„ცხოვრება შარია, ცხოვრება შაირია“

(შოთა ჩანტლაძის ლექსები)

შოთა ჩანტლაძის პოეზია ალოგიკურიცაა, როგორც სრულიად განსხვავებული ხმა საბჭოთა სივრცის „ჩახუთულ დაშტამპულობაში“, როცა იყო ვითომ ზღვართა თუ ჩარჩოთა მოშლის კოსმოპოლიტური ტენდენცია უფრო დიდ „ციხეში თავის ამოსაყოფად“, და მე-20 საუკუნეში დამკვიდრებული პოსტმოდერნიზმის არაკანონიკური, არატრადიციული პოეზიის ფორმებისა და განწყობების წარმომჩენიც, სწორედ საბჭოთა, სოცრეალისტური კულტურის „რკინის ლოგიკის“ დამრღვევი. ანუ შოთა ჩანტლაძის პოეზია, შემოქმედება, ბუნებრივის ფარული გამარჯვებაა ძალადობრივზე, ესთეტიკა იქნება ეს თუ სააზროვნო ტენდენციები. 1921 წელს რუსეთის მიერ საქართველოს ხელახალი ანაქსიით შეწყდა ის თავისუფალი, ევროპულ-ავანგარდული სუნთქვა, „ცისფერყანწელებმა“ რომ შემოიტანეს ქართულ პოეზიაში და ამით შეწყდა, „დაკონსერვდა“ ევროპეიზაციის, დემოკრატიზაციის უნიკალური პროცესიც, დამკვიდრდა რა სტალინური კუტურული პოლიტიკა, თავისი ცენზურითა და სააზროვნო სამანებით. სოციალისტურმა რეალიზმმა კი 1937 წელიც მოიტანა. შოთა ჩანტლაძეც წერდა ამ პერიოდში გალაკტიონისეული „კოლექტივო, მხარი მხარს, აბა, ჰე, აბა, ჰოს“ ტიპის ლექსებს, როგორც მრავალი სხვა ხელოვანი, თუმცა მოგვიანებით მისი ორიენტაცია საბოლოოდ შეიცვალა და გეზი ტოტალიტარიზმის მხილებისკენ აიღო. ეს ურთულესი გზა იყო „თეთრი ყვავობისა“, სავსე მარტოობით, გაუცხოებით, შინაგანი თუ გარეგანი ბრძოლებით და, რაც მთავარია, ავანგარდული, წინააღმდეგობის, პროტესტის სულით გაჟღენთილი ანტისაბჭოთა ნარატივის მატარებელი (მის ლექსებში ხშირია ტრამვაის მეტაფორა, როგორც გულისამრევი რეჟიმის სახე-სიმბოლოსი – ის ლიანდაგებს, საბჭოურ „რელსებს“ არის მიჯაჭვული, მას მილიცია სდარაჯობს და ა.შ). ეს ის დროა, როცა გალაკტიონი, გიორგი ლეონიძე თუ სიმონ ჩიქოვანი საბჭოთა პოეტებად იხსენიებიან, ტიციანისა და პაოლოს რეაბილიტაცია ჯერ ადრეა, დასავლურ სამყაროსთან კი კომუნიკაცია გაწყვეტილია. დიდი გამბედაობა იყო ამ რეალობაში ისეთი მოდერნისტული ტექსტების შექმნა, რომლებიც თავისუფალი იქნებოდა კომუნისტური ტაბუსგან. ასეთმა თამამმა შინაარსმა ფორმაც შესატყვისი მოირგო – თავისუფალი ლექსი, ვერლიბრი, ტრადიციული, რითმულ-მეტრული პოეზიის მხრიდან პროტესტისა თუ განქიქების, პოლემიკის საგანი. ამიტომ იყო, რომ საბჭოთა მწერალთა ყრილობებზე გმობდნენ ეროვნულ თუ პიროვნულ ინდივიდუალიზმს, შოთა ჩანტლაძე კი როგორც ინდივიდი-მეამბოხე იდგა საბჭოთა იდეოლოგიის პირისპირ. რა გასაკვირია, რომ უდიდესი მარტოობის განცდა ესოდენ ბუნებრივი იყო ამ ცხოვრებისეული თუ შემოქმედებითი კრედოს მატარებელი ადამიანისთვის. არც ის არის გასაკვირი, რომ ასეთი არატრადიციული ფორმისა და შინაარსის გამო შოთა ჩანტლაძე ვერ გახდა აღიარებული პოეტი – ის თვით ავანგარდულმა სტრუქტურამაც კი ჩრდილში დატოვა. ის დარჩა გაუგებარი და უღიარებელი, ვერ დამკვიდრდა საბჭოთა შემოქმედებით სივცეში. მაგრამ ეს როდი ნიშნავდა, რომ შოთა ჩანტლაძის პოეზიამ ვერ მოიპოვა გავლენა თუნდაც თანამედროვე ქართულ კულტურაზე.

მოდი, გავეცნოთ ამ პოეტის განწყობებს, უნივერსიტეტის ახლოს პატარა ბინაში რომ ცხოვრობდა და უნივერსიტეტის ბაღის „იატაკქვეშა ავანგარდის რექტორი“ იყო, არაოფიციალური, მაგრამ აღიარებული. ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, აღარ გვიკვირს, რომ შოთა ჩანტლაძე საბჭოთა სისტემაში, სოციუმში დამკვიდრების კარიერულ გზებს არ იზიარებდა და 1968 წლის 29 ნოემბერს, 40 წლის ასაკში, ყოველგვარი კეთილდღეობის გარეშე, – ერთი ლექსიც არ დაუბეჭდავთ მისთვის, რადგან პოეზიადაც არ მიაჩნდათ, – ბრმა ნაწლავის დაგვიანებული ოპერაციის შემდეგ, თრომბით გარდაიცვალა.

დღეს მოვიდა „უდროოდ“ დაბადებული თუ დროს აცდენილი შოთა ჩანტლაძის დრო, დროის მისეული, გამძაფრებული აღქმით. გავეცნოთ მის „მედიტაციურ“, წინასწარმეტყველურ თუ ინტუიციურ, არატრადიციულობით ძნელ შემოქმედებით აზროვნებას, ვეზიაროთ 60-იანელთა ნიჭიერი თაობის ასეთი გამორჩეული წარმომადგენლის პოეტურ არტისტიზმს, „ლიანდაგებიდან აცდენილი ტრამვაის“, ტექსტიდან სქოლიოში გადანაცვლებული სათქმელის უცნაური აქცენტებითა და ინტონაციებით, რომელთა მიმართ ოდნავაც არ განელებულა ინტერესი. ვიხეტიალოთ შოთა ჩანტლაძის ხშირად ყოფით, მაგრამ აუხსნელი მაგიის მქონე პოეზიაში, კონტექსტურ რეალობაში.

იგი ცხოვრობდა „გაჩერებული საათების“ რეალობაში და ღმერთს სთხოვდა, „ოღონდ ნუ მიმიყვან შეშლამდეო“, როგორც „ყველა დევნილს, ყველა ყარიბს“, გაცნობილი ჰყავდა „წუხილის ღმერთი,/ის უძლეველი და ერთადერთი“ (გამომელია შენი ღიმილი…) მარტოობის, და განდეგილობის მოტივი, საბჭოთა მილიციის წნეხი მის ბევრ ლექსში იგრძნობა: „გენერალი ქალაქიდან დამპირდა გასახლებას…/მაგრამ ორშაურსაც მუდამ ვერ ვშოულობ,/თუმც მნიშვნელოვანი ვარ მოღვაწე“. შოთა ჩანტლაძისეულ მეტაფორათა ქვეტექსტი სინამდვილეზე შემტევია, ხისტი, ზოგან შემზარავიც („ვენახი სად არი, სად ნახე უფალი!“), მასთან უიმედობა არ არის, ამ უკანასკნელის შიშია („ბოლოს და ბოლოს, როდის იქნება,/ როდის იქნება, ღმერთო, მალამო?“). შედარებებიც ისეა, როგორც ამსოფლიურ ნისლში ჩაკარგულ გზაზე გამომკრთალი ნაღვლიანი კონტურები: ა) „და ირგვლივ ქვიშა, როგორც მიწის გარდაცვალება“; ბ) „აქლემის კუზნი -წაქცეული პირამიდები…“; გ) „ლომი ღუოდა კაცის ძვლებზე, როგორც მდინარე…“; დ) „ოთახი მძიმედ დაგმანულა, როგორც სქოლიო… ქაღალდი ელავს, როგორც შუბლი ჩამოღარული“; ე) მისტიკურ-მითოსური მეტაფორა – „მოხდება მზეთა გარდაცვალება“. ამ გზაზე დათარეშობს ლანდი სიკვდილისა, შექსპირისა არ იყოს: „რადგან გარდაცვლილთ სიცოცხლე გვიხმობს,/ისე, ვით ცოცხლებს – სიკვდილი თვისი!“ („ახლა სიკვდილი ბედია ჩემი“). ამ პოეზიაში არის „ვერმოსვენება ლექსით,/მერე გავარდნა ქარში“. ასეთი ლექსების წერას მუზა არ უნდაო, ამბობს ეული პოეტი („ახლა ვარ მარტო და ამიტომ ვარ მე მაღალი“). ეს არის სიკვდილის ფარული, ფილოსოფიური კაეშნით სავსე (თუმცა გადამრჩენი ირონიითაც) პოეზია:

„ყველამ დამტოვა, დავშთენილვარ თქვენი ამარა

და ახლა ვხედავ – საიქიოს ვლიან ლანდები;

დიდი ხანია მე მიმელის ჩემი სამარე,

წამობრძანდებით?“

(„მახსოვს სიფითრე“)

შოთა ჩანტლაძის ლექსი-შედევრი „მე გულანშაროში“, – შორეული ქალისა თუ „უცნობი-ნაცნობი“ ლიტერატურის, საკუთარი ქვეყნის ეშხი:

„გულ-ანშარო, გულანშარო, სამეფოო ვაჭართა… ყველა ქალი ვიხილე და ნესტანი კი არ ჩანდა. ვინახულე ნავსადგურის ყველა გემის ბაქანი, ყველა ბაზრის დუქანი და ყველა საქულბაქონი. ლხინი იყო, ამოჰქონდათ ლოთებს სიტყვა გულიდან, ზოგი ღვინით მთვრალი იყო, ზოგიც – სიყვარულითა. გლოვა მესმა, – ალბათ სადმე აზიელნი მღეროდენ: უმღეროდნენ ტანად ალვას, ქალას არაცეროდენს. უმღეროდნენ და მღეროდნენ ასე გულდამწვარები, გულანშაროს ეწვიაო ანგელოსი ყარიბი. მეფის კარზე მიიყვანეს, მეფისავე ბრძანებით. მეფის კარზე ფატმანები გახდნენ ნაფატმანები. გაიოცეს, არ იცოდნენ, ასეთი რამ დალოცა, გააოცა მეფეცა და მთელი გულანშაროცა. შემდეგ თურმე უჩინარი სადღაც გაპარულიყო… დაეძებდნენ, დაეძებდნენ, როგორც ჩვენში – სულიკოს. გულანშარო, გულანშარო, სამეფოო ვაჭართა… ყველა ქალი ვიხილე და ნესტანი კი არ ჩანდა.“შოთა ჩანტლაძის პოეზიაში არის ლექსები ყოფის ნატურალიზმზე, რუტინაზე ანუ ლექსები „პროზაზე“. აქ გვხვდება ეროტიკაც („ვინაც კოცნა არ იჩქარა, უკოცნელი დამრჩალა“), ამაოებაც სიცოცხლის მწარე სიტკბოში („სიხარულის და ჯავრის ჯახანი“); არქაული დაღლილობაც, ბიბლიური მაგიაც და თითქოს ადამიანთა მოდგმის წყევლაც („როგორც დაღლილა აუზთან გველი, /საათის ხმაური სამყაროს ხამურში, -/ასეთი დაღლილი ვარ“); აქ არის სალაღობო სტრქონები, მრეკველნი ირონიულ-სევდიანი ამაოებით, ნაღვლიანები და სადღესასწაულონი:„სადღაც მოკვდა თარი მძიმედ,

ისევ აღდგა მკვდრეთით ბოლოს,

დღეს ნურავინ დავიძინებთ,

ღვინო ვსვათ და გავაბოლოთ.

