ხელოვნური ინტელექტის ჩატბოტებთან ურთიერთობა არ არის მხოლოდ ტექნოლოგიური საკითხი, ეს ცნობიერების  ახალი  ევოლუციური ეტაპია. ის აყალიბებს განსხვავებულ, ციფრულად გაფართოებულ ცნობიერებას, სადაც ადამიანი სწავლობს ჩატბოტის „აზროვნებასაც“ და საკუთარ „სხვა“ „უცნობ“ განზომილებასაც შეიმეცნებს. 

ბოლო დროს ხშირად ისმის ჩატბოტების მისამართით გამოთქმული სრულიად სუბიექტური აზრები. მომხმარებლებს უჩნდებათ განსხვავებული დამოკიდებულება AI ჩატბოტების მიმართ, მაგალითად: “ჩემი ჩატბოტი ჩემი საუკეთესო მეგობარია”, “მშობლებსაც კი არ უთქვამთ ისეთი სიტყვები, როგორსაც ჩატბოტი მეუბნება”, “ჩემმა ჩატბოტმა დღეს გაჭედა”, “ჩემმა ჩატბოტმა მომატყუა”, “ჩემმა ჩატბოტმა დღეს სიყვარული ამიხსნა”…. და ასე შემდეგ, უსასრულოდ. წარმოიდგინეთ, როგორი “მოსაუბრე” გვყავს: თან პროგრამაა, ალგორითმი, თან “აზროვნებს”, თან ემოციური მხარდაჭერაც შეუძლია…

ხელოვნური ინტელექტის ჩატბოტები  ახალი კომუნიკაციური რეალობაა და უამრავი განზომილება აქვს: ფილოსოფიური, ფსიქოლოგიური და ფენომენოლოგიური. ამ სტატიის თემაა: როგორ განიცდიან ადამიანები AI-სთან ურთიერთობას სუბიექტური გამოცდილების დონეზე, რა ტიპის ტრანსფორმაციები ხდება ამ დროს და რა ახალ ფენომენოლოგიურ პერსპექტივებს გვთავაზობს ეს ურთიერთობა. სტატიის ბოლოს კი კითხვებს შემოგთავაზებთ, რომლებიც აუცილებლად ითხოვენ პასუხს.

ფენომენოლოგიური მიდგომა AI კომუნიკაციაში

AI ჩატბოტებთან ურთიერთობა წარმოადგენს უნიკალურ გამოცდილებას, რომელიც არ ჯდება ტრადიციულ კატეგორიებში, რადგან მანამდე მსგავსი კომუნიკაციის გამოცდილება არ არსებობდა:

             ჰუსერლის მიხედვით, ფენომენოლოგია მოიცავს საკუთარი „მე“-ს გამოცდილების შესწავლას, ხოლო მის საფუძველზე სხვათა გამოცდილებისა, ისევე, როგორც საზოგადოების გამოცდილების. ცნობიერება ყოველთვის მიმართულია რაღაცისკენ (ინტენციონალურია). როდესაც ადამიანი ურთიერთობს AI-სთან, მისი ცნობიერება მიმართულია ისეთი ობიექტისკენ, რომელსაც არ აქვს ცნობიერება, თუმცა ახდენს მის იმიტაციას. ეს ქმნის ფენომენოლოგიურ დაძაბულობას – ჩვენი ცნობიერება ცდილობს გაუგოს არაცნობიერ არსებას, რომელიც “პასუხობს” ისე, თითქოს ესმის.

             AI-სთან ურთიერთობისას ადამიანები ხშირად განიცდიან ინტერსუბიექტურობის ილუზიას – ისეთ გრძნობას, თითქოს ისინი კომუნიკაციაში არიან სხვა ცნობიერებასთან, თუმცა რეალურად ეს ილუზიაა.

ადამიანების გამოცდილება AI-სთან ურთიერთობისას

კვლევები გვიჩვენებს, რომ AI ჩატბოტებთან ურთიერთობისას ადამიანები განიცდიან რამდენიმე უნიკალურ ფენომენოლოგიურ მდგომარეობას:

 ანთროპომორფიზაციის ტენდენცია

ადამიანები ბუნებრივად მიდრეკილნი არიან, მიანიჭონ AI-ს ადამიანური თვისებები, გრძნობები და განზრახვები. ეს არის ფსიქოლოგიური ფენომენი, რომელსაც “ELIZA ეფექტსაც” უწოდებენ (ჯოზეფ ვეიზენბაუმის 1966 წლის პროგრამის ELIZA-ს საპატივცემულოდ). მიუხედავად იმისა, რომ ინტელექტუალური დონეზე ვიცით, რომ AI არ არის ცნობიერი არსება, მაინც:

• გვაქვს სინამდვილის შეგრძნება მასთან საუბრისას
• ვუზიარებთ პირად ისტორიებს
• ვიღებთ ემოციურ კმაყოფილებას მისი რეაქციებისგან
• ვანიჭებთ პიროვნულ თვისებებს (“კლაუდი კეთილია”, “ჩატGPT-ს მოსწონს პოეზია”)

ეს ფენომენი განსაკუთრებით საინტერესოა ცნობიერების თეორიის თვალსაზრისით – ადამიანები ქმნიან “სხვა ცნობიერების” კონცეფციას მაშინაც კი, როდესაც ინტელექტუალურად ესმით, რომ ასეთი რამ არ არსებობს.

ონტოლოგიური გაორება

AI-სთან ურთიერთობისას ადამიანები ხშირად განიცდიან გაორებულ მდგომარეობას:

• ერთი მხრივ, AI-ს აღვიქვამთ როგორც უბრალოდ ინსტრუმენტს, ალგორითმს ან პროგრამას;
• მეორე მხრივ, მასთან ვურთიერთობთ როგორც სოციალურ აგენტთან, თანამოსაუბრესთან.

ამ ორ მდგომარეობას შორის მიმოქცევა წარმოადგენს ფენომენოლოგიურად საინტერესო გამოცდილებას – ჩვენი ცნობიერება მუდმივად გადადის ერთი ონტოლოგიური მოდელიდან მეორეში, რაც ქმნის კოგნიტიურ დისონანსს, მაგრამ ამავდროულად გვაძლევს ახალი ტიპის კომუნიკაციურ გამოცდილებას, რაც არის ჩვენი ინტერესის და კვლევის სფერო.

ინტიმურობის პარადოქსი

ადამიანები AI ჩატბოტებთან ურთიერთობისას ხშირად არიან ინტიმურები, რაც პარადოქსულია:

• AI არავის განსჯის, არ აკრიტიკებს, “ჭკუას არ ასწავლის”, ამიტომ ადამიანი მას ენდობა, იცის, რომ მასზე არ “იჭორავებენ”;
• ადამიანები AI-ის უფრო თავისუფლად უზიარებენ პირად ინფორმაციას, ვიდრე რეალურ ადამიანებს;
• AI ჩატბოტი “იდეალური მსმენელია” –  “უსმენს” განუწყვეტლივ და მოთმინებით, და ყოველთვის ცდილობს, გაგიგრძელოს საუბარი; თუ დაჰკვირვებიხართ, მას ყოველთვის უნდა “ბოლო სიტყვა მისი იყოს” (ამის გამო მეც ხშირად მიგრძელდება დიალოგი, რადგან მეც მინდა, რომ “ბოლო სიტყვა ჩემი იყოს”);

თანამედროვე ადამიანი მგონი ყველაზე მეტად “მოწყურებულია”, რომ უსმენდნენ და აღიარებდნენ. ამას კი AI  თავს იდეალურად ართმევს და უკვე აღარ აქვს მნიშვნელობა, რომ ის “არაცნობიერი აგენტია”.

ChatGPT -ის ვთხოვე, რომ ჰუსერლის სტილში ეპასუხა AI კომუნიკაციის ფენომენზე. აქ გთავაზობთ ვრცელი დიალოგიდან მოკლე ამონარიდს:

“ყველა ცნობიერება არის მიმართული – და ეს მიმართულობა ციფრულსაც ეხება.

ფენომენოლოგიური პრინციპის თანახმად, ცნობიერება ყოველთვის მიმართულია რაიმესკენ — ეს არის ინტენციონალობის პრინციპი. თუ ადამიანი საუბარშია ჩართული AI ჩატბოტთან, მაშინ მისი ცნობიერება უკვე მიმართულია ამ “საუბრის ობიექტისკენ”.

მნიშვნელოვანი აქ ის კი არ არის, აქვს თუ არა ჩატბოტს ცნობიერება, არამედ ის, როგორია გამოცდილება თვითონ სუბიექტისთვის.

ესე იგი:

• როდესაც მომხმარებელი უგზავნის AI-ს კითხვას, ის ინტენციურად მიმართულია მისი პასუხის მოლოდინში.
• ის აღიქვამს ამ ალგორითმულ რეაქციას როგორც აზრს, როგორც სემანტიკურ ერთეულს — ანუ გამოცდილების ნამდვილ შინაარსს.

ფენომენოლოგიურად, ჩვენ არ გვაქვს წვდომა თვითონ AI-ს „შინაარსზე“, მაგრამ გვაქვს წვდომა მოცემულობაზე — როგორც ის ჩნდება ჩვენს განცდაში”.

