„მე ვმღერი, როგორც დამსხვრეული ლერწამის ღერი“

„ცხოვრება შარია, ცხოვრება შაირია“

(შოთა ჩანტლაძის ლექსები)

შოთა ჩანტლაძის პოეზია ალოგიკურიცაა, როგორც სრულიად განსხვავებული ხმა საბჭოთა სივრცის „ჩახუთულ დაშტამპულობაში“, როცა იყო ვითომ ზღვართა თუ ჩარჩოთა მოშლის კოსმოპოლიტური ტენდენცია უფრო დიდ „ციხეში თავის ამოსაყოფად“, და მე-20 საუკუნეში დამკვიდრებული პოსტმოდერნიზმის არაკანონიკური, არატრადიციული პოეზიის ფორმებისა და განწყობების წარმომჩენიც, სწორედ საბჭოთა, სოცრეალისტური კულტურის „რკინის ლოგიკის“ დამრღვევი. ანუ შოთა ჩანტლაძის პოეზია, შემოქმედება, ბუნებრივის ფარული გამარჯვებაა ძალადობრივზე, ესთეტიკა იქნება ეს თუ სააზროვნო ტენდენციები. 1921 წელს რუსეთის მიერ საქართველოს ხელახალი ანაქსიით შეწყდა ის თავისუფალი, ევროპულ-ავანგარდული სუნთქვა, „ცისფერყანწელებმა“ რომ შემოიტანეს ქართულ პოეზიაში და ამით შეწყდა, „დაკონსერვდა“ ევროპეიზაციის, დემოკრატიზაციის უნიკალური პროცესიც, დამკვიდრდა რა სტალინური კუტურული პოლიტიკა, თავისი ცენზურითა და სააზროვნო სამანებით. სოციალისტურმა რეალიზმმა კი 1937 წელიც მოიტანა. შოთა ჩანტლაძეც წერდა ამ პერიოდში გალაკტიონისეული „კოლექტივო, მხარი მხარს, აბა, ჰე, აბა, ჰოს“ ტიპის ლექსებს, როგორც მრავალი სხვა ხელოვანი, თუმცა მოგვიანებით მისი ორიენტაცია საბოლოოდ შეიცვალა და გეზი ტოტალიტარიზმის მხილებისკენ აიღო. ეს ურთულესი გზა იყო „თეთრი ყვავობისა“, სავსე მარტოობით, გაუცხოებით, შინაგანი თუ გარეგანი ბრძოლებით და, რაც მთავარია, ავანგარდული, წინააღმდეგობის, პროტესტის სულით გაჟღენთილი ანტისაბჭოთა ნარატივის მატარებელი (მის ლექსებში ხშირია ტრამვაის მეტაფორა, როგორც გულისამრევი რეჟიმის სახე-სიმბოლოსი – ის ლიანდაგებს, საბჭოურ „რელსებს“ არის მიჯაჭვული, მას მილიცია სდარაჯობს და ა.შ). ეს ის დროა, როცა გალაკტიონი, გიორგი ლეონიძე თუ სიმონ ჩიქოვანი საბჭოთა პოეტებად იხსენიებიან, ტიციანისა და პაოლოს რეაბილიტაცია ჯერ ადრეა, დასავლურ სამყაროსთან კი კომუნიკაცია გაწყვეტილია. დიდი გამბედაობა იყო ამ რეალობაში ისეთი მოდერნისტული ტექსტების შექმნა, რომლებიც თავისუფალი იქნებოდა კომუნისტური ტაბუსგან. ასეთმა თამამმა შინაარსმა ფორმაც შესატყვისი მოირგო – თავისუფალი ლექსი, ვერლიბრი, ტრადიციული, რითმულ-მეტრული პოეზიის მხრიდან პროტესტისა თუ განქიქების, პოლემიკის საგანი. ამიტომ იყო, რომ საბჭოთა მწერალთა ყრილობებზე გმობდნენ ეროვნულ თუ პიროვნულ ინდივიდუალიზმს, შოთა ჩანტლაძე კი როგორც ინდივიდი-მეამბოხე იდგა საბჭოთა იდეოლოგიის პირისპირ. რა გასაკვირია, რომ უდიდესი მარტოობის განცდა ესოდენ ბუნებრივი იყო ამ ცხოვრებისეული თუ შემოქმედებითი კრედოს მატარებელი ადამიანისთვის. არც ის არის გასაკვირი, რომ ასეთი არატრადიციული ფორმისა და შინაარსის გამო შოთა ჩანტლაძე ვერ გახდა აღიარებული პოეტი – ის თვით ავანგარდულმა სტრუქტურამაც კი ჩრდილში დატოვა. ის დარჩა გაუგებარი და უღიარებელი, ვერ დამკვიდრდა საბჭოთა შემოქმედებით სივცეში. მაგრამ ეს როდი ნიშნავდა, რომ შოთა ჩანტლაძის პოეზიამ ვერ მოიპოვა გავლენა თუნდაც თანამედროვე ქართულ კულტურაზე.