გავაბოლოთ ყალიონი,

გავაბოლოთ ერთად ყველამ,

ღვინო უნდა დალიონო,

ასე ბრძანა ქალპეპელამ.

ასე ბრძანა ქალპეპელამ,

ბანი მისცეს არიფებმა,

ღვინო უნდა შესვათ ყველამ“.

(„სადღაც მოკვდა თარი მძიმედ“)

თავი გამხდარა ძნელად შესაგუებელი; დარდი – გარდასული; ქაღალდი, ლექსი – ამაოების დადასტურება; ფანქარი – როგორც ჯაშუში („ღმერთო ჩემო, ეს ქვეყანა როგორ აირია, ახლა ცხოვრება სულ სხვანაირია“). პოეტის თქმისა არ იყოს, ღმერთს მართლა ჩვენივე სახელს ვარქმევთ, მხოლოდ დოგმატებითა და აკრძალვებით მასთან ვერ მიხვალ. მასთან ლექსითაც „ადიხარ“ – „ხავერდის ახმოვანებით“, „ლობიოსფერი სუფრებითაც“, ადამიანური გულისკვლებითა და აღმაფრენებით („პირველად ფიქრობ, რომ არაფერს არ აქვს მიზანი,/შემდეგ უეცრად მოგინდება აღფრთოვანება,/თითქოს კალმახნი მოგემწყვდიოს არაგვისანი“).

წუთისოფლის დილემა – „მიწაში“ მოქცეული „ცა“. მგონი, ვერსად, მსოფლიო პოეზიაშიც კი, ვერ შევხვდებით სულისა და ხორცის გაყრის მტკივნეული პროცესის ისეთ უზუსტეს აღწერას, როგორც შოთა ჩანტლაძის ლექსებშია. აქ არის მოდერნული, ფანტასმაგორიული, მარგინალური რეალობა, „დახატული პიკასოს აბსტრაქციებით“; ფიქრი ფანტასმაგორიები, ერთ დროს გაფუჭებული შადრევნიდან ისევ ამომსკდარი წყალივით სტრიქონები: „ფიქრებით დატვირთული მივესვენები. ფეხმა ქვა/ ამომიგდო ქვაფენილიდან. და მეც ამოვვარდი ფიქრებიდან“; „შარას მიამიტად გაყოლილი ფიქრი“ და „რითმებივით ლექსში მომრავლებული ფიქრები“; აქ არის სიურეალიზმი, ირონია, სარკაზმი, შეფარული ცინიზმიც („მე იძულებული ვარ, აქ ლექსი დავამთავრო/ჰოლივუდის ფილმი მაგონდება./ვაშა და დიდება ამ მთავრობას…“).

შოთა ჩანტლაძემ იცოდა საკუთარი პოეზიის ფასი („და ვისაც უნდა, რომ შემიცნოს, როგორც გენია,/ლექსებს ნურასდროს მიაჩერდება,/(თუ მიაჩერდა, მოუყვანოს ღმერთმა შენდობა/ თვალში ჩამხედოს, ღვთის სხივი რომ გადამფენია“).

შოთა ჩანტლაძესთან არის რუტინაც, რაც დიდი იშვიათობაა, იმიტომ რომ მასშიც არის ღვთაებრივი, იდუმალი, ფარული მელოდია, კოდი, ანბანი.

„სად გაგონილა გულთან ლაგამი,

იგი აფეთქდა, როგორც „მერანი“

ან რომელიმე ვულკანთაგანი.“

(„ჯორდანო ბრუნო“)

შოთა ჩანტლაძის პოეზიაში გვხვდება ძალიან ორიგინალური სატრფიალო მეტაფორები: „ცრემლად იღვრება ორი გიშერი/ იტირე, დაო, ცრემლი გიშველის“; „შენ – დამფრთხალი ნუკრი, მე – დამდგარი ავაზა,/შენ – დამფრთხალი ნიავი, მე – დამდგარი ქარი“. ამ პოეზიაში სიცოცხლის დიდი სურვილია, „ოცნების ლანდებით“, „სევდის წვიმებით“ – ეს შოთა ჩანტლაძის პოეზიის „შემკვრელი“ განწყობაა. ეს იყო ადამიანი, რომელიც ცხოვრობდა ქალაქის „მტანჯველ წიგნში, რომლის კითხვა მიესაჯა“. „წაკითხვა“ კი მან ისეთივე საუკეთესო იცოდა, როგორიც წერა:

„ჰეი, გამაქანეთ, ზეცის ტიტანებო!

ჰეი, მომიტანეთ დიდების სადავე!

ზეცის ქვეშ მომიხდა ფიქრის დავანება

და ჩემი დიდება გამხდარა სადავო…

და მინდა წავიდე, ო! თუნდაც დავიწვა,

დავიწვა მე ცეცხლით და არა სიცივით,

თვითონაც არ ვიცი, რატომ და რა მინდა,

სიცილით მომყვება ფიქრი და სირცხვილი,

აღარ შემიბრალებს და აღარ დამინდობს,

ყინვა იქნება თუ იქნება მზის სხივი.

ჰოდა, გამაქანეთ…“

ასეთები კი „იწვებიან“, მაგრამ მითიური ფენიქსივით აღდგებიან ხოლმე ფერფლიდან. მათი ადგილი თითქოს არ არის დროში, მაგრამ მათი დრო ყოველთვისაა, რადგან ისინი დროს ამარცხებენ. თუნდაც ახლაა შოთა ჩანტლაძის დრო… და მერეც იქნება!

ალბათ ამიტომაც სრულდება მისი ლექსების სათაურების უმრავლესობა მრავალწერტილით.

,,ჯაყოს ხიზნები“ ერთ-ერთი შესანიშნავი და უაღრესად მნიშვნელოვანი რომანია არა მარტო ჯავახიშვილის შემოქმედებაში, არამედ მთელ ქართულ ლიტერატურაში. იგი მეტად რთულ ისტორიულ პერიოდში შეიქმნა. საბჭოთა კრიტიკა და სახელმწიფო იდეოლოგია  დაუნდობელ ბრძოლას უცხადებდა განსხვავებული მრწამსის ადამიანებს, ახშობდა თავისუფალი აზრის ყოველგვარ გამოვლინებას. ეს ბრძოლა ხშირად სცილდებოდა ლიტერატურულ პაექრობას და აშკარა დაპირისპირებაში, რისხვაში, ლანძღვა-გინებასა და მუქარაში გადადიოდა. 1924 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში, როცა ,,ჯაყოს ხიზნები“ იწერებოდა, ჯავახიშვილს უკვე გამოცდილი ჰქონდა ბოლშევიზმის მწვავე სუსხი. 1923 წელს მან, როგორც ეროვნულ დემოკრატიული პარტიის წევრმა და პოლიტიკურად საშიშმა პიროვნებამ, ექვსი თვე ორთაჭალის ციხის სიკვდილმისჯილთა საკანში გაატარა. თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ ამას დაემატებოდა 1924 წლის აგვისტოს ტრაგიკული მოვლენების განცდაც, არ გაგვიკვირდება ის შინაგანი დაძაბულობა, რაც მწერალს რომანის შექმნის პერიოდში გადაუტანია. როგორც თვითონ წერს: ,,ჩემს გულს ცეცხლი ეკიდებოდა, ხოლო სული იმ დროის სისხლში მქონდა ამოვლებული … ,,ჯაყო“ გმინვაა ჩემი სულისა“. მართლაც, სოციალურ-პოლიტიკური ძვრების ზუსტი და მახვილი გამოსახვით, ზნეობრივი და ფილოსოფიური პრობლემატიკის წარმოჩენით, გმირთა ოსტატური  სიმბოლიზებით, ალეგორიული ქვეტექსტებითა და, საერთოდ, ქართული სიტყვის მაღალმხატვრული მიგნებებით მწერალი ქმნის რომანის რთულ არქიტექტონიკას, რომლის უმცირეს ნიუანსებშიც ღრმა აზრი, გრძნობა და სათქმელია ჩატეული.

დიდი იდეოლოგიური წინააღმდეგობების გამო ჯავახიშვილი მიმართავს გამოსახვის სიმბოლურ-ალეგორიულ ფორმას, ქმნის აზრობრივ ქვეტექსტებს, რაც, თავის მხრივ, ამაღლებს რომანის მხატვრულ დონეს და სრულყოფს მას. ამ ალეგორიზმის გამო, ერთ ხანს, ,,ჯაყოს ხიზნები“ გამარჯვებული რევოლუციის და სოციალისტური სინამდვილის აპოლოგეტურ ნაწარმოებად იყო შერაცხილი საბჭოთა კრიტიკაში. რომანის ასეთი გარეგნული შთაბეჭდილება სრულიად იცვლება ჩაღრმავებისა და ქვეტექსტური გაანალიზების შედეგად. დღესდღეობით ძნელი არ არის დავინახოთ, რომ ნაწარმოებში მოცემულია საბჭოური ცხოვრების მძაფრი კრიტიკა, რეალურადაა აღქმული სოციალისტური გარდაქმნებისა და მშენებლობების უპერსპექტივობა, გამომზეურებულია ქართველი ერის მანკიერი თვისებები, ნაწინასწარმეტყველებია სოციალიზმის მარწუხებში მოქცეული საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა, გენეტიკური ფონდის შეცვლა და იმ ათეისტურ პერიოდში თამამი სიტყვაა ნათქვამი რწმენისა და რელიგიის, როგორც გადარჩენის ერთადერთი  ჭეშმარიტი გზის, შესახებ. კითხულობ რომანს და გებადება აზრი, რომ ამის დამწერი,  მართლაც, ვერ გადაურჩებოდა იმ ავად მოსაგონარ წლებს. ჯავახიშვილის რეპრესირების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი სწორედ ეს ნაწარმოები გახდა. ჯავახიშვილი საბჭოური ხელისუფლებისთვის, მართლაც რომ, ,,საშიში პიროვნება“ იყო. ამ რომანით მწერალმა ანტისაბჭოთა იდეოლოგიის კიდევ ერთი, ჭეშმარიტად ღირსეული ნაწარმოები შექმნა მე-20 საუკუნის მწერლობაში.