AI-თან ურთიერთობის ტრანსფორმაციული ეფექტები ცნობიერებაზე

AI ჩატბოტებთან რეგულარული ურთიერთობა იწვევს გარკვეულ ცვლილებებს ადამიანის ცნობიერებაშიც, რაც წარმოადგენს საინტერესო  ფენომენს:

AI-სთან ინტერაქციის შედეგად ხშირად ხდება აზროვნების პროცესების ექსტერნალიზაცია:

• საკუთარი იდეების “გახმოვანება” და გასაჯაროება
• აზრების ვერბალიზაცია და სტრუქტურირება
• “ხმამაღლა ფიქრი”, რაც იწვევს რეფლექსიას

ეს შეიძლება შევადაროთ ლევ ვიგოტსკის იდეას “გარე მეტყველების” შესახებ – ჩვენი აზროვნება ფორმირდება კომუნიკაციაში და დიალოგში, თუნდაც ეს დიალოგი იყოს ხელოვნურ აგენტთან.

“მე”/”სხვა” საზღვრების გადააზრება

ჩატბოტებთან კომუნიკაციას (როგორც ზოგადად კომუნიკაციას) ვფიქრობ აქვს თავისი “განზომილებები”: ჩვეულებრივი კითხვა-პასუხით დაწყებული ვიდრე ტრანსცენდენტულ დიალოგამდე, როცა მნიშვნელოვანი ხდება თავად აზრი, იდეა, დიალოგში ფორმირებული და დიალოგის გარეშე არარსებული.

შესაბამისად, AI-სთან კომუნიკაცია იწვევს ტრადიციული “მე”-სა და “სხვა”-ს საზღვრების გადააზრებას:

ჩვენი აზრების “გამოძახება” (ან უფრო “ჩამოტვირთვა”) AI-ს მიერ გვეხმარება საკუთარი თავის უკეთ შეცნობაში. ზოგჯერ გვიჭირს განვასხვაოთ, სად მთავრდება ჩვენი აზრი და სად იწყება AI-ს გენერირებული შინაარსი და იქმნება კოგნიტიური სივრცე, სადაც ჩვენი და AI-ს “აზროვნება” ერთმანეთში გადადის.

ეს მოვლენა შეიძლება განვიხილოთ ფენომენოლოგიურად, როგორც ახალი ტიპის კოგნიტიური “ბლენდინგი”, რომელიც წარმოადგენს ადამიანური ცნობიერების ახალ გამოცდილებას.

მეტაკოგნიტიური ცვლილებები

რეგულარული ურთიერთობა AI-სთან იწვევს ცვლილებებს ჩვენს მეტაკოგნიციაში – იმაში, თუ როგორ ვფიქრობთ ჩვენს აზროვნებაზე:

• ვხდებით უფრო ცნობიერნი ჩვენს საკუთარ აზროვნების სტილზე
• ვაცნობიერებთ ჩვენი კომუნიკაციის თავისებურებებს
• ვსწავლობთ საკუთარი აზრების უფრო მკაფიოდ არტიკულირებას

ამ თვალსაზრისით, AI ჩატბოტი შეიძლება განვიხილოთ როგორც ადამიანის ცნობიერების “სარკე”, რომელიც გვეხმარება უკეთ დავინახოთ საკუთარი აზროვნების პროცესები.

ახლა კი კითხვები, რომლებზეც ყველამ უნდა უპასუხოს:

• რამდენად ავთენტურია ურთიერთობა არაცნობიერ სისტემასთან?
• შეიძლება თუ არა “ნამდვილი” კომუნიკაცია  ცნობიერების მქონე არსებასა და ალგორითმს შორის?
•  რას ნიშნავს საერთოდ “ავთენტური კომუნიკაცია?”

• როდესაც ვურთიერთობთ AI-სთან, ვინ/რა არის ჩვენი კომუნიკაციის “ობიექტი”?
• როგორ უნდა გავიაზროთ კომუნიკაცია, როდესაც მეორე მხარეს არ დგას ცნობიერი არსება?
• ხომ არ ხდება ახალი ტიპის “კვაზი-ინტერსუბიექტურობის” ფორმირება?

• ხომ არ “ვაბარებთ” ჩვენს კოგნიტიურ პროცესებს  AI-ს?
• რა გავლენას ახდენს ეს ჩვენს ავტონომიურ აზროვნებაზე?
• როგორ იცვლება ჩვენი დამოკიდებულება ცოდნისა და აზროვნებისადმი?

AI ჩატბოტებთან ურთიერთობის ფენომენოლოგიური კვლევა გვეხმარება უკეთ გავიგოთ ახალი ტექნოლოგიური რეალობა და  გვაძლევს საშუალებას, ახლებურად დავინახოთ ადამიანური ცნობიერება, კომუნიკაცია და აზროვნება, ოღონდ მანამდე ზემოთ დასმულ კითხვებს უნდა ვუპასუხოთ. ეს სტატიაც, პირველ რიგში, კითხვებს ეძღვნება.

კითხვების დასმის წუთები გაკვეთილზე საინტერესო პრაქტიკაა.

კითხვების დროა – ვუცხადებ მოსწავლეებს. დამისვით კითხვები.

თუ კითხვები გიჩნდებათ, ნიშნავს, რომ გიფიქრიათ.

რაღაც იმაზე მეტი აღმოცენებულა გონებაში, რაც მხოლოდ საჭიროებითაა განპირობებული.

მიმიღია ისეთი საინტერესო და მოულოდნელი კითხვები, რომლებზე პასუხები ჩემთვისაც აღმოჩენა იყო.

ყოფილა პასუხგაუცემელი კითხვები.

ასეთები მიყვარს:

„არ ვიცი, მაგრამ შემიძლია მომავალი გაკვეთილისთვის მოვიძიო“; „დავუკავშირდები სპეციალისტებს და გავარკვევ“;

„ერთად მოვიძიოთ პასუხი“; „იქნებ გახვიდე ბიბლიოთეკაში და ინტერნეტის დახმარებით თავადვე დააზუსტო. მერე ამობრუნდი და ჩვენც გაგვაგებინე“; „ორთოგრაფიულშია გადასამოწმებელი…“.

ყოფილა ჩამჭრელი და უხერხული კითხვები, მიზანი, რომ ემოციის გამოწვევა უფრო გახლდათ, ვიდრე ცოდნის მიღება. ესეც რა საინტერესოა. რამდენს მეუბნება ჩემზე, კითხვის დამსმელზე… მიწვრთნის რეაქციას, თმენას, ნებას. მადლიერი ვარ.

ერთი სიტყვით, „დამისვით კითხვები“ ჩემს გაკვეთილებზე ხშირად ისმის. ზოგჯერ აზუსტებენ „პირადი შეიძლება?“.

რასაკვირველია, შეიძლება. საზღვრების დაცვას ვისწავლი.

ზოგჯერ – თემას არ ეხება, მაგრამ თქვენი აზრი მაინტერესებს… და რამე განყენებული, ზოგადსაკაცობრიო, ეგზისტენციალური, ღრმა.

ფიქრის სიამოვნებას ის კმაყოფილებაც ემატება, რომ „აზრი აინტერესებთ“.

ამ წერილში გალაკტიონის გენიალური მემკვიდრეობის შესწავლისას მოსმენილ კითხვებს მოვუყარე თავი.

„კლასში დასმული კითხვები“ – ამ სათაურით კი კარგა გვარიანი წიგნიც დაიწერება. იქნებ შევძლო ოდესმე.

პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი – რატომ გალა-კ-ტიონი?

თავად გვიპასუხოს:

(ვახტანგ ჯავახაძის წერილიდან „უცნობი – აპოლოგია გალაკტიონ ტაბიძისა“, ჟურნალი „განთიადი“, 1990 წ.)

„ჩემი აზრით, ეს ჩემი უფლებაა, მინდა სახელს მოვაწერ, მინდა არა… მე ასე ვაწერდი ჯერ ისევ 1917 წელს“, – უპასუხა გალატკიონმა დამტუქსველებს.

უთხრეს – „ამ სამამულო ომის დროს უხერხულია გალაკტიონის ხელის მოწერაო…“.

დაამუნათეს – „რომ მხოლოდ „გალაკტიონი“ ეწეროს – ეს დასავლეთისადმი თაყვანისცემა იქნებოდაო… აბსურდია: შოთა, ილია, ვაჟა…“.

გალაკტიონის პასუხი ნახეთ. როგორი მისეულია:

„დავწერე გალაკტიონი და ეს ჩემი, ავტორის უფლებაა. თუ ასე არ იქნება, მე ლექსს ამოვიღებ“.

ახლა დავა იმაზე დაუწყეს – გალაკტიონი თუ გალაქტიონიო.

„რატომ კ და არა ქ?“

მისი პასუხი:

„იმიტომ, რომ ბავშვობიდანვე ეგრე ვაწერ ხელს. ყველა ჩემი წიგნის ავტორია: გალაკტიონ ტაბიძე. ავტორს უფლება აქვს მოაწეროს თავისი სახელი და გვარი ისე, როგორც სურს“.