მოდი, გავეცნოთ ამ პოეტის განწყობებს, უნივერსიტეტის ახლოს პატარა ბინაში რომ ცხოვრობდა და უნივერსიტეტის ბაღის „იატაკქვეშა ავანგარდის რექტორი“ იყო, არაოფიციალური, მაგრამ აღიარებული. ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, აღარ გვიკვირს, რომ შოთა ჩანტლაძე საბჭოთა სისტემაში, სოციუმში დამკვიდრების კარიერულ გზებს არ იზიარებდა და 1968 წლის 29 ნოემბერს, 40 წლის ასაკში, ყოველგვარი კეთილდღეობის გარეშე, – ერთი ლექსიც არ დაუბეჭდავთ მისთვის, რადგან პოეზიადაც არ მიაჩნდათ, – ბრმა ნაწლავის დაგვიანებული ოპერაციის შემდეგ, თრომბით გარდაიცვალა.

დღეს მოვიდა „უდროოდ“ დაბადებული თუ დროს აცდენილი შოთა ჩანტლაძის დრო, დროის მისეული, გამძაფრებული აღქმით. გავეცნოთ მის „მედიტაციურ“, წინასწარმეტყველურ თუ ინტუიციურ, არატრადიციულობით ძნელ შემოქმედებით აზროვნებას, ვეზიაროთ 60-იანელთა ნიჭიერი თაობის ასეთი გამორჩეული წარმომადგენლის პოეტურ არტისტიზმს, „ლიანდაგებიდან აცდენილი ტრამვაის“, ტექსტიდან სქოლიოში გადანაცვლებული სათქმელის უცნაური აქცენტებითა და ინტონაციებით, რომელთა მიმართ ოდნავაც არ განელებულა ინტერესი. ვიხეტიალოთ შოთა ჩანტლაძის ხშირად ყოფით, მაგრამ აუხსნელი მაგიის მქონე პოეზიაში, კონტექსტურ რეალობაში.

იგი ცხოვრობდა „გაჩერებული საათების“ რეალობაში და ღმერთს სთხოვდა, „ოღონდ ნუ მიმიყვან შეშლამდეო“, როგორც „ყველა დევნილს, ყველა ყარიბს“, გაცნობილი ჰყავდა „წუხილის ღმერთი,/ის უძლეველი და ერთადერთი“ (გამომელია შენი ღიმილი…) მარტოობის, და განდეგილობის მოტივი, საბჭოთა მილიციის წნეხი მის ბევრ ლექსში იგრძნობა: „გენერალი ქალაქიდან დამპირდა გასახლებას…/მაგრამ ორშაურსაც მუდამ ვერ ვშოულობ,/თუმც მნიშვნელოვანი ვარ მოღვაწე“. შოთა ჩანტლაძისეულ მეტაფორათა ქვეტექსტი სინამდვილეზე შემტევია, ხისტი, ზოგან შემზარავიც („ვენახი სად არი, სად ნახე უფალი!“), მასთან უიმედობა არ არის, ამ უკანასკნელის შიშია („ბოლოს და ბოლოს, როდის იქნება,/ როდის იქნება, ღმერთო, მალამო?“). შედარებებიც ისეა, როგორც ამსოფლიურ ნისლში ჩაკარგულ გზაზე გამომკრთალი ნაღვლიანი კონტურები: ა) „და ირგვლივ ქვიშა, როგორც მიწის გარდაცვალება“; ბ) „აქლემის კუზნი -წაქცეული პირამიდები…“; გ) „ლომი ღუოდა კაცის ძვლებზე, როგორც მდინარე…“; დ) „ოთახი მძიმედ დაგმანულა, როგორც სქოლიო… ქაღალდი ელავს, როგორც შუბლი ჩამოღარული“; ე) მისტიკურ-მითოსური მეტაფორა – „მოხდება მზეთა გარდაცვალება“. ამ გზაზე დათარეშობს ლანდი სიკვდილისა, შექსპირისა არ იყოს: „რადგან გარდაცვლილთ სიცოცხლე გვიხმობს,/ისე, ვით ცოცხლებს – სიკვდილი თვისი!“ („ახლა სიკვდილი ბედია ჩემი“). ამ პოეზიაში არის „ვერმოსვენება ლექსით,/მერე გავარდნა ქარში“. ასეთი ლექსების წერას მუზა არ უნდაო, ამბობს ეული პოეტი („ახლა ვარ მარტო და ამიტომ ვარ მე მაღალი“). ეს არის სიკვდილის ფარული, ფილოსოფიური კაეშნით სავსე (თუმცა გადამრჩენი ირონიითაც) პოეზია:

