვს საპირისპირო პოლუსის ქვეყნებს, რომლებიც შედის სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის გარემო პირობების დესტაბილიზაციის ცენტრში. ესენი არიან მეტწილად განვითარებადი ქვეყნები, რომლებმაც გააკეთეს სერიოზული ნახტომი ინდუსტრიალიზაციისა და ახალი ტექნოლოგიების მოხმარების სფეროში. აქ მოსახლეობის სიმჭიდროვე მაღალია, თითქმის არ გვხვდება დაურღვეველი ეკოსისტემები.
ამ მხრივ განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ბანგლადეში, სადაც ტერიტორიები ბუნებრივი ეკოსისტემებით საერთოდ აღარ დარჩა, ასევე – ინდოეთი, სადაც ტერიტორიები ბუნებრივი ეკოსისტემებით შემორჩენილია მხოლოდ 1%–ით. სწორედ ამას შეესატყვისება ინდირა განდის ადრინდელი რიტორიკული შეკითხვა: სწორედ სიღარიბე ხომ არ წარმოადგენს ყველაზე დიდ გამჭუჭყიანებელს?
ქვეყნები, რომელთა ტერიტორია და მოსახლეობის სიმჭიდროვე იძლევა მისი ბუნებრივი გაფართოების საშუალებას ქვეყნის მოსახლეობის დაუზარალებლად, ეკოლოგიური სივრცის დონორებად მიიჩნევა. ასეთებია რუსეთი, კანადა და ნაწილობრივ აშშ., ასევე – სკანდინავიის ნახევარკუნძულის ქვეყნები და სამხრეთ ამერიკის განვითარებადი ქვეყნების მნიშვნელოვანი ნაწილი. მათი ტერიტორია მომავალში შესაძლოა ბიოსფეროს სტაბილიზაციის პლაცდარმი გახდეს. მაგრამ, რამდენადაც მათ მიღწევებს გამოიყენებს მთელი მსოფლიო, ქვეყნები, რომლებიც ამ ჯგუფში არ შედიან, შეიძლება განვიხილოთ ეკოლოგიურ მომხმარებლებად ანუ რეციპიენტებად. ამასთან, არსებობს ქვეყნები, რომლებიც არც ერთ ამ კატეგორიას არ მიეკუთვნებიან, ანუ შუალედური მდგომარეობა უკავიათ, მაგალითად, პაკისტანი, ჩინეთი, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა.
ზოველივე ზემოთქმული პოზიციის მხოლოდ ერთი მხარეა. საქმე ის არის, რომ მსოფლიოს ძირითადი ფინანსურ–ეკონომიკური პოტენციალი, როგორც წესი, მიმართულია იქით, სადაც ჯერ კიდევ შემორჩენილია ველური ბუნების კუნძულები, ოაზისები. აქედან გამომდინარე, ქვეყანა–რეციპიენტები, თავის მხრივ, შეიძლება გამოვიდნენ დონორების როლში, მაგრამ უკვე ფინანსური დონორებისა, რომლებიც ეწევიან ბუნებრივი ეკოსისტემების ხარჯების სუბსიდირებას მსოფლიოს სხვა ადგილებში.
ეს უკანასკნელი ეხება ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებს, გარემოს მთავარ გამჭუჭყიანებლებს და სათბური აირების ემისიის ძირითად წყაროს. ეს ქვეყნები ძირითადად არსებობენ სხვისი ეკოლოგიური სივრცის მოხმარების ხარჯზე – იმ სივრცისა, სადაც ბუნებრივი ეკოსისტემები შენარჩუნებულია.
გამოყენებული ინტერნეტსაიტები და ლიტერატურა:
- ნანი გვარიშვილი, „ხმელეთის ეკოსისტემები“
- https://greenalt.org