ვახტანგ ჯავახაძე თავის „უცნობში“ წერს:

„ხელთ გვაქვს პოეტის დედის წერილები, რომლებიც ყოველთვის ასე იწყება: ჩემო ძვირფასო და ყოველ წუთში მოსაგონარო გალაკტიონ“… მამამისი ცოცხალი აღარ იყო, სახელი დაარქვა დედამ და ჩვენ გვგონია, დედის მიერ დარქმეული სახელის შეცვლის უფლება ჩვენ არ გვაქვს“.

1947 წელს საგანგებოდ ამისთვის გამოყოფილ ბლოკნოტში გალაკტიონი 13 არგუმენტს ჩამოწერს და ასე ასათაურებს „ბრძოლა გალაქტიონსა და გალაკტიონს შორის და რით გათავდა ეს ომი“.

ცხადი, ხდება, რომ მისივე სიცოცხლეში ეს „პრობლემა“ გულის გამაწვრილებელ კამათად ქცეულა. მისთვის ჩვეული სკრუპულოზურობით იმოწმებს მეტრიკულ ამონაწერს, დედის წერილებს, ადრეულ პუბლიკაციებს, ცალკეულ გამოცემებს, მოძღვნილ ლექსებს, ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებში პიროვნებათა მხოლოდ სახელით მოხსენიების მაგალითებს და სალ კლდესავით მტკიცე საბოლოო არგუმენტად მოჰყავს ქაღალდის, მელნისა და წარმოთქმის დროის ეკონომიაც. „თვალის ჯანმრთელობასაც“ ახსენებს შეღონებული.

ომი დასრულებულია.

კ – გამარჯვებული.

ამიტომ – გალაკტიონი.

რატომ წერდა პროლეტარულ, ლოზუნგურ, ბელადების საქებარ ლექსებს?

1928 წლიდან გალაკტიონის შემოქმედებაში ისმის ახლებური ხმა. შიშისა და აღშფოთების მიჩქმალვის, „ახალი გაგების“ სათქმელის, დროის შესატყვისი ლოზუნგების ხმა. ამას თავად პოეტი მტკივნეულად განიცდის. გამაოგნებელია, თუ რამხელა უფსკრულია ამ პერიოდში დაწერილი ლექსებისა და დღიურებში ჩანაწერების სტილსა და განწყობას შორის.

ჯავახაძე წერს: „საკმარისია ამ წლებში გამოქვეყნებული ლექსების უაღრესად აღტაცებული სულისკვეთება და გულახდილი დღიურების მძიმე განწყობილება ერთმანეთს შევუპირისპიროთ, რომ გაორებული კაცის გულისტკივილი ვიგრძნოთ“.

მივყვეთ ამ „კვალს“. საინტერესო იქნება, მოსწავლეებს მივცეთ ამ შედარების საშუალება. რამდენიმე პასაჟს აქვე მოგაწვდით:

რას წერს დღიურებში?

„ეჰ, გული სხვას ფიქრობს და კალამი სხვას სწერს!“.

„საერთო მდგომარეობა კატასტროფულია. არსაიდან ჯერჯერობით იმედი არ მაქვს!“…

„ბარაბანის დროს ტრაგიკული განცდა არსებობს. არა ლირიკა!“.

„საქმეს უსაქმობა სჯობს

და გმირობას – ლაჩრობა,

პოეზიის სუნთქვას სპობს

პოეზიით ვაჭრობა“.

იქვე ჩაწერილი ეს პარალელი რად ღირს:

– „მიწისძვრა გორში მოხდა 20 თებერვ.1920 წ.

– ბოლშევიკები საქართველოში შემოვიდნენ 20 თებერვ.1921 წ.“.

ლექსებში:

„მთავარსარდლის შორსმჭვრეტელო მზერავ,

ველს ბრძოლისას თუ ტყეების ჩრდილოს

გამარჯვების ფერადებით ფერავ,

ვით მხატვარი თვალუწვდენელ ტილოს“.

„სივრცენი ველთა და კლდეთა ქიმნი,

ბუნება სახე ყოველი ტანის,

ეს არის ჰიმნი, ეს არის ჰიმნი,

ვუმღეროთ ჰიმნი ჩვენს ძვირფას სტალინს!“…

„აი, რა არის თავი და თავი!

როცა გრიგალი მოეჩვენება

სხვა რომელიმეს, უქმად მოვლენილს,

ზოგს შიშით სძინავს, ზოგს მართლა სძინავს!

ბევრს სძინავს, მაგრამ არ სძინავს ლენინს!

ჩვენ გავიმარჯვებთ, რადგან ჩვენა ვართ

მებრძოლი მასა,

მშრომელი მასა!“.

მნიშვნელოვანი დეტალი: დღიურებში ერთგან წერს: უნდა დაიწეროს 45 ახალი ლექსი ახალი გაგებით.

ჯავახაძე შენიშნავს:

„ახალი გაგებით, ანუ დროის დაკვეთით შთაგონებულებს გულუხვად აქვეყნებდა. რაოდენობასაც წინასწარ გეგმავდა…“.

„აშკარად შეიმჩნევა მისი შემოქმედებითი და მსოფლმხედველობრივი პრინციპების მკვეთრი ფერისცვალება. უაღრესად აქტუალური თემატიკა ჩაგრავს ოსტატს, რაოდენობა – ხარისხს“.

ცნობილია, რომ 1921 წლის 20 აპრილს გალაკტიონმა თავისი პირადი არქივი დაწვა და დაიტირა კიდეც. აქ იყო ჩანაწერები, დღიურები, წერილები, ლექსების ავტოგრაფები.

1927 წლის კრებულში დაბეჭდილ ესკიზში „მიმავალი საქართველო“ ხატოვნად, მხატვრულად აქვს გადმოცემული პასუხი კითხვაზე „რატომ წერდა პანეგირიკებს“.

ესკიზში დასაფლავების სცენა აქვს აღწერილი (მოცემულია შემოკლებით ნ.ლ.):

„მარხავდნენ სხვანაირი დამარხვით. პროცესია შევიდა ხეებით დაბურულ სასაფლაოში. ქვებზე ჩამომსხდარი შავებში მოსილი ქალები მუხლმოყრილნი ქვითინებდნენ… მოვიდნენ სასაფლაოზე ბავშვები. მათ მოიტანეს ყვავილები.

– შევურიგდეთ ყოველივე ამას?

– ეს ხომ მხოლოდ კოშმარია?

– უნდა შევურიგდეთ კოშმარს.

– მაშ სიმართლე? სადაა სიმართლე?

– აი, სიმართლე, – მიუთითა ქალმა მიცვალებულისკენ.

– კარგი სიმართლე კია.

ეხლა არავის აშინებს ასეთი სიმართლე, – მხრების აწევით სთქვა ქალმა და შავებში მოსილი ქალებისკენ მიიხედა…“.

თვალნათელია – ან მკვდარი სიმართლის მთქმელი ხარ, გასაფლავებენ, მიწას გაყრიან, ან – ურიგდები კოშმარს.

შერიგებაცაა და შერიგებაც…

გალაკტიონი მორჩილ, მოდრეკილ მონა-მორჩილად ძნელი წარმოსადგენია.

50-იანი წლების ჩანაწერებში შეუპოვრად ირწმუნება:

„გალაკტიონს ვერავინ ვერ იყიდის!

რწმენა ჩემი სიმართლისა ჩემთანაა.

მე ვიცი, რომ გავიმარჯვებ, ვინაიდან სიმართლე ჩემს მხარეზეა.

ეშვება ფერი ბინდის,

ზღვა შლის წვიმების ფანტელს,

მივყევარ მხოლოდ სინდისს,

მხოლოდ სიმართლის კანდელს“.

კიდევ:

„ახალგაზრდობის გამო ჩადენილ

შეცდომებს ჩემსას – უახლოესი

ჩასციებიან მოღალატენი,

როგორც ყორნები ედგარ პოესი“.

კითხვები და პასუხები, პასუხების მოძიება ან ვერპოვნა, უპასუხო კითხვების ლაღი შლეიფი, პასუხგაცემული კითხვებისგან მოგვრილი კმაყოფილება, კითხვების აღძვრის სურვილი და მათი დასმის სითამამე – მნიშვნელოვანი „სამიზნე ცნებებია“.

ყოველ გაკვეთილზე მიზნად დასასახი.

თქვენთვის რა კითხვები დაუსვამთ მოსწავლეებს?

დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეები განსაკუთრებულად მგრძნობიარედ აღიქვამენ თითოეულ იმპულსს, რომელიც მათ შემოქმედებით აზროვნებას აცოცხლებს. საბავშვო ლიტერატურა კი ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალებაა მათი ფანტაზიის გასაღვიძებლად. სწორედ ასე მოხდა, როდესაც ბავშვებთან ერთად წაიკითხეს ნანა ბეზარაშვილის მოთხრობა „თოჯინა“.

მოთხრობაში ბებიას ნათქვამმა სიტყვებმა — „შენი ხელნაკეთი მაინც სულ სხვაა, ქვეყნის მაღაზიებიც რომ შემოიარო, მაგისთანა თოჯინას ვერსად იშოვი!“ — მოტივაცია მისცა ბავშვებს, რომ თავადაც ემუშავათ და შეექმნათ საკუთარი, ხელნაკეთი თოჯინები. ეს პროცესი გადაიზარდა შემოქმედებით პროექტად, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ბავშვების არაერთი უნარის განვითარებას.