„ყველამ დამტოვა, დავშთენილვარ თქვენი ამარა

და ახლა ვხედავ – საიქიოს ვლიან ლანდები;

დიდი ხანია მე მიმელის ჩემი სამარე,

წამობრძანდებით?“

(„მახსოვს სიფითრე“)

შოთა ჩანტლაძის ლექსი-შედევრი „მე გულანშაროში“, – შორეული ქალისა თუ „უცნობი-ნაცნობი“ ლიტერატურის, საკუთარი ქვეყნის ეშხი:

„გულ-ანშარო, გულანშარო, სამეფოო ვაჭართა… ყველა ქალი ვიხილე და ნესტანი კი არ ჩანდა. ვინახულე ნავსადგურის ყველა გემის ბაქანი, ყველა ბაზრის დუქანი და ყველა საქულბაქონი. ლხინი იყო, ამოჰქონდათ ლოთებს სიტყვა გულიდან, ზოგი ღვინით მთვრალი იყო, ზოგიც – სიყვარულითა. გლოვა მესმა, – ალბათ სადმე აზიელნი მღეროდენ: უმღეროდნენ ტანად ალვას, ქალას არაცეროდენს. უმღეროდნენ და მღეროდნენ ასე გულდამწვარები, გულანშაროს ეწვიაო ანგელოსი ყარიბი. მეფის კარზე მიიყვანეს, მეფისავე ბრძანებით. მეფის კარზე ფატმანები გახდნენ ნაფატმანები. გაიოცეს, არ იცოდნენ, ასეთი რამ დალოცა, გააოცა მეფეცა და მთელი გულანშაროცა. შემდეგ თურმე უჩინარი სადღაც გაპარულიყო… დაეძებდნენ, დაეძებდნენ, როგორც ჩვენში – სულიკოს. გულანშარო, გულანშარო, სამეფოო ვაჭართა… ყველა ქალი ვიხილე და ნესტანი კი არ ჩანდა.“შოთა ჩანტლაძის პოეზიაში არის ლექსები ყოფის ნატურალიზმზე, რუტინაზე ანუ ლექსები „პროზაზე“. აქ გვხვდება ეროტიკაც („ვინაც კოცნა არ იჩქარა, უკოცნელი დამრჩალა“), ამაოებაც სიცოცხლის მწარე სიტკბოში („სიხარულის და ჯავრის ჯახანი“); არქაული დაღლილობაც, ბიბლიური მაგიაც და თითქოს ადამიანთა მოდგმის წყევლაც („როგორც დაღლილა აუზთან გველი, /საათის ხმაური სამყაროს ხამურში, -/ასეთი დაღლილი ვარ“); აქ არის სალაღობო სტრქონები, მრეკველნი ირონიულ-სევდიანი ამაოებით, ნაღვლიანები და სადღესასწაულონი:„სადღაც მოკვდა თარი მძიმედ,

ისევ აღდგა მკვდრეთით ბოლოს,

დღეს ნურავინ დავიძინებთ,

ღვინო ვსვათ და გავაბოლოთ.

გავაბოლოთ ყალიონი,

გავაბოლოთ ერთად ყველამ,

ღვინო უნდა დალიონო,

ასე ბრძანა ქალპეპელამ.

ასე ბრძანა ქალპეპელამ,

ბანი მისცეს არიფებმა,

ღვინო უნდა შესვათ ყველამ“.

(„სადღაც მოკვდა თარი მძიმედ“)

თავი გამხდარა ძნელად შესაგუებელი; დარდი – გარდასული; ქაღალდი, ლექსი – ამაოების დადასტურება; ფანქარი – როგორც ჯაშუში („ღმერთო ჩემო, ეს ქვეყანა როგორ აირია, ახლა ცხოვრება სულ სხვანაირია“). პოეტის თქმისა არ იყოს, ღმერთს მართლა ჩვენივე სახელს ვარქმევთ, მხოლოდ დოგმატებითა და აკრძალვებით მასთან ვერ მიხვალ. მასთან ლექსითაც „ადიხარ“ – „ხავერდის ახმოვანებით“, „ლობიოსფერი სუფრებითაც“, ადამიანური გულისკვლებითა და აღმაფრენებით („პირველად ფიქრობ, რომ არაფერს არ აქვს მიზანი,/შემდეგ უეცრად მოგინდება აღფრთოვანება,/თითქოს კალმახნი მოგემწყვდიოს არაგვისანი“).