,,ჯაყოს ხიზნები“, როგორც ვთქვით, სიმბოლურ-ალეგორიული რომანია. ალეგორიზმი და აზრობრივი ქვეტექსტები განზოგადებული ფორმით გვიჩვენებენ მწერლის თვალსაზრისს, არსებული სინამდვილისადმი მის დამოკიდებულებას. კონკრეტული ეპოქალური მოვლენები (საქართველოს გასაბჭოება, სოციალური სპექტრის ცვლილება, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი აჯანყების მარცხი, რეპრესიები) და სიკეთისა და ბოროტების დაპირისპირების ასპექტში გააზრებული ზოგადსაკაცობრიო ცნებები მთავარ პერსონაჟთა სიმბოლიზებით არის მოცემული, თუმცა, მიუხედავად ფართო განზოგადებებისა, მწერალი უაღრესად ფაქიზი ნიუანსებით სწვდება ადამიანის სულიერ სამყაროს და გვიჩვენებს პიროვნების სულში მომხდარ უმცირეს ცვლილებებს თუ ღრმა შინაგან ბრძოლას საკუთარ თავთან. იშვიათია ასეთი უბრალო ყოფითი პრობლემების ღრმა ალეგორიული განზოგადებებით წარმოჩენა. სწორედ ამ პიროვნულის, კერძოსა და კონკრეტულის აბსტრაჰირების მხრივ ,,ჯაყოს ხიზნები“ მსოფლიო ლიტერატურის კლასიკურ ნიმუშად გვევლინება.

პერსონაჟთა სიმბოლიზება

დღესდღეობით ლიტერატურულ კრიტიკაში საკმაოდ მიღებული და აღიარებულია აზრი ,,ჯაყოს ხიზნების“ მთავარ პერსონაჟთა სიმბოლიზების შესახებ. ასე მაგალითად, ჯაყო, უმეტეს შემთხვევაში, გააზრებულია, როგორც ,,გალაღებული ბოროტების ხორცშესხმული ხატება“, ,,რევოლუციის შედეგად აღზევებული ძალადობის განსახიერება“, ,,ჩვენს მიწაზე შემოხიზნული უცხო ტომის წარმომადგენელი, რომელიც მოხერხებულად სარგებლობს შექმნილი მდგომარეობით და ქვეყანას ახალ მყვლეფელად ევლინება“ (ავთ. ნიკოლეიშვილი ,,ქართული ლიტერატურა , მე-11 კლასის დამხმარე სახელმძღვანელო; ქუთაისი 1988 წ, გვ. 65) . ჯაყოობის, როგორც სოციალურად, ეროვნულად და ზნეობრივად მომაკვდინებელი საზოგადოებრივი სენის შესახებ ჯერ კიდევ აკაკი ბაქრაძე მიუთითებდა.

განზოგადებულია თეიმურაზ ხევისთავის მხატვრული სახეც. იგი ,,უნაყოფო სიკეთის, უმოქმედობის, უმწეო კეთილშობილებისა და ილუზიური ჰუმანიზმის ინდივიდუალიზებული განსახიერებაა. ამასთან იგი ჩვენი საზოგადოების იმ ნაწილს წარმოადგენს პაროდირებული ფორმით, რომელსაც ისტორიულად ერისა და ქვეყნის მესვეურობა ჰქონდა დაკისრებული (ავთ. ნიკოლეიშვილი ,,ქართული ლიტერატურა , მე-11 კლასის დამხმარე სახელმძღვანელო; ქუთაისი 1988 წ, გვ. 66).  აქ თითქოს საკამათოც არაფერია, მაგრამ არის დასაზუსტებელი ზოგიერთი რამ ორივე პერსონაჟთან დაკავშირებით.

რაც შეეხება მარგოს, ლიტერატურულ კრიტიკაში მისი სახე მართებულად არის მიჩნეული საქართველოს ალეგორიად. საერთოდ, მწერალი ქმნის მითოლოგიზებულ მხატვრულ სამყაროს, სადაც შესაძლებელი ხდება მთავარი გმირები ისე გავშიფროთ, როგორც ვშიფრავთ მითიურ პერსონიფიკაციას -ქალი ქვეყანაა, კაცი – ამ ქვეყნის მფლობელი.

გარდა მთავარი პერსონაჟებისა, ვფიქრობ, სიმბოლიზებულია მეორეხარისხოვანი პერსონაჟებიც, ნახუცარი ივანე და ნინიკა, ასევე –  ცხოველები, საგნები, გეოგრაფიული მხარეები, კონკრეტული ადგილები, ნივთები და სხვა.  ამდენად, რომანში ავტორი ქმნის სახე-სიმბოლოთა რთულ სტრუქტურას, უფრო მეტიც, სიმბოლური მნიშვნელობით არჩევს პერსონაჟთა სახელებსაც კი. ასეთ მინიშნებებს, ქვეტექსტებს მწერალი იყენებს როგორც გმირის სულიერი მდგომარეობის, ისე ფართო მხატვრული განზოგადებების ჩვენების მიზნით.

დავიწყოთ მთავარი პერსონაჟით, რომლის სახელიც სათაურშია გამოტანილი. ჯაყოს სახის წარმოჩენისას ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ იგი მოყვრულად მოსული მტერია, რომელიც მოტყუებით, ვერაგობით ნაბი-ნაბიჯ, ნელ-ნელა ეპოტინება ქვეყანას და მარტო ,,ახალ მყვლეფელად“ კი არა, მის ამჟამინდელ ბატონ-პატრონად, დამპყრობლად გვევლინება. ამიტომ იგი რუსეთს უკავშირდება, რუსეთმაც ხომ ვერაგულად, კეთილმოყვარეობის ნიღბით მოსულმა დაიპყრო საქართველო. ჯაყო რევოლუციის შედეგად კი არა, რუსული იმპერიული პოლიტიკის შედეგად შემოხიზნული და აღზევებული სახეა. თუმცა ხაზგასმითა აქვს მწერალს  თავის დროზე ნათქვამი, რომ ჯაყოს ოსობა შემთხვევითი ამბავია და მისი დამახინჯებული ქართული სახასიათო კოლორიტს ქმნის, მაგრამ ეს, რა თქმა უნდა, ასე არაა.

რუსეთთან ჯაყოს დაკავშირება ნაწარმოებში მეტად ფრთხილად, სიმბოლური ფორმითაა მოცემული. დავაკვირდეთ, ავტორი ჯაყოს ადარებს დათვს: ,,ჯაყო ჯივაშვილი ქალაქში შემოვარდნილ დათვს წააგავდა“-ამბობს იგი. მწერალი ხშირად იყენებს ამ ტროპულ სახეს და, ვფიქრობთ, მხოლოდ ფიზიკურობის წარმოსაჩენად არ სჭირდება. დათვი რუსეთის სიმბოლოა და ჯაყოს დათვთან შედარება რუსეთთან მის კავშირზე მიუთითებს. ეს სიმბოლიკა განსაკუთრებით კარგად ჩანს,  როცა მწერალი ნაშინდარში ახლად ასული თეიმურაზისა და მარგოს პატივსაცემად გადახდილ ლხინში ცეკვის ეპიზოდს აღწერს: ,,ნინიკა ჯაყოს და მარგოს შუაში შეუვარდა და დათვი წრიდან გააძევა, შველს ფოცხვერი დასდევს, დასდევს დაჟინებით, მარდად, ოდნავი რხევით და მოქნილი ფოლადივით“. მეტაფორებად ცხოველთა სახელების გამოყენება ჯავახიშვილისთვის უცხო არაა. მოთხრობაში  ,,ლამბალო და ყაშა“ მწერალი რუსეთს დათვით გამოხატავს, სპარსეთს – ლომით, ხოლო ინგლისს – ძაღლით. ამ ქვეყნების მსგავსი სიმბოლიკა საკმაოდ ცნობილია და არცაა გასაკვირი ჯავახიშვილის მიერ მისი გამოყენება. მაგრამ ზემოთ აღწერილი ცეკვის ეპიზოდში სიმბოლურ მნიშვნელობას იძენს შველიც და ფოცხვერიც. თუმცა ამაზე ქვევით. ახლა კი გავყვეთ იმ ხაზს, რომ გადამთიელი ჯაყო ჯერ თუ მოტყუებით ეუფლება ქვეყანას – ხასად ისვამს მარგოს, მერე ჯვრისწერის გზით მისი კანონიერი მფლობელიც ხდება. ჯაყო ჯვარს იწერს ხევისთავთა საგვარეულო ეკლესიაში. მარგო სწორედ ისეა გამოწყობილი როგორც ათი წლის წინათ, როცა თეიმურაზს ედგა გვერდით. ჯაყო კი ხევისთავთა ჩოხასა და იარაღშია ჩამჯდარი. ყოველივე ეს ღრმად გააზრებული სიმბოლიკაა და ნიშნავს იმას, რომ რუსეთი ჯერ მოტყუებით ისაკუთრებს ქვეყნის დოვლათს, სიმდიდრეს, განძს და კანონიერადაც ამ ქვეყნის პატრონი ხდება. სიმბოლურია ჯაყოსა და მარგოს ცხოვრებაც ჯერ თეიმურაზის ბავშვობის ოთახში და ნინიკას გამარჯვების შემდგომ -ხევისთავთა საგვარეულო კოშკშიც. ამით მწერალი გვეუბნება, რომ საბჭოთა ხელისუფლების პირობებშიც გრძელდება ქვეყნის ფარული ოკუპაცია და ეთნიკური დაპირისპირებისა და სეპარატისტული კონფლიქტების გაღვივების საშიშროება გამოყენებული იქნება რუსეთის მხრიდან ყოველთვის, როცა ამის საჭიროება დადგება..

ჯაყო თუ ქვეყნის ახალი მფლობელია, დამპყრობელი, ამ ქვეყნის ჭეშმარიტი პატრონი თეიმურაზია. მართალია, იგი არისტოკრატიის განზოგადებული სახეცაა, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ მწერლის აზრს იმის შესახებ, რომ ქართველი ერი ,,სულით არისტოკრატია და არა დემოკრატი“, ქვეყნის ნამდვილ პატრონადაც ეს ფენა უნდა მივიჩნიოთ. არისტოკრატიზმის, როგორც ქართველი ერის ხასიათის ძირითადი თავისებურების შესახებ მიხეილ ჯავახიშვილი თავის აზრს ივანესა და თეიმურაზის საუბრებში აცხადებს. ,,ერთი გამაგებინე, როგორ მოხდა ასეთი უცნაური სასწაული: ზნე-ჩვეულებებით, სულითა და სისხლით არისტოკრატმა ქართველმა როგორ მოახერხა დამყარება უდემოკრატიულეს  რესპულიკისა? ..ბედმა ისეთი ქურქი ჩაგვაცვა, რომელიც ჩვენს ხასიათს არ უხდება. ამ მძიმე ქურქის ზიდვაში მალე დავილევით…ვინაიდან ეს ქურქი ჩვენს აზნაურულ მხარ-ბეჭზე არ არის გამოჭრილი“. მაშასადამე, თეიმურაზი, როგორც არისტოკრატიის წარმომადგენელი, შეიძლება განზოგადდეს ქართველი კაცის სახემდე. ილიაც ხომ ლუარსაბს მარტო არისტოკრატიის წარმომადგენლად არ მიიჩნევდა, ქართველი კაცის თვისებებს მიაწერდა და, როცა მის ნაკლზე საუბრობდა, ხშირად ამბობდა,  ეტყობა, რომ ქართველიაო. ,,ჯაყოს ხიზნებში“ თეიმურაზია ქვეყნის პატრონი, ქართველი კაცის სახე. ბედი-მდევრის კანონზომიერებით კი მარგო მის კანონიერ პატრონს უნდა დაუბრუნდეს. ამის იმედი ნაწარმოების ფინალურ თავში აშკარად იგრძნობა. თეიმურაზი, რომლის სულიერმა კვდომამ გამოიწვია მარგოს დაკარგვა, ბოლოს მაინც უბრუნდება ღმერთს. ავტორი თავის გმირს რწმენასა და სინანულში ტოვებს. ,,ისევ ელის ნაქმარევი ნაცოლარს, ისევ შიო მღვიმელივით იცდის თეიმურაზ ხევისთავი“. ცრემლი, სინანული, რწმენა და იმედი – აი, თეიმურაზის გადარჩენის გზა. ქვეყნის სულიერი აღორძინებაც პიროვნების კათარსისიდან იწყება. სულიერად განწმენდილი და განმტკიცებული ერი კი ქვეყნის დაბრუნებასაც შეძლებს. რომანის დასასრულს თვალნათლივი და ცხადია მწერლის ოპტიმიზმი.