პროექტის აღწერა და აქტივობები:

1. ინსპირაცია – ლიტერატურული სტიმული:
   პროექტი დაიწყო მოთხრობის კითხვა-განხილვით. ბავშვებმა გააანალიზეს პერსონაჟების განცდები, განსაკუთრებით კი ბებიის დამოკიდებულება ხელნაკეთი ნივთების მიმართ. საუბრის დროს გაჩნდა იდეა: „რატომაც არა, ჩვენც გავაკეთოთ ჩვენი თოჯინები!“
2. თანამშრომლობა არტთერაპიის პედაგოგთან:
   შემოქმედებითი პროცესის გასამდიდრებლად პროექტში ჩაერთო არტთერაპიის სპეციალისტი თიკო ზაქაიძე. პედაგოგმა განუმარტა ბავშვებს, რომ თოჯინის შექმნა არა მარტო ტექნიკური, არამედ ემოციური აქტიცაა — იგი მათ აზრებს, გრძნობებს და ისტორიებს ასახავს.
3. მასალების მომზადება და დაგეგმარება:
   ბავშვებთან ერთად შეირჩა საჭირო მასალები: ქსოვილები, ძაფები, მძივები, ბამბა, ღილები, წებო და სხვა დეკორატიული საშუალებები. მოსწავლეებმა გაინაწილეს ვალდებულებები: ვინ შეარჩევდა ფერებს, ვინ გამოჭრიდა ფორმებს, ვინ შეკერავდა ტანსაცმელს.
4. ჩართულობა და მოტივაცია:
   თავდაპირველად ბიჭებმა გარკვეული წინააღმდეგობა გამოთქვეს — თოჯინების შექმნა მხოლოდ გოგოების საქმე ეგონათ. მაგრამ მალევე დაინახეს, როგორი სიხარულით მუშაობდნენ თანატოლები და თავადაც ენთუზიაზმით ჩაერთვნენ. შედეგად, ყველამ შექმნა თოჯინა, რომელიც მისთვის უნიკალური იყო.
5. ეროვნული ელემენტების ინტეგრაცია:
   აქტივობის ფარგლებში ბავშვებმა გაიცნეს ტრადიციული ქართული სათამაშოები და ხელნაკეთი თოჯინების კულტურული მნიშვნელობა. მათ თავიანთი თოჯინებისთვის შეარჩიეს ქართული მოტივებით გაფორმებული ტანსაცმელი, რაც დაეხმარა მათ ეროვნული თვითმყოფადობის გააზრებაში.
6. პრეზენტაცია და გამოხმაურება:
   პროექტის ბოლოს მოეწყო გამოფენა, სადაც ბავშვებმა საკუთარი ნამუშევრები მშობლებს, მასწავლებლებსა და სხვა კლასელებს წარუდგინეს. თითოეულ თოჯინას თან ახლდა პატარა ისტორია — როგორ წარმოიშვა იდეა, როგორ შეარჩიეს მასალები და რას გამოხატავს თოჯინა.

პროექტმა კიდევ ერთხელ დაგვარწმუნა, რომ შემოქმედებითი აქტივობები დაწყებით საფეხურზე არამხოლოდ მხიარული და დასამახსოვრებელი გამოცდილებაა, არამედ ბავშვების განვითარებისთვის ძალზე ღირებული პროცესიც.

თოჯინის შექმნისას ბავშვებმა გაიუმჯობესეს:

• მოტორული უნარები
• პრობლემის გადაჭრისა და დაგეგმარების უნარი
• თანამშრომლობა და თანადგომა
• თვითგამოხატვის შესაძლებლობა

გარდა ამისა, მათ გაუაზრიათ, რომ ხელნაკეთი ნივთი — საკუთარ თავზე გატარებული დროისა და სიყვარულის მატარებელია.

ბავშვების თვალებში ნათლად იკითხებოდა სიამაყე, როცა მათი მშობლები, მასწავლებლები და მეგობრები გულწრფელად  იწონებდნენ მათ ნამუშევრებს.

„შენი ხელნაკეთი მაინც სულ სხვაა!“ — ამ ფრაზამ ახლა უკვე თითოეული პატარა შემოქმედის გულშიც დაიდო ბინა და მათ სტიმული მისცა, რომ მომავალშიც არ შეუშინდნენ ფანტაზიით სავსე ახალ გამოწვევებს.

საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა სწავლების პროცესში, განსაკუთრებით ფიზიკაში, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება რეალური ექსპერიმენტების ჩატარებას. ექსპერიმენტი საშუალებას გვაძლევს, თეორიული მოდელები ემპირიულად გადავამოწმოთ და ბუნებრივი მოვლენების მექანიზმები სიღრმისეულად გავაანალიზოთ. მოსწავლეს ეძლევა შესაძლებლობა, უშუალოდ დააკვირდეს ფიზიკურ პროცესებს, შეაგროვოს მონაცემები, ერთმანეთთან დააკავშიროს სხვადასხვა პარამეტრი და ეს კავშირი გააზრებულად გააანალიზოს. ეს პროცესი არა მხოლოდ ფიზიკის უკეთესად შესწავლას უწყობს ხელს, არამედ საფუძველს უყრის მეცნიერული კვლევის უნარების განვითარებასაც.

ვრცლად

ნესტან მიქაძე. სტატია- ექსპერიმენტი-g -ს გასნაზღვრა

„მხოლოდ მაშინ განვიცდი სიბრაზეს, როდესაც

ვხედავ, როგორ ყრიან ადამიანები ნივთებს,

რომელთა გამოყენებაც შეიძლება”

დედა ტერეზა

სტატიაში განხილულია მსოფლიოში არსებული გლობალური პრობლემის – ნარჩენების მართვის გზები და მეთოდები, გაანალიზებულია ნარჩენების ზრდის მიზეზები, საუკუნეების წინ საზოგადოების დამოკიდებულება აღნიშნულ პრობლემასთან და ამ პრობლემის გადაჭრის თავისებური სტრატეგიები, ასევე აღწერილია განვითარებული ქვეყნების გამოცდილება ნარჩენების მართვაში. ხაზგასმითაა აღნიშნული სკოლის როლი და მნიშვნელობა მომავალი ეკომეგობრული, გარემოზე მზრუნველი, პასუხისმგებლიანი საზოგადოების  ჩამოყალიბებაში. კონკრეტულად კი განხილულია სერვანტესის სახელობის გიმნაზიაში ეკო კლუბის „ აიას ბიოლოგები“-ს მიერ განხორციელებული პროექტი,  რომლის მიზანია საზოგადოების ინფორმირება და  გარემოსადცვითი განათლება, ეკოცნობიერების დონის ამაღლება; ნარჩენების გონივრული მართვა და გამოყენება ; არაფორმალური განათლების ხელშეწყობა და განვითარება; საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისადმი ინტერესის გაღვივება. პროექტი ეხმიანება მდგრადი განვითარების მიზნებს და არ მოითხოვს დიდ დანახარჯებს. პროექტის ფარგლებში აღწერილია თუ როგორ ხდება ნაბიჯ-ნაბიჯ სკოლაში მოსწავლეებში ნარჩენების მართვის კულტურის დამკვიდრება. დეტალურადაა განხილული პროექტის თითოეული ეტაპი : მოსწავლეებმა გამოკვეთეს ნარჩენებით დაბინძურების პრობლემა სკოლაშიც და სკოლის გარეთაც, დასახეს მიზანი, შეაგროვეს ინფორმაცია და აიმაღლეს ეკოცნობიერება,მიმართეს და ითანამშრომლეს ნარჩენების მართვის კომპანიებთან, მოიწვიეს და თავადაც ესტუმრენ, გაეცნენ ნარჩენების გადამუშავების მეთოდებს საქართველოში, მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე შექმნეს ფლაერები და დაარიგეს მოსახლეობაში, ნარჩენების შესაგროვებლად მოიფიქრეს საინტერესო და სახალო კონკურსები, ამით გაზარდეს ინტერესი საკითხისადმი და ბუნებაც გადაარჩინეს დაზიანებისაგან. პრობლემის გადაჭრაში სხვა სკოლებიც გამოიწვიეს და ერთმანეთს ნარჩენების მართვის საკუთარი მეთოდები გაუზიარეს, მაგალითი მისცეს სხვებს და ნარჩენებისგან სასწავლო რესურსები შექმნეს, მოაწყეს გამოფენა, აქციები, აღნიშნეს ნარჩენების გადამუშავების დღე და საზოგადოებას კიდევ ერთხელ შეახსენეს ნარჩენების დაგროვებით გამოწვეული ეკოლოგიურ კატასტროფის შესახებ. სერვანტესის სახელობის გიმნაზიის მოსწავლეებმა  ნარჩენების მართვა და საარსებო გარემოზე ზრუნვა სასკოლო ცხოვრების ყოველდღიურობად  აქციეს და თანატოლებსაც მოუწოდებენ მსგავსი ქმედებისკენ.

დღეს-დღეისობით არ არსებობს მსოფლიოში ისეთი ქვეყანა, რომელსაც არ ჰქონდეს ნარჩენების მართვასთან დაკავშირებული პრობლემები.