წუთისოფლის დილემა – „მიწაში“ მოქცეული „ცა“. მგონი, ვერსად, მსოფლიო პოეზიაშიც კი, ვერ შევხვდებით სულისა და ხორცის გაყრის მტკივნეული პროცესის ისეთ უზუსტეს აღწერას, როგორც შოთა ჩანტლაძის ლექსებშია. აქ არის მოდერნული, ფანტასმაგორიული, მარგინალური რეალობა, „დახატული პიკასოს აბსტრაქციებით“; ფიქრი ფანტასმაგორიები, ერთ დროს გაფუჭებული შადრევნიდან ისევ ამომსკდარი წყალივით სტრიქონები: „ფიქრებით დატვირთული მივესვენები. ფეხმა ქვა/ ამომიგდო ქვაფენილიდან. და მეც ამოვვარდი ფიქრებიდან“; „შარას მიამიტად გაყოლილი ფიქრი“ და „რითმებივით ლექსში მომრავლებული ფიქრები“; აქ არის სიურეალიზმი, ირონია, სარკაზმი, შეფარული ცინიზმიც („მე იძულებული ვარ, აქ ლექსი დავამთავრო/ჰოლივუდის ფილმი მაგონდება./ვაშა და დიდება ამ მთავრობას…“).

შოთა ჩანტლაძემ იცოდა საკუთარი პოეზიის ფასი („და ვისაც უნდა, რომ შემიცნოს, როგორც გენია,/ლექსებს ნურასდროს მიაჩერდება,/(თუ მიაჩერდა, მოუყვანოს ღმერთმა შენდობა/ თვალში ჩამხედოს, ღვთის სხივი რომ გადამფენია“).

შოთა ჩანტლაძესთან არის რუტინაც, რაც დიდი იშვიათობაა, იმიტომ რომ მასშიც არის ღვთაებრივი, იდუმალი, ფარული მელოდია, კოდი, ანბანი.

„სად გაგონილა გულთან ლაგამი,

იგი აფეთქდა, როგორც „მერანი“

ან რომელიმე ვულკანთაგანი.“

(„ჯორდანო ბრუნო“)

შოთა ჩანტლაძის პოეზიაში გვხვდება ძალიან ორიგინალური სატრფიალო მეტაფორები: „ცრემლად იღვრება ორი გიშერი/ იტირე, დაო, ცრემლი გიშველის“; „შენ – დამფრთხალი ნუკრი, მე – დამდგარი ავაზა,/შენ – დამფრთხალი ნიავი, მე – დამდგარი ქარი“. ამ პოეზიაში სიცოცხლის დიდი სურვილია, „ოცნების ლანდებით“, „სევდის წვიმებით“ – ეს შოთა ჩანტლაძის პოეზიის „შემკვრელი“ განწყობაა. ეს იყო ადამიანი, რომელიც ცხოვრობდა ქალაქის „მტანჯველ წიგნში, რომლის კითხვა მიესაჯა“. „წაკითხვა“ კი მან ისეთივე საუკეთესო იცოდა, როგორიც წერა:

„ჰეი, გამაქანეთ, ზეცის ტიტანებო!

ჰეი, მომიტანეთ დიდების სადავე!

ზეცის ქვეშ მომიხდა ფიქრის დავანება

და ჩემი დიდება გამხდარა სადავო…

და მინდა წავიდე, ო! თუნდაც დავიწვა,

დავიწვა მე ცეცხლით და არა სიცივით,

თვითონაც არ ვიცი, რატომ და რა მინდა,

სიცილით მომყვება ფიქრი და სირცხვილი,

აღარ შემიბრალებს და აღარ დამინდობს,

ყინვა იქნება თუ იქნება მზის სხივი.

ჰოდა, გამაქანეთ…“

ასეთები კი „იწვებიან“, მაგრამ მითიური ფენიქსივით აღდგებიან ხოლმე ფერფლიდან. მათი ადგილი თითქოს არ არის დროში, მაგრამ მათი დრო ყოველთვისაა, რადგან ისინი დროს ამარცხებენ. თუნდაც ახლაა შოთა ჩანტლაძის დრო… და მერეც იქნება!

ალბათ ამიტომაც სრულდება მისი ლექსების სათაურების უმრავლესობა მრავალწერტილით.