ვინ არის ნინიკა? იგი ლიტერატურულ კრიტიკაში მშრომელი ხალხის წარმომადგენლად იყო განხილული. ამით თითქოს მწერალს უნდოდა შეექმნა ახალი ადამიანის სახე. აღსანიშნავია, რომ ნინიკასა და მისი თანამოაზრეების მხატვრული სახეები სქემატურად და ზედაპირულადაა დახატული. ჩვენი ფიქრით, მწერალმა განგებ აარიდა თავი რევოლუციური სინამდვილის დამამკვიდრებელი ლიტერატურული ტიპის სრულყოფილ დახატვას, რადგან ჯერ კიდევ ჰქონდა იმედი, რომ ნინიკები ქვეყნის ნამდვილი პატრონები გამოდგებოდნენ და ეროვნულ ინტერესებს გაატარებდნენ.

ნინიკა ბოლშევიკების ახალი თაობის წარმომადგენელია. მწერალი შეფარულად, სიმბოლურ-ალეგორიული ხერხების გამოყენებით გვიხატავს ამ პერსონაჟისთვის დამახასიათებელ შტრიხებს, რითაც ხაზს უსვამს მის რევოლუციონერობას, მის იდეურ კავშირს ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან. ამის ერთ-ერთ მთავარ მინიშნებად მიგვაჩნია ცეკვის ეპიზოდში გამოყენებული ფოცხვერის მეტაფორა. ,,შველს ფოცხვერი დასდევს, დასდევს დაჟინებით, მარდად, ოდნავ რხევით და მოქნილი ფოლადივით“. ფოცხვერი მტაცებელთა შორის ყველაზე დაუნდობელი მხეცია. ცნობილია მისი ვერაგული, მოულოდნელი თავდასხმის სტილი. ბოლშევიკური ხელისუფლებაც ხომ მოულოდნელად მოგვახვიეს თავს 1921 წელს საქართველოს ოკუპაციითა და ანექსიით. ნინიკას ბოლშევიკობაზე მიუთითებს ისეთი მეტაფორებიც, როგორიცაა ,,ქვის მუშტი“, ,,რვალის მკერდი“ და ფოლადივით მოქნილობა. საბჭოელებს ძალიან უყვარდათ რევოლუციონერის ფოლადთან შედარება, ამის მაგალითად ნ. ოსტროვსკის  ,,როგორ იწრთობოდა ფოლადის“ გახსენებაც იკმარებდა და იმპერიის დიდი ბელადის ფსევდონიმიც. სიმბოლურია ისიც, რომ ნინიკა გადაარჩენს თეიმურაზს თვითმკვლელობისგან – ქვეყნის ახალი პატრონი არ აძლევს ძველს ფიზიკური გაქრობის საშუალებას და ახალი ცხოვრების ფერხულში ძალით აყენებს. ეს უფრო მწერლის სურვილს შეიძლება მივაწეროთ, რაც რეალობაში არ გამართლდა. აკი თავადაც მწერალი ამ რეალობის მსხვერპლი შეიქნა. ნინიკა ხდება ქვეყნის ახალი პატრონი. ჯაყო მას ისე წამოუდგა ფეხზე, როგორც უწინ ავთანდილ ხევისთავს გაეჭიმებოდა ხოლმე. – ამბობს ავტორი. ამის შესახებ ცეკვის ეპიზოდის სიმბოლიკაშია მინიშნებული,  – ნინიკა ჯაყოსა და მარგოს შუაში ჩაუდგება და ჯაყოს წრიდან გააგდებს. ესეც მწერლის სურვილს უნდა მივაწეროთ.

საარქივო მასალებიდან ირკვევა, რომ მწერალი ფიქრობდა რომანის გადამუშავებას და გაგრძელებას. ამას ვეცნობით შალვა დადიანისადმი გაგზავნილი წერილიდან, რომელიც 1926 წლის 1-ლი იანვრით თარიღდება: ,,ისე არ მოვკვდები, რომ სრული ჯაყო არ დავწერო. დარწმუნებული ვარ ამ შემოდგომას უკვე წაიკითხავთ ნამდვილს და სრულს. დასასრული სულ სხვანაირი იქნება. ნინიკა მარგოს წაართმევს, ხოლო ჯაყოს საქართველოდან გადაასახლებს“ (აგლაძე ,,მიხ. ჯავახიშვილის რომანები“თბ 19..გვ.44). მაგრამ ჯავახიშვილმა რომანი აღარ გააგრძელა, იქნებ იგრძნო კიდეც, რომ საბჭოთა ხელისუფლება ჯაყოსთან კავშირს შეკრავდა და საქართველოდან მას ნამდვილად არ გადაასახლებდა.

მეტად საყურადღებო და განზოგადებული მნიშვნელობის მქონეა ნახუცარი ივანეს მხატვრული სახე. ივანე მასის ფსიქოლოგიის მატარებელი, პრაგმატული და რეალისტი პიროვნებაა. იგი მალე უღებს ალღოს შექმნილ სიტუაციას და შესაბამისად წარმართავს თავის ბედს. ხედავს რა, ახალი ხელისუფლება დაუნდობელ ბრძოლას უცხადებს ეკლესიის მსახურებს, უმტკივნეულოდ, უყოყმანოდ იხდის მღვდლის ანაფორას და გლეხურ ცხოვრებას იწყებს. ,,მე ეკლესიის მსახურებას მოვწყდი და ხალხს დავუბრუნდი“, ან კიდევ : ,,ჭკუამ გამიჭრა, სწორი გეზი ავიღე … გავგლეხდი და ხვნა-თესვას დავადექ…გარდა ამისა, ძველადვე უთქვამთ ჭკვიანებს, საცა არა სჯობს, გაცლა სჯობს კარგისა მამაცისაგანო“.

ივანე კონფორმისტი და ფარისეველია, მხოლოდ საკუთარ გამორჩენასა და კეთილდღეობაზე ზრუნავს. მან იცის ჯაყოს ვინაობაც და იცნობს თეიმურაზსაც. მიუხედავად ამისა, ორივესთან შინაური, ახლო კაცია. იგი ახლადაღზევებული ჯაყოს, ამ ახალი აზნაურის, სოფლის ახალი პატრონის მეხოტბეცაა და თეიმურაზის შეწუხებული სულის მესაიდუმლეც. მისი შუამდგომლობით დაშორდება თეიმურაზი მარგოს საბოლოოდ, რაშიც ივანე ჯაყოსგან ფულს იღებს. ერთ დროს ღვთისმოსავი, ახლა ანტიჰუმანური იდეების მხარდამჭერი და მქადაგებელი გამხდარა. იგი უწონებს თეიმურაზს ძალადობაზე დამყარებულ  მცნებებს და გამომშვიდობებისას ასეთ დარიგებას აძლევს: ,,დაივიწყე ყოველივე და დაიხსომე მხოლოდ საკუთარი თავი და სარგებლობა!“ მისი ორპირი ბუნება კარგად ჩანს მისივე სიტყვებში, როცა საკუთარი რწმენის შესახებ ლაპარაკობს. ის ამბობს, რომ, მართალია, ანაფორა გაიხადა, მაგრამ ქრისტეს მოძღვრება ძვალსა და რბილში აქვს გამჯდარი.

ივანე ძალადობისადმი ლოიალური დამოკიდებულებით, პრაქტიციზმითა და ცხოვრებისადმი იოლი ადაპტაციის უნარით, პრაგმატულ-უტილიტარული მსოფლმხედველობით სიმბოლურად ხალხის მასას გამოხატავს. მისი ნახუცრობა მეტყველებს იმაზე, რომ ქართველი ხალხი ადრე მორწმუნე იყო, ახალმა ცხოვრებამ მას რწმენა დააკარგვინა, ღმერთი მოუკლა და ათეისტურ აზროვნებას შეაჩვია. ჯაყოსთან გარიგება თეიმურაზისა და მარგოს განქორწინებასთან დაკავშირებით კი ასე უნდა გავიგოთ: არისტოკრატიამ თავისი უუნარობის, მცირედმორწმუნეობის, ილუზიური, უადგილო ჰუმანიზმისა და ბედოვლათობის წყალობით დიდი ხანია დაკარგა მამული (აქ შეიძლება 1801 წლის მოვლენები და შემდგომ 1921 წლის პირველი რესპუბლიკის მთავრობის გაქცევა ვიგულისხმოთ), ხოლო უმეთაუროდ დარჩენილმა ხალხმა (ივანეს ხელშეწყობით)  კი მოგვიანებით დააკანონა ქვეყნის ოკუპაცია.

პერსონაჟთა სახელების სიმბოლიზება

აქვე გვინდა მივაქციოთ ყურადღება პერსონაჟთა სახელების სიმბოლიკას, მაგ. თეიმურაზი სპარსული სახელია, საკმაოდ გავრცელებული და მიღებული ქართულ არისტოკრატიულ ფენაში და ნიშნავს ძლიერს, საყვარელს. (თეი-ძლიერი, მურაზი – საყვარელი). მართლაც, არისტოკრატიული ფენა როცა ძლიერი იყო, ხალხის სიყვარულსა და ნდობას იმსახურებდა და ხალხიც მას მიჰყვებოდა.

მარგო, მარგალიტა, იგივე მარგალიტი სულიერი საუნჯის მნიშვნელობის მქონე პატიოსანი ქვაა. სახარებისეული ციტატა, რომელსაც  ჯავახიშვილი იყენებს, გვეუბნება: ,,ნუცა დაუფენთ მარგალიტთა თქვენსა წინაშე ღორთა, ნუ უკვე დაჰთრგუნონ იგი ფერხთითა მათითა და მოიქცნენ და გაგხეთქნენ თქვენ“. იესოს ერთი იგავი მოგვითხრობს, რომ ცათა სასუფეველი იმ ვაჭარსა ჰგავს, რომელიც ძვირფას მარგალიტს დაეძებდა და როდესაც იპოვა, წავიდა, ყველაფერი გაყიდა, რაც ებადა და ის მარგალიტი შეიძინა(მათე. 13, 45-46). თეოფილაქტე ბულგარელის ახსნით, ვაჭარი ცოდნის მაძიებელ ადამიანს ნიშნავს, მარგალიტები- ეს მრავალ ბრძენთა აზრებია, მაგრამ მათგან მხოლოდ ერთი არის ძვირფასი, ერთია ჭეშმარიტება – ქრისტე. საჭიროა ყველაფერი გავცეთ, რომ მარგალიტი შევიძინოთ. (,,იგავნი იესო ქრისტესანი“; თბ. 1990 წ გვ 8).