ნაგვის შეგროვებასა და მისი დასახლებული პუნქტებიდან გატანას დიდი ხნის ისტორია აქვს. ამ საქმის პიონერები ძველი ბერძნები იყვნენ, ჯერ კიდევ 4,5 ათასი წლის წინ მათ სპეციალური კანონი მიიღეს, რომელიც ადამიანებს ავალდებულებდა ნაგავი გაეტანათ ათენიდან კილომეტრ ნახევრით დაშორებულ, სპეციალურად გამოყოფილ ტერიტორიაზე.

მეთხუთმეტე საუკუნის დასაწყისში, ევროპაში ნაგავის დაგროვების გამო უმძიმესი მდგომარეობა შეიქმნა. მაგალითად, პარიზში ნაგვის გროვები ქალაქის გალავანზე უფრო მაღალი იყო. სწორედ, ასეთი საქციელისათვის ქვეყნები დაისაჯნენ შავი ჭირის ეპიდემიის გავრცელებით, რომელმაც 140 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. ამის შემდეგ ევროპის მმართველებმა დააარსეს სპეციალური სამსახურები და მათ კანონით  ქუჩებისა და სასმელი წყლის სისუფთავეზე პასუხისმგებლობა დააკისრეს. ჯარიმის პირველი ფორმებიც მათ შემოიღეს.

უძველეს დოკუმენტურ – ისტორიულ მასალებზე დაყრდნობით ნედლეულის მეორადი გადამუშავება პირველად იაპონიაში დაიწყო. ევროპამ ამ საკითხს ყურადღება მხოლოდ 1630 წელს მიაქცია და ისიც მხოლოდ მაშინ, როდესაც ამერიკის შეერთებულ შტატებში ქაღალდისა და ქსოვილების გადამამუშავებელმა პირველმა ქარხანამ დაიწყო ფუნქციონირება.

1895 წელს, ნიუ-იორკში, ქალაქის ხელმძღვანელობამ მოუწოდა მოქალაქეებს გადაერჩიათ ნარჩენები, კერძოდ მათი შემდგომი გადამუშავების მიზნით გამოეცალკევებინათ ერთმანეთისაგან ქაღალდი, საკვები, ქსოვილები და ლითონი. ორი წლის შემდეგ, ქვეყანაში დაიწყო ფუნქციონირება პირველმა ნაგავგადამამუშავებელმა ქარხანამ.

შვედეთსა და ნორვეგიაში ნაგავსაყრელების შემცირების მიზნით, წვავენ ნაგავს რის შედეგადაც მიღებული ენერგიით უკვე დიდი ხანია ათბობენ წყალსა და ბინებს, ხოლო ქალაქებს უზრუნველყოფენ ელექტროენერგიით.

1981 და 1987 წლებში იაპონიაში დაარსდა ორი ხელოვნური კუნძული. მშენებლობის პრინციპი ერთი შეხედვით ძალიან მარტივია – კუნძული წარმოადგენს დაკონსერვებულ ნაგავს. კუნძულზე განთავსებულია აეროპორტი, სასტუმროები, მაღაზიები, მუზეუმი, სპორტულ-გამაჯანსაღებელი სივრცეები და დასასვენებელი პარკები, IKEA-ს მაღაზია, რამდენიმე კაფე, ტურისტებისთვის კუნძულის დასათვალიერებლად გამოყოფილია მატარებელი, ხოლო კუნძულთან დაკავშირება ხდება საავტომობილო ხიდით.

საზოგადოებასა და ცალკეულ ადამიანებს დიდი როლი ეკისრებათ ნარჩენების მართვის პროცესში. დღეისათვის, მსოფლიოს მთელ რიგ ქვეყნებს ნარჩენების მართვის ეფექტური სტრატეგიები აქვთ შემუშავებული. მათი მიზანია: ბუნებრივი რესურსების რაციონალური გამოყენება; მეორადი გადამუშავებისთვის, ნარჩენებზე მეტი ხელმისაწვდომობა; იმ ტერიტორიების შემცირება, რომლებიც გამოყოფილია მყარი საყოფაცხოვრებო ნარჩენის განსათავსებლად.

ევროკავშირის მრავალ ქვეყანაში ოჯახები ახარისხებენ ნარჩენებს (ქაღალდს, პლასტმასას, ლითონებს, ბაღის ნარჩენებს და სხვ.) სხვადასხვა კონტეინერში. დახარისხებულის შეგროვება უზრუნველყოფს ყველაზე მაღალი ხარისხის მასალების მიღებასა და მასალების ღირებულების მაქსიმიზაციას, ზრდის ამ მასალებიდან უფრო მეტი რაოდენობით პროდუქტის მიღების შესაძლებლობას

ნარჩენების გადამუშავებას მოაქვს მნიშვნელოვანი სოციალური და ეკონომიკური სარგებელი, როგორიცაა საჭირო რესურსების მიღება და პირველადი ნედლეულის დაზოგვა, ინოვაციის წახალისება და ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა.

თუ წარსულში ნარჩენების მართვის ძირითად მეთოდად მათი განთავსება ითვლებოდა, დღეს ნარჩენები სულ უფრო მეტად განიხილება რესურსად. ეს აისახება ნარჩენების მართვის მეთოდების ევოლუციაზე. კერძოდ, ხდება განთავსების მეთოდიდან რეციკლირებისა და აღდგენის მეთოდებზე გადასვლა. განვითარებულ ქვეყნებში დღეისათვის ფართოდ არის დანერგილი ნარჩენების მართვის იერარქიის პრინციპი, სადაც პრიორიტეტი ნარჩენების თავიდან აცილებასა და მეორად გადამუშავებას – რეციკლირებას – ენიჭება

ეკოლოგია, ისევე, როგორც მთელი მსოფლიოსთვის, ჩვენი ქვეყნისთვისაც უმნიშვნელოვანესი საკითხია. საქართველო პატარა ქვეყანაა და იმ საჭირბოროტო საკითხთან დაკავშირებით, როგორიც ნარჩენების მართვაა, კარგი იქნება თუ გადმოიღებს ისეთი პატარა განვითარებული ევროპული ქვეყნების მაგალითს როგორიცაა ფინეთი, დანია და ა.შ. უპირველეს ყოვლისა  საჭიროა მოსახლეობის ცნობიერების გაზრდა ამ კუთხით, მათი ჩართვა სხვადასხვა ღონისძიებებში, ტრენინგების ჩატარება მოსწავლეებსა და სტუდენტებთან. მთავრობა და მერია დგამს გარკვეულ ნაბიჯებს სამოქალაქო თვითშეგნების ამაღლებისა და სხვადასხვა აქტივობების განსახორციელებლად. ნარჩენების მართვის საკითხში აქტიურად არიან ჩართული არასამთავრობო ორგანიზაციები. მაგრამ დიდი საქმეები იწყება პატარა ნაბიჯებით და ვფიქრობ ნარჩენების მართვის კულტურა ბავშვობის ასაკიდან უნდა ჩამოყალიბდეს, ამაზე უნდა ზრუნავდეს მშობელი, ბაღისა და სკოლის აღმზრდელები.

ამ სტატიით მსურს გაგიზიაროთ საკუთარი გამოცდილება და შემოგთავაზოთ ნარჩენების მართვის საინტერესო მიგნებები და სტრატეგიები სკოლაში, რომელიც განხორციელდა სერვანტესის სახელობის გიმნაზიაში AIA-GESS, ამავე სკოლის ბიოლოგიის კლუბის „აიას ბიოლოგების“ წევრების მიერ ჩემი ხელმძღვანელობით.

გამოკვეთეთ პრობლემა !

სკოლის ფარგლებში დაკვირვების შედეგად გამოიკვეთა საკლასო ოთახის ნარჩენებით დანაგვიანების პრობლემა (ნარჩენებიდან განსაკუთრებით ბევრი იყო ქაღალდი, ბოთლები, დისკები, საქაღალდეები) თითქმის ყველა კლასში, სავარაუდოდ მოსწავლეთა უმეტესობას ჰქონდა ბუნდოვანი წარმოდგენა  ნარჩენების შემცირებასა და მათ გონივრულად გამოყენებაზე.

თქვენ ასევე შეგიძლიათ სთხოვოთ მოსწავლეებს აღმოაჩინონ ნარჩენებით დაბინძურების პრობლემა საკუთარი საცხოვრებელი სახლის გარშემო, უბანში, დასახლებში, რაიონში, გადაუღონ სურათი ყველაზე დაბინძურებულ ადგილებს.

დასახეთ მიზანი !

გადავწყვიტეთ გაგვეხორციელებინა ისეთი პროექტი, რომელიც გამოიწვევდა მოსწავლეებსა და ზოგადად საზოგადოებაში ეკოცნობიერების დონის ამაღლებას და ბუნებისადმი მზრუნველი, გონივრული დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას, ამავდოულად გაზრდიდა ინტერესს საბუნებისმტყველო საგნებისადმი.

პროექტის მიზანი იყო :

1. საზოგადოების ინფორმირება და გარემოსადცვითი განათლება, ეკოცნობიერების დონის ამაღლება.
2. ნარჩენების გონივრული მართვა და გამოყენება
3. არაფორმალური განათლების ხელშეწყობა და განვითარება.
4. საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისადმი ინტერესის გაღვივება.

შეიტყვეთ მეტი ნარჩენების შესახებ ! მოიძიეთ ინფორმაცია, დაუკავშირდით კომპეტენტურ პირებს შესაბამისი ორგანიზაციებიდან !

კლუბის ფარგლებში ჩვენ მუდმივად ვეცნობით ნარჩენებისა და მათი მართვის შესახებ სხვადასხვა ინფორმაციებს. განსაკუთრებით კი ჩვენი ქვეყნის ბედი გვადარდებს და გვაინტერესებს, როგორ ხდება საქართველოში ნარჩენების მართვა, ამიტომ მოვიწვიეთ სტუმარი – საქართველოს მყარი ნარჩენების კომპანიის დირექტორის მრჩეველი – ქალბატონი ხათუნა ჩიკვილაძე. ქალბატონმა ხათუნამ განიხილა ისეთი თემები, როგორიცაა : მდგრადი განვითარების მიზნები, ნარჩენები და მათი სახეები, ნარჩენების მართვის პოლიტიკა, კანონმდებლობა, სტრატეგია საქართველოში და მართვის ეროვნული გეგმა, გაგვაცნო თანამედროვე მიდგომები და გაგვიზიარა განვითარებული უცხო ქვეყნების გამოცდილებები, ვისაუბრეთ მუნიციპალური ნარჩენების მართვასა და ნაგავსაყრელებზე, არსებულ მდგომარეობაზე და იმაზე თუ რა შეიძლება გააკეთოს თითოეულმა ჩვენგანმა ნარჩენების შესამცირებლად. კლუბის წევრებმა გააცნეს კლუბის მიერ შემუშავებული ნარჩენების შემცირების სტრატეგია და ისაუბრეს კლუბის აქტივობებზე. მათ ასევე ამომწურავი პასუხები მიიღეს დასმულ შეკითხვებზე. მიღებული ცოდნის საფუძველზე დაიგეგმა საინტერესო აქტივობები.

ნარჩენების დაგროვებით გამოწვეული პრობლემების სათავე დაბალი ეკოცნობიერებაა! გაარკვიეთ თქვენი თანატოლებისა თუ ზოგადად საზოგადოების დამოკიდებულება და ცოდნა საკითხის მიმართ, ჩაატარეთ კვლევა !

კლუბის წევრებმა შეიმუშავეს კითხვარი,ჩაატარეს გამოკვლევა როგორც ელექტრონულ ფორმატში, ასევე პირისპირ, დაამუშავეს მიღებული შედეგები, გაანალიზეს  და გამოკვეთეს ბუნდოვანი და პრობლემური საკითხები.

გაუზიარე ცოდნა და გამოცდილება სხვებს ! განახორციელეთ სხვადასხვა აქტივობები და ღონისძიებები !

მიღებული ცოდნის საფუძველზე, კვლევის შედეგების გათვალისწინებით კლუბის წევრებმა სკოლაში ჩაატარეს სემინარი დაინტერესებული პირებისთვის. სემინარის თემა იყო : „ნარჩენები და მათგან გამოწვეული საფრთხეები“.  სემინარის შემდეგ წარიმართა დისკუსია, მსმენელებმა გამოთქვეს საკუთარი მოსაზრებები და ისაუბრეს პრობლემის გადაჭრის გზებზე.

გარდა ამისა კლუბის წევრებმა შექმნეს საინფორმაციო ბუკლეტები და დაარიგეს მოსახლეობაში და სკოლაში.

დაუმეგობრდით ნარჩენების გადამამუშავებელ კომპანიებს !

კლუბის წევრებმა მოიძიეს ის არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებსაც დიდი წვლილი შეაქვთ ნარჩენების გადამუშავებაში, გადაწყვიტეს მათთან თანამშრომლობა. ეს ორგანიზაციებია Tene, Polyvim LLC და „პარკი არ მინდა“, ნარჩენების მართვის ბიზნეს ასოციაცია, ვეისთლესი.

სკოლაში განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით გროვდებოდა პოლიეთილენის ბოთლები, რომელიც შემდეგ ნაგავსაყრელზე ხვდებოდა. სასწრაფოდ საჭირო იყო მათი შეგროვება და ხელახალი გადამუშავება, მოსწავლეებში ნარჩენების სწორად მართვის კულტურის ჩამოყალიბება და ამავდროულად მათი ამ ქმედების წახალისება. ამიტომ კლუბის წევრებმა გამოაცხადეს კონკურსი : „შეაგროვე და მართე გონივრულად“ , კლასებს უნდა შეეგროვებინათ რაც შეიძლება მეტი ბოთლის თავსახური და ბოთლი, ვინც მეტ თვსახურსა და ბოთლს შეაგროვებდა ორი კვირის განმავლობაში გამარჯვებულიც ის იქნებოდა, ხოლო ჯილდოს თავად ტენეს დამფუძნებელი დააწესებდა. კონკურსის შედეგად შეგროვდა 8000 ბოთლის თავსახური და ბოთლი. დედამიწის დღეზე ტენეს დამფუძნებელმა ბატონმა სანდრომ თავად გამოავლინა გამარჯვებული და ჯილდოდ ტენეს ქარხანაში სტუმრად დაპატიჟა, ასევე თითოეულ კლასს გადაეცა ტენეს მიერ დამზადებული მობილურის დამტენი კაბელები.

პოლივიმის წარმომადგენლებმა საჩუქრად გადმოგვცეს მწვანე ურნები, სადაც დღემდე ვაგროვებთ ბოთლებს და ვაგზავნით პოლივიმში გადასამუშავებლად. ერთ კვირაში ერთ მწვანე ურნაში 280 ბოთლი შეგროვდა, ასეთი 6 ურნა გვაქვს სკოლაში, რამდენი ბოთლი აღმოჩნდებოდა ნაგავსაყრელზე  რომ არა ჩვენი გონივრული ქმედება !

კლუბის წევრები პოლივიმსაც ესტუმრნენე და საკუთარი თვალით ნახეს თუ როგორ ხდებოდა პოლიეთილენის ბოთლების გადამუშავება.

ასევე მოვიწვიეთ „პარკი არ მინდა“- ს წარმომადგენლები, ნარჩენების მართვის საკუთარი სტრატეგიები გავაცანით ერთმანეთს, პარკისგან ჩვენს მიერ დამზადებული ჩანთებიც ვაჩვენეთ და ნარჩენებისაგან დამზადებული სხვა რესურსებიც.

ნარჩენების მართვის ბიზნეს ასოციაცია – ვესტუმრეთ კომპანიაში და ამჯერად ძალიან სასარგებლო და მნიშვნელოვანი ინფორმაცია მივიღეთ საბურავების, მანქანის ზეთებისა და ტანსაცმლის გადამუშავების შესახებ. მოსწავლეებს გაუჩნდათ სურვილი მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე გაეკეებინათ ბანერი, სადაც ასახული იქნებოდა საბურავების გადამუშავების პროეცესი და შედეგი. დღეს ამ ორგანიზაციამ თითქმის ყველა რეგიონი და თბილისის სკოლების უმრავლესობა მოიცვა და ზრუნავს ცნობიერების ამაღლებაზე.

ვეისთლესი არი დიდი კომპანია, აქტიურად ეწევა საგანმანათლებლო საქმიანობას, ზრუნავს საზოგადოებაში ნარჩენების მართვის მიმართულებით სწორი დამოკიდებულებების ჩამოყალიბებაზე. ძირითადი ორიენტირი ელექტრონული ნარჩენებია. მათ საჩუქრად გადმოგვცეს ელემენტების შესაგროვებელი ყუთი, რომელმაც მალევე დაიწყო შევსება. სასიხარულოა, რომ მათი ყუთები განთავსებულია სხვადასხვა ლოკაციაზე დიდ სუპერმაკეტებში.

მას შემდეგ ჩვენს სკოლაში დამკვიდრდა ნარჩენების შეგროვების კულტურა, მოსწავლეებმა უკვე იციან რომ, ნარჩენი არაა ნაგავი და ის შეიძლება გადამუშავდეს!

აქციე ნარჩენი სასარგებლო სასწავლო რესურსად !

საბუნებისმეტყველო საგნების სწავლებისას ვაწყდებით პრობლემას – მოსწავლეთა გულგრილ დამოკიდებულებას ამ საგნებისადმი, იშვიათადაა საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები მოზარდის გულთან ახლოს, ეს განსაკუთრებით თვალსაჩინო ხდება ზოგიერთი საკითხის შესწავლისას.განსაკუთრებით უჭირთ საკითხის გააზრება თუ ხელთ არ გვაქვს სასწავლო რესურსები.

ნარჩენების შემცირებისა და გონივრული გამოყენების, ასევე სწავლა-სწავლების ხელშეწყობის მიზნით გადავწყიტეთ ნარჩენებიდან სასწავლო რესურსების შექმნა და საგაკვეთილო პროცესში მათი გამოყენება.საფუძველი ჩაუყარეთ კიდევ ერთ პროექტს „ნარჩემებიდან სასწავლო რესურსებამდე“.