თეიმურაზმა ჯაყოს ჩაუგდო ხელთ თავისი საუნჯე. მარგო აერთიანებს ყველა იმ სულიერ ღირებულებას, რაც ადამიანს გააჩნია ამქვეყნად. თეიმურაზისთვის იგი დედაც არის, დაც, მეგობარიც, მეუღლეც, გოლგოთიდან მომავალი ჯვარცმული ანგელოზიც. ამ სულიერი საუნჯის დაკარგვით გამოწვეულ სიცარიელეს და უსაზღვრო შიშს იგი მთელი არსებით შეიცნობს გორის ციხეზე. ,,თეიმურაზმა ანაზდად იგრძნო თავზარდამცემი შიში იმ ბავშვისა, რომელიც დედამ უცხო ქვეყანაში თავის კაბის კალთას ჩამოაშორა და მარტოდმარტო დატოვა, იგრძნო ასეთი შიში თეიმურაზმა და აჟრჟოლდა, დაიბნა და აჩუყდა და, როგორც უპატრონოდ მიგდებული ბავშვი დარბის ჩაბნელებულ ქალაქში და მთრთოლვარე ხმით გაჰკივის: ,,დედა! დედილო! სად ხარ!“ – თეიმურაზიც ასე ეულად იჯდა გორის ციხის კედელზე და იძახდა: – ,,მარგო, ჩემო მარგუშა! ჩემო მარგალიტა!, ჩემო მარგალიტო!“

თეიმურაზის დედ-მამის სახელებიც სიმბოლურად არის შერჩეული. ავთანდილი ,,ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟთან ასოცირდება და საქართველოს ოქროს ეპოქას, იდეალურ ყოფას, რაინდობას გვახსენებს. ეტიმოლოგიურად იგი ნიშნავს ,,სამშობლოს განძს“, ,,სამშობლოს რწმენას“, ,,სარწმუნოების სამშობლოს“.

სოფიოს სახელი სიბრძნეს უკავშირდება. რაინდობა და სიბრძნე ერთად აღებული ქვეყნის სიძლიერის წინაპირობაა.

ივანე ძველი ებრაული სახელია და ნიშნავს ,,ღვთის წყალობას“, სიტყვა-სიტყვით – ,,ის, ვის მიმართ ღმერთი მოწყალეა… ამ სახელის საწყისი ფორმაა ,,იოხანან“. ძველ ქართულში გვხვდებოდა იოვანეს, იგივე იოანეს სახით, რადგან ივანეს პერსონაჟი დავაკავშირეთ ქართველ ხალხთან, აქედან შეიძლება ვიფიქროთ, რომ სახელიც ეტიმოლოგიური მნიშვნელობითაა შერჩეული. ქართველი ხალხის მიმართ ღმერთი მოწყალეა, მას ღმერთი სწყალობს.

შემთხვევითი არ უნდა იყოს ჯაყოს მესამე ცოლის, ნინოს, სახელიც. ქართველებისათვის ეს განსაკუთრებული, ქრისტიანული სახელი ფრიად კონტრასტულად გამოიყურება ჯაყოს გვერდით. ქვეტექსტური გააზრების გარეშე რომ ჩაეფიქრებინა, მწერალს შეეძლო არჩევანი უბრალო გლეხი ქალის სახელზე შეეჩერებინა. მაგრამ ამით მწერალი გვეუბნება, რომ მტერი ჯერ რჯულს, სარწმუნოებას (ნინოს) ეუფლება,  მერე კი ქვეყანასაც(მარგოსაც) იოლად იგდებს ხელთ.

„სხვა ცის გახსნა“ – ასე ჰქვია უნიჭიერესი ახალგაზრდა ხელოვანის, ალექსანდრე ჯინჭარაძის სადებიუტო პოეტურ კრებულს, რომელშიც პოეზიის მოყვარულებს თანამედროვე სამყაროსთვის უჩვეულო ლირიზმი, გულწრფელობა და სულიერი სიფაქიზე მოაჯადოვეს. მიმდინარე სასწავლო წლის მეორე სემესტრში თბილისის კლასიკურ გიმნაზიაში ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლის ვაკანსია გაჩნდა. კონკურენცია დიდი იყო, მაგრამ საკონკურსო კომისიამ ერთხმად დაუჭირა მხარი სრულიად უცნობ ახალბედა მასწავლებელს. ალექსანდრემ სკოლა ოზურგეთში დაამთავრა, შემდეგ ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტსა და ათენის უნივერსიტეტში სწავლობდა. 30 წლისაა. ამჟამად თსუ-ს მაგისტრანტია. მან სკოლაში ახალი პოზიტიური ენერგია, შემოქმედებითი მიდგომები და ნოვატორული პედაგოგიური ხედვები მოიტანა. ბავშვებმა უცებ შეიყვარეს ახალგაზრდა, ენერგიული და კრეატიული მასწავლებელი. ალექსანდრე კომუნიკაბელური, გახსნილი, ყველასადმი კეთილგანწყობილი ნატურაა და უშურველად უზიარებს ყველას თავის ლამაზ სამყაროს. ალბათ ყველაზე სასიამოვნო ისაა, რომ მრავალმხრივი ნიჭიერებით გამორჩეული ახალგაზრდა საჯარო სკოლის მასწავლებლის კარიერას ირჩევს და უმაღლესი მოტივაციით მუშაობს ბავშვებთან. ვფიქრობთ, ალექსანდრესთან საუბარში ნათლად ჩანს ახალი თაობის მასწავლებლის მსოფლხედვა და დამოკიდებულებები გარე სამყაროსთან. გადავწყვიტეთ, რომ ჩვენი ინტერნეტგაზეთის მკითხველისთვის გაგვეზიარებინა მისი შეხედულებები. მე, როგორც გამოცდილ მასწავლებელს, მგონია, რომ ასეთი ახალგაზრდები ჩვენს რიგებში ფასდაუდებელი შენაძენი და „სხვა ცის გახსნაა“. ისღა დამრჩენია, რომ ულევი წარმატება ვისურვო ალექსანდრეს, ვფიქრობ, გამოცდილი მასწავლებლებიც ბევრ პედაგოგიურ ხრიკსა და საიდუმლოს ვასწავლით ალექსანდრეს და თავადაც ბევრს ვისწავლით მისგან.

ალექსანდრე, კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება საქართველოს მასწავლებელთა მრავალათასიან არმიაში. განსაკუთრებით სასიამოვნოა, რომ ახალგაზრდები ირჩევთ მასწავლებლის კარიერას. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ აშკარა გენდერული დისბალანსი გვაქვს, სკოლებში ძირითადად ქალბატონები არიან დასაქმებული და მამაკაც მასწავლებელთა საყოველთაო დეფიციტია. თბილისის კლასიკური გიმნაზიის საკადრო კომისიამ მაღალკონკურენტულ კონკურსში თქვენ შეგარჩიათ ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლად. მოგვიყევით თქვენ შესახებ. სად მიიღეთ სასკოლო და საუნივერსიტეტო განათლება? რა გამოცდილება გაქვთ, როგორც ჰუმანიტარს?

ჩემი ცხოვრების გზა ერთი გრძელი ოდისეაა. თავდაპირველად წმინდა ნინოს სახელობის გიმნაზია დავამთავრე. ბავშვობიდან მიყვარდა მხატვრული ლიტერატურა. ვწერდი, ვკითხულობდი. როგორც აღმოჩნდა, ლიტერატურა ჩემი განუყოფელი მეგობარი აღმოჩნდა. სკოლის შემდეგ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი დავამთავრე. პირველადი პროფესიით სოციოლოგი ვარ. ამის მერე იყო დიდი გზა – ათენისკენ. იქ ჯერ ახალი ბერძნული ენა შევისწავლე, დიპლომი ავიღე და ამის შედეგად ჩავაბარე თეოლოგიის ფაკულტეტზე. მთელი ათენური ოდისეა ჩემთვის დიდი გამოცდილება აღმოჩნდა. რა შეედრება იმ წამებს, როცა ფეხით მისეირნობ დიდი აკროპოლისისკენ პატარა ქალაქის (ოზურგეთის) პატარა პოეტი. თუმცა, ერთ ლექსში ვწერ: “მე პატარა ქალაქში ვცხოვრობ და ვფიქრობ ვარსკვლავების შექმნის წამზე.” პანდემიის პირობებში საქართველოდან ვსწავლობდი და ამ დროს მომეცა საშუალება მასწავლებლის სასერტიფიკაციო გამოცდა ჩამებარებინა, შემდეგ მასწავლებლის მომზადების 60-კრედიტიანი პროგრამა გამევლო ისევ თსუ-ში და შემეძინა ჩემი პირველი სასკოლო გამოცდილებაც. რაც შეეხება პრაქტიკას: თავდაპირველად ჩემს ქალაქში ვიყავი დამხმარე მასწავლებელი… მერე იყო თბილისი, უკვე ამ წლის დასაწყისში, სკოლა “მთიები”. ხოლო ბოლოს თქვენთან მოვხვდი. ასე მოვხაზავდი მოკლედ ჩემი, როგორც ჰუმანიტარის, გზას… მადლობა სკოლის დირექტორს ნდობისათვის. ნამდვილად დიდი კონკურენციის პირობებში ამარჩიეს. მადლობა კომისიის თითოეულ წევრს, მადლობა თქვენ, ქალბატონო მაკა, ამგვარი კეთილგანწყობისა და დაფასებისთვის! ნამდვილად ასეა, გენდერული დისბალანსია, თუმცა პროფესიას და პოეზიას სქესი არ აქვს. ქალთა და მამაკაცთა სრულ ინტელექტუალურ თანაბრობას ვუჭერ მხარს. ჩემთვის ერთი მთლიანია ადამიანი, მთელი თავისი დიდებულებით, ინტელექტით, ტალანტით, მრავალფეროვნებითა და სქესთა განყოფით.

ჩვენ კოლეგები ვართ და, საბედნიეროდ, ერთ საგნობრივ კათედრაზე გვიწევს მუშაობა. როგორ ფიქრობთ, რამდენად მნიშვნელოვანია კოლეგებს შორის თანამშრომლობა და გამოცდილების გაზიარება? რას გულისხმობს ეს პროცესი თქვენთვის?

ურთიერთთანამშრომლობა ყველაზე მნიშვნელოვანია. თუმცა, სამწუხაროდ, ყველა მასწავლებელს არ აქვს ამის კულტურა. ვფიქრობ, უნდა შევიძინოთ. ამის გარეშე ვერანაირ წარმატებას ვერ მივაღწევთ. შეიძლება არსებობდეს კარგი სპეციალისტი, რომელიც, ამასთანავე, კარგი პედაგოგი არ არის. პედაგოგიკა და საგნობრივი კომპეტენცია როცა ერთმანეთს ავსებს, სწორედ ეს არის ნამდვილი პროფესიონალიზმი. ამასთან, უნდა ითქვას, რომ მნიშვნელოვანია დაგროვილი ცოდნის გაზიარება. როგორც რუსთაველი გვასწავლის: “უხვად გასცემდი, ზღავსაცა შესდის და გაედინების.” მე ჩვენი სკოლის ქართულის კათედრა განსაკუთრებულად შემხვდა და მრავალი რჩევაც მივიღე. მათ შორის, თქვენგან! მუდამ ვიზრდები. ვერ ვაფასებ იმგვარი ტიპის მოაზროვნეს, რომელსაც სწამს, რომ მაღალ საფეხურს მიაღწია და დროა, შეჩერდეს. შემეცნება მუდმივი და უწყვეტი პროცესია. ამასთან, ამგვარი თვითდაჯერებულობა ყალბ წარმოდგენას უქმნის ადამიანს საკუთარ თავზე და აფერხებს მის კარიერულ თუ პიროვნულ განვითარებას. მნიშვნელოვნად მიმაჩნია ერთი და იმავე საგნის მასწავლებლების თანამშრომლობა, სწავლების მეთოდების გაზიარება და ა.შ.

თქვენ უკვე გაქვთ გამოცემული პოეტური კრებული. მოგვიყევით მის შესახებ.