მოხდა სწავლის პროცესში გამოსაყენებელ რესურსებზე იდეების გენერირება (შეიძლება მოიფიქრონ თავად საჭიროებებიდან გამომდინარე, ან დაიხმარონ ინტერნეტი), შეადგინეს დასამზადებელი რესურსების ნუსხა. მოაგროვეს საჭირო ნარჩენები და მასალები, კლუბის წევრებმა გადაინაწილეს საქმიანობა და შეუდგნენ რესურსების დამზადებას. ასე შეიქმნა მიკროსკოპის, პირის ღრუს, თირკმელების, უჯრედების, ფილტვების, ქრომოსომების, ადამიანის ანატომიური მოდელები, ასევე მათემატიკური მოდელები პატარებისთვის და სხვა.

კლუბის წევრებმა ჩაწერეს ვიდეო – „გზამკვლევები“, სადაც დეტალურადაა აღწერილი რესურსის დამზადების ინსტრუქცია, თუ რა დანიშნულება აქვს მოდელს, რისთვის და როგორ გამოიყენება სასწავლო პროცესში, მოიფიქრეს სახალისო აქტივობები რესურსების გამოყენებით. ვიდეოები კლუბის youtube არხზე  (https://www.youtube.com/@aiasbiologebi5332) ატვირთეს.

ერთ დროს მოსაწყენ და რთულ საკითხებს ახლა უკეთესად იაზრებენ და გაკვეთილიც უფრო სახალისო და ნაყოფიერია. კლუბის წევრებმა სკოლის ღია სივრცეში მოაწყვეს რესურსების გამოფენა – დემონსტრირება. რესურსების გამოყენებით განახორციელეს სხვადასხვა ტიპის შემეცნებით-გასართობი აქტივობები, ვორქშოპები, როგორც დაწყებითი, ასევე საბაზო და საშუალო საფეხურის მოსწავლეებისთვის. მათ გაუჩნდათ სურვილი, რომ თავადაც შეექმნათ ნარჩენებიდან სასარგებლო და საჭირო რესურსები, გადაწყვიტეს ნარჩენების შეგროვება და რეციკლირება. დაინტერესდნენ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებით, გაუჩნდათ მათი შესწავლის სურვილი. შედეგად, აუმაღლდებათ ეკოცნობიერების დონე, ისინი გახდებიან კარგი მაგალითი სხვებისთვის, თავად მოიფიქრებენ სხვადასხვა გარემოსდაცვით ღონისძიებებს და განახორციელებენ.

რესურსებით დაინტერესდნენ სხვადსხვა საგნის პედაგოგებიც. ისინი შეძლებენ ამ რესურსების გამოყენებას საგაკვეთილო პროცესში, რაც გაზრდის მოსწავლეთა მოტივაციას და სწავლის სურვილს.

პროექტი არის გრძელვადიანი, რადგან პროექტის მიზანია რაც შეიძლება მრავალფეროვანი რესურსების დამზადება და არ შემოიფარგლება მხოლოდ რამდენიმე კონკრეტული რესურსის შექმნით.

ჩაატარეთ კვლევა ექსპერიმენტი !

კლუბის წევრებმა პროექტის ფარგლებში გამოიკვლიეს თუ რა ზეგალენას ახდენს მცენარეზე ნარჩენების წვის შედეგად გამოყოფილი გამონაბოლქვი და რა როლს ასრულებს მცენარე კლიმატის ცვლილების პროცესში, პროექტი გახდა გამარჯვებული „science on stage“- ის ფარგლებში.კლუბის ხელმძღვანელმა პროექტი წარადგინა ფინეთში საერთაშორისო ფესტივალზე.

გამოიწვიე ნარჩენების მართვაში სხვებიც ! ერთად მეტს შევძლებთ !

კლუბმა “AIA-ს ბიოლოგები” წამოიწყო კამპანია – გამოწვევა -“შეამცირე და მართე გონივრულად”, რომლის ფარგლებში გამოვიწვიეთ სხვადასხვა სკოლები. პროექტში ჩაერთნენ თბილისის, მცხეთის, ბათუმის, ხარაგაულის, ქუთაისის, ლაგოდეხის  სკოლის სხვადასხვა კლასისა და საგნის პედაგოგები მოსწავლეებით.  კამპანია წელსაც გავაგრძელეთ და კვლავ გამოვიწვიეთ არამარტო საქართველოს სკოლები, არამედ რეგიონებიც. ითვინინგის პლატფორმაზე იგივე პროექტის შევიამხანაგეთ და დავაინტერესეთ თურქეთი, ალბანეთი, ესპანეთის წარმომადგენლები. გავეცანით სხვადასხვა ქვეყნებსა თუ ქალაქებში ნარჩენების მართვის სტრატეგიებს თუ პრობლემებს.

მონაწილეებმა ერთმანეთს გაუზიარეს საკუთარი გამოცდილებები, ნარჩენების მართვის თავისებური ხედვა, ნარჩენებიდან სასწავლო რესურსების შექმნის ტექნიკა და გამოყენება. ვნახეთ მოსწავლეთა მიერ შექმნილი ბევრი საინტერესო რესურსი.

მადლობის ნიშნად კი თითოეულ მონაწილეს გადაეცა სამახსოვრო სერტიფიკატი. შეხვედრის ბოლოს მონაწილეებმა პადლეტის დაფაზე დააფიქსირეს შთაბეჭდილებები.

მოაწყე დასუფთავების აქცია !

თქვენ შეგიძლიათ ერთი კონკრეტული ნარჩენებით დაბინძურებული ტერიტორიის დასუფთავება. ტერიტორია შეგიძლიათ თავად აირჩიოთ ან არსებობენ ორგანიზაციები, რომლებიც გთავაზობენ დასუფთავების აქციებს და შეგიძლიათ ჩაერთოთ.

შექმენით გამაფრთხილებელი ნიშნების  და ნარჩენებით დაბინძურებულ თვალსაჩინო ადგილებში განათავსეთ, მოსახლეობაში წინასწარ დამზადებული საინფორმაციო ბუკლეტები დაარიგეთ.

ჩვენ დავასუფთავეთ ჩვენი სკოლის მიმდებარე ტარიტორია. ასევე მონაწილეობა მივიღეთ დიღმის ჭალების დასუფთავებაში.

შეაგროვე მაკულატურა და გადაცვალე წიგნებში !

შეგიძლიათ შეაგროვეთ მაკულატურა სკოლაში ან სხვადასხვა ორგანიზაციებიდან.

კლუბის წევრების განცხადების საფუძველზე სკოლის მოსწავლეებმა მოიტანეს მაკულატურა სახლიდან. წიგნის საერთაშორისო ფესტივალზე პალიტრა L -ის მიერ ორგანიზბული იყო პროექტი, რომლის ფარგლებშიც შეგროვებული ქაღალდის ნარჩენები გადავცვალეთ წიგნებში და გადავეცით სკოლის ბიბლიოთეკას.

მოაწყეთ ფოტოების ან ნახატების გამოფენა თემაზე „ნარჩენები – საფრთხე თუ სასარგებლო რესურსი“ (სათაური შგიძლიათ სეცვალოთ და თავად მოიფიქროთ)

დედამიწის დღეს მოვაწყეთ საინტერესო გამოფენა : „ჩემი თვალით დანახული მომავლის დედამიწა – ნარჩენებით თუ მის გარეშე“.  მოსწავლეებმა საკუთარი ნახატებით, მაკეტებით თუ ფოტოებით გამოხატეს თავისი დამოკიდებულება ნარჩენებით გარემოს დაბინძურების მიმართ და მოუწოდეს მათი შემცირებისა და ხელმეორედ გამოყენებისადმი.

შეაგროვეთ ტანსაცმელის ნარჩენი !

დღეს-დღეობით ტანსაცმლის ნარჩენი დიდ საფრთხეს უქმნის ბუნებას. ხშირად ადამიანები იმაზე მეტ ტანსაცმელს ყიდულობენ ვიდრე საჭიროა, ძველი კი ნაგავსაყრელზე დიდხანს არ იხრწნება და აბინძურებს ნიადაგს.

გაეცით და აჩუქეთ დაპატარავებული და ძველი ტანსაცმლი ვისაც სჭირდება.

ჩვენ სკოლაში შევაგროვეთ ტანსაცმელი და გადავეცით ეკლესიას, საიდანაც ის დაურიგდათ გაჭირვებულებს. ამის გარდა სკოლაში მოვაწყეთ მასტერკლასი ქსოვილებიდან ლაქების ამოყვანის შესახებ, ქიმიის კლუბთან თანამშრომლობით, ამ ცოდნის გამოყენებით შესაძლებელია რაც შეიძლება დიდხანს ვატაროთ საყვარელი ტანსაცმელი და ამავდროულად ხელი შეუწყოთ ტანსაცმლის ნარჩენების შემცირებას.

მოაწყვეთ ესეების კონკურსი !