“სხვა ცის გახსნა” ჩემი პირველი პოეტური კრებულია. მანამ იყო ასამდე პუბლიკაცია სხვადასხვა ჟურნალ-გაზეთში. ვწერ ნოველებს, ლიტერატურულ წერილებსაც. ამასთან, უკვე მზად მაქვს მეორე წიგნი, რომელიც ამ ზაფხულამდე მინდა გამოვცე. ამ კრებულს ამგვარი ეპიგრაფი დაამშვენებს: “ჩემი სახლის სარკეებს და მასში არეკლილ ადამიანებს.” რაც შეეხება “სხვა ცის გახსნას”, მასზე დიდ იმედებს ვამყარებდი, თუმცა, მგონია, რომ იმგვარი გამოხმაურება არ მოჰყვა, როგორსაც იმსახურებდა. აქ არის ყველა ძირითადი და მთავარი ტექსტი, რომელიც, ვფიქრობ, მე საუკეთესოდ გამომხატავს. ასევე, იგი ისე შევადგინე, რომ კონვენციური ლექსს მოსდევს თეთრი ლექსი, მინიმა. არ მინდოდა, რომ მოსაწყენი ყოფილიყო. მრავალს მოეწონა და მხოლოდ ერთი სერიოზული გამოხმაურება მოჰყვა. ვნახოთ… დანარჩენს დრო გამოაჩენს. ისე, ჩემში რამდენიმე განზომილებაა. როგორც პოეტი – ვერ ვიქნები თავმდაბალი. ჩემი თავისა და ტალანტის მჯერა. მგონია, რომ ღირსეულად ვატარებ ამ სტატუსს და სისხლით და ხორცით პოეტი ვარ. სხვათა შორის, ზმნა “ποιώ” (პიო) რომლისგანც “პოეტი” იწარმოება, ნიშნავს – “ვქმნი”. ამრიგად, ნებისმიერი ადამიანური აქტის პოეტიზაცია ჩემი უმთავრესი მისიაა. სკოლაში რომ მოვდივარ და მტრედს გვერდით ჩავუვლი, შეიძლება ვთქვა: “ამიტომ ვდგები და გადმოვდივარ ამ არეული საწოლიდან, ფანჯრიდან, გზიდან, ამ მოსაწყენი ხმაურიდან და ალიონის სიჩუმეში ჩიტის ტანში შევიტან ამ სულს.” ამ ლექსს მომდევნო პოეტურ კრებულში ნახავთ.

სოციალური ქსელების აქტიური მომხმარებელი ხართ, კომუნიკაბელური, გახსნილი, საზოგადოებისადმი კეთილგანწყობილი ნატურა, გიყვართ ემოციების გაზიარება, გაქვთ მაღალი ემოციური ინტელექტი და ფაქიზი ფილოსოფიური მსოფლხედვა. ხშირად აქვეყნებთ ფოტოებს, ლექსებს, ჩანაწერებს. რას ნიშნავს ეს თქვენთვის? როგორ უკუკავშირს იღებთ?

ჩემთვის სოციალური მედია არის საშუალება, რათა საზოგადოებასთან მქონდეს აქტიური ურთიერთობა. ძველ საბერძნეთში აედები როცა ლექსებს ზეპირად გადასცემდნენ მასებს, პოეზია იყო ძალიან სოციალური მოვლენა. ამ აზრს იზიარებს პოეტი შოთა ჩანტლაძეც, რომელიც თვლის, რომ პოეზია არ არის პიედესტალებისა და მაღალი სოციალური ფენის კუთვნილება. აკაკი წერეთლის ენაც დიდებულია. სწორედ მან გადაიყვანა ქართული პოეტური აზროვნება ახალ რელსებზე. იმის თქმა მინდა, რომ მე, როგორც პოეტი, მხოლოდ მაშინ ვარსებობ, როცა მკითხულობენ. ეს ზმნა არაა შემთხვევითი. ჩემი ლექსების კითხვა – ჩემი კითხვაა, როგორც შენიშნეთ. ინტერნეტის საშუალებით აქტიურობაც სწორედ ამის გამო მჭირდება. მაგრამ ჩემი თვითმიზანი არაა პოპულარობა, არამედ პოეზიის გადაცემა, რადგან ადამიანი თავისი არსით ესთეტიკური და ინტელექტუალური არსებაა. ამიტომ მისთვის პოეზია კათარსისია ამ ტკივილიან-სიხარულიან სამყაროში. მეც, როგორც პიროვნებას, პურივით მჭირდება იგი. თუ არ ვწერ, არ ვარსებობ. მიმიღია უარყოფითი შეფასებაც, თუმცა მრავალს ესმის ჩემი ლექსებისა თუ ჩანაწერების აზრი. ფოტოგრაფია პოეზიის ნაწილია. იმიტომ, რომ იგი იმ წამს აჩვენებს, რომელიც გაჩერდა წარსულში და დროის დინებამ გადმოისროლა აწმყოში. ლექსიც, როცა ვკითხულობთ, წარსულში გაჩერებული კადრია, რომელიც მუდამ მნიშვნელობას.

რა სირთულეებს აწყდებით საჯარო სკოლის მრავალრიცხოვან კლასებში მუშაობის დროს? რა მიგაჩნიათ გამოკვეთილ სირთულედ ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლისთვის?

ზოგადად, ძალიან ვრცელი თემაა. პირველი და დიდი პრობლემა არის მოსწავლეთა რაოდენობა და საათები. მე, როგორც მასწავლებელი, ბევრად უფრო პროდუქტიული ვიქნებოდი ორ კლასთან, ვიდრე ოთხთან. ასევე, ძალიან დიდი პრობლემაა კლასებში მოსწავლეთა რაოდენობაც. როცა ოცდაათი ბავშვი ზის შენ წინ, რთულია ინფორმაცია ისე მიაწოდო, როგორც თხუთმეტ ბავშვს მიაწოდებდი. ამას ემატება ასაკობრივი თავისებურებანი და განსხვავებულ მოწაფეთა სწავლის დონე. ასევე, არ შეიძლება ქცევის გამო ბავშვი ერთიანად შევაფასოთ, თუმცა, მეორე მხრივ, ამ დროს იმ მოსწავლეს ეშლება ხელი, რომელსაც სწავლა სურს. ისე უნდა მოხდეს, რომ ელემენტარული უნარ-ჩვევები ყველა მოსწავლეს განუვითარდეს, რათა მან შეძლოს ესგ-ს მიხედვით გათვალისწინებული საკითხების დაძლევა. არაა მარტივი ახალ-ახალი მეთოდების ძიება, რათა გაკვეთილი უფრო საინტერესო და პროდუქტიული გამოდგეს. ყველაზე მთავარი კი მაინც პიროვნული შეხვედრაა ბავშვებთან, რომლებსაც უამრავი პრობლემა აქვთ. ერთ-ერთი ყველაზე რთული ჩემთვის განმსაზღვრელი შეფასებაა. ამ ბოლოს ვფიქრობ მხოლოდ განმავითარებელი შეფასების არსებობაზე ჩვენს სკოლებში.

რა არის ის, რაც განსაკუთრებით სასიამოვნოს ხდის სწავლების პროცესს თქვენთვის?

აუცილებლად “სწავლა კეთებით”. ვცდილობ, ტექსტთან ისე მივიდეთ, თან ვხატოთ, ვძერწოთ. როცა ვხსნით ლექსს, ამ ლექსში გაცოცხლებულ ყველა პერსონაჟსა და საგანს აქვს ამეტყველების უფლება. ამიტომ მოსწავლე უფრო ინტერესდება, როცა ტექსტს პასიურად კი არ ისმენს, არამედ თავადაც შემოქმედებს. ასეთ დროს უფრო ადვილი ხდება ტექსტისა თუ ნაწარმოების დასწავლაც. ამასთან, ვიზუალური ეფექტიც არსებობს. როცა მოწაფე ხედავს, რომ მის წინ, დაფის გასწვრივ, ან სხვა კედლებზე მისი ნახატები დაუკიდია მასწავლებელს, უფრო და უფრო მოტივირებული ხდება. საკუთარ თავს მნიშვნელოვან არსებად აღიქვამს და ასეც უნდა იყოს. სწავლა-სწავლების პროცესის ცენტრში ხომ მოსწავლე დგას!

თქვენს პოეტურ კრებულში არაერთი ლექსია ახლახან გარდაცვლილი საყვარელი ბებიისადმი მიძღვნილი. გურული ბებიების ისეთი პროზაული სახეები შექმნა ნოდარ დუმბაძემ, რომ ძნელია მკითხველის გაოცება, მაგრამ თქვენ პოეტურად აცოცხლებთ მის საოცარ ლირიკულ პორტრეტს. ლექსში „საგალობელი ბებიისადმი“ წერთ: „ბე, დასასრული, გაიხედე, ახლოა წარღვნის“… როგორ გავშიფროთ თქვენი პოეტური წინასწარმეტყველება? იყო და სრულდება წარღვნა თუ?..

მადლობა ამ შეკითხვისთვის. დიახ, ჩემს კრებულში მრავალი ისეთი სტროფია, რომელიც, შეიძლება ითქვას, მომავლის წინხედვა აღმოჩნდა. გიზიარებთ 2018 წელს დაწერილი ლექსიდან ფრაზას: “აყვავებული კუბოები ცად მიფრინავენ, ცად მიფრინავენ აყვავებული კუბოები… და თუ შეგცივდა, გთხოვ, საბანი გადაიფარე. ო, შენს არყოფნას მე ვერასდროს შევეგუები!” 2023 წლის პირველ ივნისს, ყვავილების ნიაღვრით, ორ კუბოს გაჰქონდა ჩემი სახლიდან ბებოსა და მამას სხეულები. ამრიგად, იმ ლექსშიც, რომელიც ახსენეთ, არის რაღაც მინიშნება. არ ვიცი, ეს ინტუიციაა თუ მართლა წინასწარ… მოდით, ამ სიტყვას სამწერტილი ახლდეს. წარღვნა იყო. მაგრამ წარღვნის დასასრულიც უკვე მინახავს. აუცილებლად აღვდგებით სიყვარულში და სიყვარულისთვის, ოდეს მოვა ჟამი.

„მაოცარი“ – ამ სიტყვის ამგვარი წარმოება რეზო ინანიშვილს ეკუთვნის. როცა ბერიასადმი მიძღვნილი თქვენი ლექსის ერთი სტროფი გავიაზრე, ეს სიტყვა წამომცდა. აი, ისიც: „ზაფრანისფერად გაწოლილხარ მთელს ჰორიზონტზე დამავალი მზის პირველ სხივზე წამომცდარ ლოცვად… ჩამოგიწველავს საღამოზე მთვარე, ვით ძროხა, და გამოწვდილი შენი ხელი მებზისრტოება!“ საიდან მოდის ამგვარი მეტაფორული აზროვნება? საიდან მოდის ინსპირაცია? შეგიძლიათ, რომ მკითხველი შემოქმედებითი სამზარეულოს კულისებში შეახედოთ?

არ ვიცი, რამდენად კონკრეტული იქნება ჩემი პასუხი… ასეთია ჩემი არსება. სხვაგვარად არ შემიძლია. მეტაფორებით ვცხოვრობ. მუდმივად უკმარობის განცდა მაქვს. არ მყოფნის მხოლოდ რეალური სამყარო. ცოტა მოსაწყენია. წარმოგიდგენიათ, რომ არ არსებობდეს ვან გოგის “მზესუმზირები” და ბუნებაში მხოლოდ რეალური მზესუმზირები არსებობდნენ? ნაკლოვანი იქნებოდა სამყარო… ადამიანი, როგორც შემოქმედი, ალტერნატიულ სამყაროს ქმნის და სწორედ სიტყვა “μεταφέρω” (რომლისგანაც მეტაფორა მომდინარეობს) – “გადაყვანას” ნიშნავს. ამრიგად, მე ნებისმიერ შესაძლო მოცემულობას ჩემი არსების, სულისა და გულის პრიზმაში გადავტეხ, როგორც მზის სხივს… გადამყავს იგი ჩემს პირად რეალობაში… ადამიანი ხომ სიცხადისა და რეალობის მიჯნაზე ცხოვრობს…

როცა კოლეგებმა ახალ კოლექტივში გაგიცნეს, აკაკის, გალაკტიონისა და ტერენტის რეინკარნაცია დაგარქვეს სიყვარულით, რადგან ნათლად იკითხება პოეტური ნატურის თვითგამოხატვა. გაგვიზიარეთ, ვინ არის თქვენი საყვარელი პოეტი ქართული და მსოფლიო ლიტერატურიდან და რატომ? განიცდით თუ არა რომელიმე პოეტის გავლენას?

ყველა პოეტს განუცდია წინამორბედის გავლენა. მსოფლიო ლიტერატურის მამა – ჰომეროსი არის ერთადერთი, რომელსაც ვერავინ ვერასდროს გაექცევა. ხორხე ლუის ბორხესს უთქვამს ერთხელ, რომ მსოფლიო ლიტერატურის ყველა მოტივი საბოლოდ ერთ, გზის მოტივზე დაიყვანება, რომლის მამაც ჰომეროსია. მერე და მერე, მსოფლიოს იყოფა ეპოქებად, კულტურებად და მიმდინარეობებად. შესაბამისად, ისინი, რომლებიც ქართული ლიტერატურის საზღვრებში აღმოვჩნდით, შეუძლებელია არ განვიცდიდეთ რუსთველისა და გალაკტიონის გავლენას. ყველაზე მეტად კი ჩემი სული ენათესავება ტერენტი გრანელს. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მე მისი ტექსტების გავლენა აუცილებლად უნდა მემჩნეოდეს. ვგრძნობ, რასაც ამბობს, რასაც განიცდის. ჩემთვის ძალიან ახლობელია. ასევე მიყვარს დიდი ოთარ ჭილაძე, თავისი განსაკუთრებული ხმითა და სათქმელით. ამ სათქმელის ფორმით. ჩემთვის ძალიან საინტერესონი არიან: შოთა ჩანტლაძე, ესმა ონიანი და მრავალი სხვა. ერთი ავტორი არასდროს ამომირჩევია. გააჩნია განწყობასა და სულიერ მდგომარეობას. ჩემთვის ნიკო ლორთქიფანიძეც პოეტია. მისი რიტმული პროზა, დახვეწილი სიტყვა და მანერა განსაკუთრებულია. ვფიქრობ, იგი ჯეროვნად არ არის დაფასებული მწერალი საქართველოში.

თქვენ ფლობთ ბერძნულ ენას. რამდენად ეხმარება ფილოლოგს, პოეტს, რამდენიმე ენით სამყაროში ოპერირება თვითგანვითარებაში?

ნებისმიერი უცხო ენა დამატებითი იარაღია მწერლის ხელში. როგორ ვაზროვნებ მე სხვა ენაში? როგორ ვხედავ შემოდგომის ფოთოლთა ცვენას ბერძნულად, რუსულად, ინგლისურად? “ძალიან საინტერესოა ენა, როგორც ყოფიერების სახლი.” ამ სიტყვებს ფილოსოფოსი მარტინ ჰაიდეგერი ამბობს. ჩემთვისაც უდიდესი გამოცანაა თვით ენა, მასში და მისით ხედვა სამყაროსი და საკუთარი თავისა. ისაა ჩემი სიზმრის, ტკივილისა და სიხარულის ენა. მიუხედავად რამდენიმე უცხო ენის კარგად ცოდნისა, მხოლოდ და მხოლოდ ქართულად ვწერ. სხვა ენებიდან კი ვთარგმნი. უცხო ენები კი თვალსაწიერს მიხსნის. მაგრამ ჩემი დედათა დედა ენა – ქართულია!

 „მე ერთ მუჭა ცას ვინატრებდი, ერთ ყლუპ ყვავილს და გულს, ერთი ლუკმა პურის ოდენას“… გვიმხელს თქვენი ერთი გულლექსი. რაზე ოცნებობს ამ სიტყვების ავტორი საოცარი ბიჭი? აწ უკვე მრავალი ბავშვის მასწავლებელი? არის თუ არა სკოლა ის სივრცე, სადაც ხანგრძლივად მოისურვებდით მუშაობას?

სკოლა ნამდვილად ის სივრცეა, სადაც საკუთარ თავს ვხედავ. სკოლა სიყვარულის მსახურებაა. აქ მხოლოდ ხელფასის გამო არ ვართ, თუმცა კარგი იქნებოდა შრომის შესაბამისი იყოს საზღაური. და მაინც… მასწავლებლობა ეს მოწოდებაა და იმის გაცნობიერება, რომ მოსწავლეებისგანაც ვსწავლობთ რაღაცას და ამ ორმხრივ პატივისცემაზე დაფუძნებულ ურთიერთობაში იქმნება ის საფუძველი, რომელიც მოსწავლეს აძლევს უნარს, იქცეს ღირსეულ პიროვნებად და მოქალაქედ. ვისურვებდი, რომ სიცოცხლის ბოლომდე ღირსეული მასწავლებლის სახელი მქონდეს.

იმპრესიონისტებმა „გაანათეს“ რენესანსული ყავისფერი, მზე, ჰაერი შემოიტანეს მხატვრობაში. მათი წინამორბედი კი იყო კამილ პისარო (1830 – 1903), რომლის ნახატი – „დიდი კაკლის ხე სოფელ ერმიტაჟში“ – სოფლის ბავშვობისეულ განცდას მიცოცხლებს. მინდა „იქ“, მზეში, უზრუნველობაში, ბებიების გამანებივრებელ, ნარინჯისფერ სითბოსა და სიყვარულში…

ორი დიდი შემოქმედია ჩემს სულთან ყველაზე ახლოს – ვაჟა და ვან გოგი. ორივე – ტანჯული და გენიალური. ვინ არ გაუთბია დიდი ჰოლანდიელის იმპრესიონისტულ მზეს, ფიზიკური ნათებაც რომ აქვს და მეტაფიზიკურიც. ვის არ უგრძნია მისი სულის მოძრაობა, ესოდენ თანხვედრილი მატერიის ტრიალთან. ვინ არ მიხვედრილა მისი ნახატების ყურებისას, რომ სიცოცხლის მძაფრი ვნებიდან სიგიჟემდე ერთი ნაბიჯია. ვის არ უფიქრია, რომ ტკივილი და სიყვარული ორი დიდი აზრია ჩვენი არსებობისა. ვის არ დაუსკვნია, რომ მარტო მშვენიერებისკენ მწყურვალივით სწრაფვად ღირს ჩვენი ცხოვრება.
რამდენი რამ დააკლდებოდა კაცობრიობას, ის რომ არ დაბადებულიყო!
მისი დაბადების დღე 30 მარტია. ხასიათითაც წააგავს ამ არაპროგნოზირებად თვეს.

გილოცავ, ვინსენტ, და ჩემს თავსაც ვულოცავ, რომ დაიბადე!..

ის იყო ნიჭიერი, ზედმიწევნით კეთილშობილი, გენიალური, ბოლოს და ბოლოს, მაგრამ ვერ დაინახეს, რომ დატანჯულიყო, ვერ გაეყიდა ვერცერთი ნახატი, რომლებიც, როცა უიმედო გაეცალა ამ წუთისოფელს, მამასისხლად შეაფასეს როგორც ყველაზე დიდი იმპრესიონისტის საოცარი მემკვიდრეობა… ამპარტავნებით დასნეულებული, საცოდავი, შეშლილი სამყარო, რომელიც ჯერ წირავს, ჯვარზე აკრავს და მერე ნანობს, ეთაყვანება, უკვდავებას ანიჭებს…

ვან გოგის შემოქმედების ადრეული პერიოდისაა „კარტოფილიჭამიები“. მასზე ასახულია მეშახტეთა ქალაქში მცხოვრები ადამიანების ცხოვრების ფრაგმენტი: საღამოა, ჩაბნელებულ ოთახში ნაჯაფარი ადამიანები შემოსხდომიან მაგიდას (ამ ნახატზე ჯერ კიდევ მუქი ტონებია, ისეთივე, როგორიცაა მხატვრის განწყობა), რომელზეც მოხარშული კარტოფილი აწყვია. ეს არის უცნაური მორჩილება იმ შეუცნობელი „წესრიგისადმი“, რომელსაც მათ სამყარო სთავაზობს. ეს არის სწორედ ის უცვლელი, რომელთან ბრძოლასაც აზრი აქვს იმდენად, რამდენადაც ეს არის ბრძოლა ბრძოლისთვის, გარდაუვალი კრახით მაინც გამარჯვებისთვის, რადგან ამ დროს ძლიერდები და ეს ნაღვლიანი, გაუხარელი, მაგრამ შეუპოვარი მხნეობაა სწორედ სულის ის გამონაშუქი, მოძმეს „სიძნელეს გზისას“ რომ უადვილებს, არსობის ფილოსოფიურ სიდიადეს რომ იტევს და გადმოსცემს. წუთისოფლის სწორედ ასეთი წინააღმდეგობითი ჰარმონია, წესრიგია გადმოცემული ვაჟა-ფშაველას „ჩემი ვედრების“ დასასრულსაც, რომელიც არ იციან ვან გოგის „კარტოფილის მჭამელებმა“:

„სანამ არ მოვა დრო-ჟამი

სულ ბოლო ამოქშენისა.

სული შენ, ხორცი – მიწასა,

აღარა ვგლოვობ ამასა,

თევზი – წყალს, ცასა – ვარსკვლავი,

შვილი – დედას და მამასა“.

მიყვარს „ექიმ გაშეს პორტრეტი“. რა აღარ იკითხება მის თვალებში: პოეზიისა და პროზის ნაზავი, ოცნებაც და სკეპტიციზმიც, სევდაც და სარკაზმიც, ტკივილიც და ამაოებაც… ეს ერთ-ერთი „მოლაპარაკე“ პორტრეტია. ეს არის შედევრი, ადამიანის ხასიათისა და გაწყობის გასაოცარი სრულყოფილებით წარმომჩენი; ეს არის ობიექტური სუბიქტივიზმი მხატვრისა, რომლისთვისაც ეს ადამიანი ძალიან ახლობელიც იყო და ყველაზე მეტად საშიშიც მათ შორის, ვინც ვან გოგს გარს ეხვია: გაშეს შეეძლო მისთვის დიაგნოზით „განაჩენის“ გამოტანა… და ეს არის პორტრეტი-წინასწარმეტყველება – ექიმის გამომეტყველება თითქოს ზუსტად ამბობს, რა ელის მის პაციენტს – ვინსენტს. საერთო ჯამში კი ეს არის შემოქმედებითი ზეიმი ფერისა, მიმიკისა თუ შინაგანი, პროფესიული ფილოსოფიისა, მხატვრისა იქნება თუ მედიცინის მუშაკისა.

მე ძალიან მიყვარს ვინსენტ ვან გოგი -თავად უბედური, ტრაგიკული, თუმცა მარადი ბედნიერების შემოქმედი ჩვენს გულებში.

„ღამის კაფე არლში“ – მინდოდა, მენახა ეს კაფე, რომელშიც იდუმალი ინტიმიცაა სულის მოსათქმელად, მაგრამ რაღაც საშიში, ,,წითელი” მყუდროებაც, თითქოს წამებს ითვლი სიგიჟემდე ან სიკვდილამდე.

ახლა – სულ ცოტა რამ წუთისოფლის ლაბირინთში „მოხეტიალეებზე“: არსებობს სიცოცხლის ვნება, რომელიც მეტ-ნაკლებად ყოველ ჩვენგანშია. თუმცა არიან მისით შეპყრობილებიც (თუნდაც ლიტერატურაში – ვაჟას ალუდა, დმიტრი კარამაზოვი, ნატაშა როსტოვა „ომი და მშვიდობაში“ ან ბაიარდ სარტორისი ფოლკნერის რომანში „დროშები მტვერში“, ცხოვრებაში – ვან გოგი, ბარათაშვილი, ორივე გურამი -რჩეულიშვილი და თიკანაძე…). ასეთები ვერაფრით ეგუებიან ცხოვრების მიერ შემოთავაზებულ მოჩვენებით წესრიგს და საშიში ჟინით ებმებიან მასთან ბრძოლაში (თუ ნამდვილ ომს გადაურჩნენ). ეს ბრძოლა უთანასწოროა და უმეტესად ფატალურად სრულდება, რადგან სამყარო არავის აპატიებს მასთან ამხედრებას. თუმცა ამ ადამიანებისნაირად ვერავინ გრძნობს არსებობის სიტკბოსა და სიმძაფრეს. მათი ცხოვრებაც ნაღველშეპარული, მაგრამ ძალიან ომახიანი სიმღერაა სიცოცხლისა და ვინც ამ ჰანგებს ვერ ცნობს, მას არც უცხოვრია… ვან გოგის ,,მთესველი” გაამხსენდა – წუთისოფელი კი ამათრახებს ასეთებს, მაგრამ „რასაც დასთეს, საბოლოოდ, მაინც მოიმკი“ – დიდი, თითქოს, ჩამავალი „მზე “იხუტებს ხნულებს, მათში ჩაყრილ მარცვლებს (ნიჭიერებისა) და მომავლისკენ გვახედებს, სადაც ამ „ხნულებიდან“ ამოზრდილი სიცოცხლე მრავლდება ათას სიხარულად; ისეთად, როგორსაც თუნდაც ვან გოგის ნახატები გვანიჭებს.

სად არის ის სამყარო, ვან გოგი ხანდახან რომ ხატავდა? სადაც არავინ არის დაჩაგრული და ადამიანებს არ აქვთ „მაძღრის“ ფსიქოლოგია, სადაც ყველა ნიჭიერი წარმატებულია და ყველა კეთილშობილი – ბედნიერი? სადაც მზეც არის, მსუბუქი სევდაც, სიხარულიც, სიცოცხლის უკიდეგანო სიყვარულიც და მიზეზშედეგობრიობაც?

ნახეთ, როგორი მადლია მის ასეთ ნახატებზე – ბევრი სინათლე, სიმწვანე, მწერების უცნაური მოლოდინით სავსე ზუზუნი და ტყის ნოტიო სურნელი, ჩუმ ნიავს რომ მოაქვს.
ეს ჩვენი სულის სამოთხეა…

ვთქვათ ედუარდ მანეზეც. ამჯერად – მისი „საუზმე მდელოზე“ (1863 წელი), სხეულის მშვენიერების ანტიკური აღქმა და განსაკუთრებული განწყობა. ამ ადამიანებს თითქოს გაჰქრობიათ მიწიერი ვნებები და საზრუნავი, რაღაც უცხო სამყაროში დაქრის მათი გონება…

ჟორჟ სიორა და მისი პუანტილიზმი (რომელიც ვან გოგთან ფუნჯის გრძელ, ძლიერ მონასმებად გვევლინება). „მობანავეები ანიერში“. ერთი თუნდაც უაზროდ გატარებული დღე ჰგავს წერტილს პუანტილისტურ ტილოზე, რომელიც ახლოდან ვერ აღიქმება, შორიდან კი ქმნის კონტურს, ფორმას, აზრს თუნდაც იმით, რომ კიდევ ერთი წვეთით ავსებს შენი ცხოვრების „ფიალას“ და გაახლოებს „აღვსებას“, აღსასრულს, გარდაცვალებას… ისე კი, მეც ჩამოვჯდებოდი ნახატის ამ მისტიკური ცისარტყელის ქვეშ.

ვთქვათ პიერ ოგიუსტ რენუარზეც: „ქალი ბაღში“ – გამოთხოვება ზაფხულთან, უცნაური მოლოდნითა და დატუმბული სიჩუმით სავსე დღეები, მზის სისავსე და ხვატი, დაუვიწყარი, ტკივილიანი გახსენება… შემოდგომას ხომ ყოველთვის ახლავს დანაკარგის, გამომშვიდობების სევდა და სილამაზე, სიკვდილისა და ამაოების სურნელი… „მშვიდობით, რადგან შენ მხოლოდ მოგონებებში გამეორდები…“

რენუარის ერთი ნახატი, ისევე როგორც გოგენისა და ვან გოგის ნამუსევრები, პირველად ბავშვობაში ვნახე, ბებიაჩემის მიერ ლენინგრადიდან ჩამოტანილ ბუკლეტში. ამიტომ ხშირად ვამბობ, რომ დიდი ინტელექტი არ არის საჭირო მშვენიერების, მაღალი ხელოვნების როგორც მიღმიერის გამონაშუქის, აღსაქმელად. პირიქით, იქნებ ბავშვმა უფრო უკეთ შევიგრძენი ეს ნამუშევრები ჯერ კიდევ ჭარბად მომადლებული ინტუიციური ალღოთი, დიდობის პრაგმატიზმი ჩვენს არსებაში ასე რომ აუფერულებს და ზოგჯერ უკვალოდაც განაბნევს. ამ ნახატს ჰქვია „გოგონა მარაოთი“. ასოციაცია კი ასეთია: ეს გოგონა არქეტიპი თუ პარადიგმაა ყველა მომავალი ქალისა, რომელიც ბედნიერებისთვის ემზადება: ქალურის, დედობრივისა თუ, უბრალოდ, ადამიანურისთვის; გნებავთ, მეუღლე უწოდეთ, ეს დიდებული ქართული სიტყვა, გნებავთ, მეორე ნახევარი ფილოსოფიურად, როგორც ინისა და იანის სამყაროს მომცველ ლოგოტიპზეა. ქალი მაინც რომანტიკოსი გააჩინა და დაარჩინა ბუნებამ, კაცისგან განსხვავებით, რომლის თანდაყოლილი რომანტიზმი მკაცრი რეალიზმისთვის არის განწირული, სხვაგვარად ვერ შედგება მისი კაცობა. რომანტიზმში ცხოვრების ხედვის კუთხეს, განწყობას ვგულისხმობ, რომელიც ამ იმპრესიონისტულ ნახატზეცაა და არა ლიტერატურულ მიმდინარეობას, რომელიც თუნდაც ქართულ სინამდვილეში მკაცრი რეალიზმიდან იყო ამოზრდილი.

ბევრი რომ აღარ გავაგრძელო, რომანტიკა, როგორც იდეების პატივისცემა თუ სამსახური, შერჩება მხოლოდ მას, ვინც ამის ღირსია.

„სიესტა“ – მოდი, გოგენის ნახატშიც „შევიდეთ“ და ჩამოვსხდეთ, გავთბეთ. ცუდად მყოფს, ეს მზე მოგინდება, ფორთოხლისფერი, მისი სულიერი და ფიზიკური მცხუნვარება, ამ პერსონაჟთა პირველქმნილობა, გულუბრყვილობა, შინაგანი სისავსე და გაუბზარაობა… ბავშვობაშიც ვყოფილვარ ამ ნახატებში და „აქ“ მასწავლეს სამყაროს ნდობა, სიყვარულისთვის გულის გახსნა, შინაგანი სისუფთავის შენარჩუნება, უკომპლექსობა, ბუნებაში თავისუფლება.
მოკლედ, მე ვყოფილვარ „ედემში“.

ბოლოს კი – ჩემი მეგობრის შთაბეჭდილება ვან გოგზე. განუმეორებელი ასოციაციები, როგორიც მას ახასიათებდა:

ლურჯი, რომელიც უფრო მეტია, ვიდრე სილურჯე

და ტკივილების ოქროსფერში დანთქმული გული.
ვინ მოიგონა ნეტავ ქვეყნად სიტყვა „სიგიჟე“,

რატომ არ ჰქვია მიუწვდომლის მას სიყვარული.
მიუწვდომელი აქ, ამ მიწაზე,

სადაც ყანებზე გადაივლის ოცნების ბინდი

და შორს, ზეცაში იკარგება ყვავების გუნდი,

როგორც წერილი,

მზა წერტილებით სავსე. უკვე თურმე მაშინვე, როცა ტირილით

არარსებობას დააღწია თავი მხატვარმა – ეგონა იშვა,

მაგრამ მთლიანად ვერ დაიბადა, რაღაც ნაწილი,
უფრო თბილი, უფრო მფეთქავი,

შორეულ სივრცეს შეეხიზნა, ხელი ჩასჭიდა

და იმ ნაწილზე
უძილო ფიქრმა შექმნა ფოთლები, ჩიბუხი, ქუდი…

აკივლებული მიწა, შეცბუნებული ქარი…
უტყვი კედელი, ტკივილისგან მბრუნავი ზეცა, ბედის ბორბალი,
სკამი რომელზეც აღარავინ აღარ დაჯდება…
ოთახი, სადაც მარტოობის მწკლატე სუნი დგას.
ადამიანი… ოცნება იქით,

უცხო კუნძულებს მიფარებულ მარადიულ მდუმარებაზე

და მისი ხელი, დიდი, უშნო, მწითური ბალნით
დაფარული, შეშინებული,

ომ არ ეყოფა ამ ქვეყანას მისთვისაც სითბო,

ალერსი, ცრემლი და სინანული.

და გაოგნება დაიღვრება ისევ ოქროსფრად

და სილურჯეში იტირებენ მწიფე ლეღვები,

უკვე დაბრუნდა იქ, სადაც თურმე ფერი სულია,

თუ ისევ ისე ჩამოვარდა ხელის მტევნები,

როგორც აქ, ამ ჩვენს სისხლ-ხორცით ნაძერწ

დაღლილ ჯოჯოხეთს შეეფერება?

იპოვე, ჩემო შორეულო მეგობარო, ლურჯი სიზმარი?

როგორ გიპოვო, მოგეხვიო დალეულ მხრებზე,

მზერით შეგეხო ჩამქრალ თვალებზე,

ამდენი მწარე უარყოფით დაღლილ თითებზე

და როგორ გითხრა:

შენი ფერები სიცოცხლეა ახლა ბევრისთვის,

სავსე და ტკბილი…

შენი დრო ჩვენი შვებაა, ფიქრი, სევდის წამალი…
მაგრამ შენამდე როგორ მოვა ახლა ეს სითბო?

სად არის გზები, ანდა მაცნე ასე ფრთამალი?

მაშ, სხვა რა გზაა, კიდევ ერთხელ გემშვიდობები,

მომავალ ნათელ შეხვედრამდე სიზმრების არლში…
კაფეს კარებთან გელოდები ოქროს ნაპერწკლად…

(„ვან გოგი – არლი“, ინგა მილორავა, 2011 წ.)