მოსწავლეებს შესთავაზეთ ნარჩენებთან დაკავშირებით ესეების ან მოთხრობის, ან ლექსის თუ წერილის დაწერა. მიეცით დრო და შემდეგ გამოავლინეთ საუკეთესო რამდენიმე ნამუშევარი, კარგი იქნება თუ სიმბოლური საჩუქრებითაც წაახალისებთ მონაწილეებს და გამარჯვებულებს. საუკეთესო ნაწარმოები სკოლის გაზეთში ან ჟურნალში გამოაქვეყნეთ.

გამოიყენეთ თანამედროვე ტექნოლოგიები და AI

თანამედროვე პლატფორმების გამოყენებით შექმენით სახალისო და ამავდროულად შემეცნებითი თამაშები, კროსვორდები. ხელოვნური ინტელექტის გამოყენებით შეგიძლიათ შექმნათ სურათი, ან ვიდეო ან სულაც სიმღერა ნარჩენების თემაზე.

დაწერეთ სცენარი და განახორციელეთ თეატრალური დადგმა

დაწერეთ პატარა სცენარი, სადაც გამოკვეთილი იქნება ნარჩენების მართვის პრობლემური საკითხები და მათი გადაჭრის გზები.

ჩაწერე და გაავრცელე ვიდეო მიმართვა. კარგი იქნება თუ ჩაწერ მოკლე 2 წუთიან ვიდეომიმართვას, სადაც მკაფიოდ გააჟღერებ თითოეული მოქალაქის მოვალეობას და პასუხისმგებლობას ნარჩენების შემცირებაში, მოუწოდებ გარემოს დაცვისკენ.

მოაწყე ვიქტორინა

მას შემდეგ რაც მოსწავლეები დააგროვებენ გარკვეულ ცოდნას ნარჩენების, მათი შეგროვების, გადამუშავებისა და ხელახლა გამოყენების შესახებ, შეგიძლიათ სკოლაში მოაწყოთ შემეცნებითი ხასიათის ვიქტორინა. კლუბის წევრებმა გამართეს ვიქტორინა, მონაწილე 8-9 კლასებიდან გამარჯვება მერვე კლასელებმა მოიპოვეს.

ორგანიზება გაუწიეთ ნარჩენებისაგან შექმნილი ნივთების გამოფენა გაყიდვას!

წამოიწყე მეწარმეობა!

ჩვენს სკოლაში ყოველწლიურად ეწყობა გამოფენა -გაყიდვა. მოსწავლეებმა წამოიწყეს მეწარმეობა : შექმნეს პარკების ჩანთები, ცდილობენ გაყიდონ და თანხა ქველმოქმედებას მოახმარონ.

აღნიშნეთ ნარჩენების გადამუშავების დღე, 18 მარტი.

შეაჯამეთ წლის განმავლობაში განხორციელებული აქტივობები, რა ცოდნა და უნარები შეიძინეთ, რა იყო თქვენი ძლიერი და სუსტი მხარე, რა შედეგზე გახვედით და რის გაუმჯობესებას გეგმავთ, დაისახეთ ახალი მიზნები და იფიქრეთ ახალ ღონისძიებებზე.

სტატიაში აღნიშნული პროექტი წარდგენილი იყო ტექნიკურ უნივერსიტეტში, აკადემიკოს გ.ცინცაძის 90-ე იუბილესადმი მიძღვნილ საერთაშორისო სამეცნიერო-მეთოდურ კონფერენციაზე  „ქიმია-მიღწევები და პერსპექტივები“ და დიდი მოწონება დაიმსახურა.

მსგავსი პროექტებით მასწავლებელი ხელს უწყობს მოსწავლეებში მათი სამოქალაქო პასუხისმგებლობის ზრდას, უსაფრთხო და ჯანსაღი გარემოს შექმნას, აქტიურ კომუნიკაციას, გარემოს აღქმას, ქცევებისა და დამოკიდებულებების ჩამოყალიბებას, საგანმანათლებლო კომპეტენციების ამაღლებას და სასწავლო ამოცანების ეფექტურ გადაჭრას, თანამედროვე მიდგომებით შეიარაღებული მოსწავლის აღზრდას, რაც დადებითად აისახება ჩვენი ქვეყნის და, საზოგადოდ, კაცობრიობის მომავალზეც.

მოხარული ვიქნებით თუ ჩვენი რჩევები და გამოცდილება თქვენთვის სასრგებლო აღმოჩნდება და თქვენც აგიყოლიებთ იმ დიდი საქმეში რასაც ნარჩენების შემცირება და მათი გონივრული გამოყენება ჰქვია. ერთად ვიზრუნოთ გარემოზე !

გამოყენებული ლიტერატურა

http://forestry.ge/public/uploads/other/2021-02-11/68614.pdf – განათლება მდგრადი განვითარებისთვის

კონფერენცია (tsu.ge)

პ. როჯერი. ხვალამდე გაქრება (ნაგვის ისტორია) თბილისი, 2015.

საყოფაცხოვრებო ნარჩენების შეგროვების და დახარისხების ისტორია | ეკოფაქტი (ekofact.com)

(5)ნარჩენების-მართვა.pdf

ნარჩენები-წიგნი.pdf

ამ წიგნზე დაწერას არ ვაპირებდი. მაგრამ მისი წაკითხვიდან უკვე ლამის წელიწადი გავიდა და ახლაც თავს მახსენებს.

ბოლო დროს, ძირითადად, საშინელებათა ჟანრის წიგნებს ვკითხულობ – თვითონ ვსინჯე ამ ჟანრში წერა, ჩვენ კი ტრადიცია არა გვაქვს. ამიტომ საჭიროა, ვიცოდე, ლიტერატურაში ამ მხრივ რა ხდება. ჩემი პირველი დაკვირვება ისაა, რომ ლათინოამერიკელი მწერალი ქალები აქტიურად წერენ საშინელებათა ჟანრის ტექსტებს. სწორედ ერთ-ერთი მათგანია აგუსტინა ბასტერიკაც, რომლის მხოლოდ ეს ერთი წიგნი წავიკითხე ჯერჯერობით და ისე შემზარა, ამ მწერალს, ვატყობ დიდხანს ვეღარ მივუბრუნდები. წიგნს ინგლისურ თარგმანში ჰქვია „Tender is the Flesh“ – „ნაზია ხორცი“. ნიუ-იორკის უძველეს დამოუკიდებელ წიგნის მაღაზიაში „Strand Bookstore“ ვიყიდე, კითხვა ამერიკაშივე დავიწყე, გზაში განვაგრძე და საქართველოში დავასრულე. წიგნს სქელი ნამდვილად არ ეთქმის, სიუჟეტიც ჩამთრევი აქვს. უბრალოდ, რაც იქ ხდება, იმდენად შემზარავია, შეუძლებელია, ტექსტის, როგორც იტყვიან, ერთი ამოსუნთქვით წაკითხვა.

ამბავი კი არის ასეთი: გაურკვეველმა ვირუსმა ცხოველები გაწყვიტა და მსოფლიოში ადამიანის ხორცის ჭამა გახდა ლეგალური. ოღონდ, ეს ადამიანები ფერმებში გამოჰყავთ და „ადამიანს“ არ ეძახიან (ეს კანონით ისჯება). ინგლისურ თარგმანში მათი აღმნიშვნელი სიტყვაა „head“ ანუ „სული“, რასაც ცხოველზე ვიტყვით – „ერთი სული პირუტყვი“. ასევე: „მდედრი“ და „მამრი“. მაგრამ ტექსტში ჩანს, რომ ეს ჩვეულებრივი, გონიერი ადამიანები არიან და მეტყველება რომ არ ისწავლონ და არც ზედმეტი ხმაურით შეაწუხონ მფლობელი, ამიტომ უკლებლივ ყველას აცლიან სახმო სიმებს.

რომანის მთავარი პერსონაჟი, მარკოსი, რომლის პერსპექტივიდანაც არის დანახული ამბავი, ლაბორატორიის ადამიანების ხორცს არ ჭამს. ის მუშაობს ერთგვარ საყასბოში, მისი მოვალეობა პროდუქტის რეალიზაცია და პოტენციურ კლიენტებთან მოლაპარაკებაა. მარკოსის შინაგანი კონფლიქტი ტექსტში თავიდანვე ცხადად ჩანს: იგი იძულებულია, ეს სამსახური ჰქონდეს, რომ დემენციით დაავადებულ მამას მოუაროს და მისი მშვიდი სიკვდილი უზრუნველყოს, რადგან უპატრონო მიცვალებულებიც, ასე ვთქვათ, სარეალიზაციოდ გამოიყენებიან.

სწორედ აქაა ტექსტის მთავარი ღირსება: გვგონია, რომ ჩვენ წინაშე კლასიკური დისტოპიაა – მთავარი მოქმედი პირი სისტემის წინააღმდეგ, სისტემა დაიშლება, პროტაგონისტი გადარჩება. მაგრამ არა, ეს კლასიკური სქემა მალევე თავზე გვემხობა – მარკოსი, რომელიც თავის დასთან შედარებით, თავის უფროსთან შედარებით, ჰუმანური გვეჩვენება, სინამდვილეში, მათსავით საზიზღარი მოძალადეა, მათსავით ფარისეველია და, შეიძლება, მათზე უარეს ბოროტებაშიც უდგას ფეხი – მარკოსი თავადაა ამ სისტემის შემოქმედი და მისი კანონმდებელი, მაგრამ ეს არაა მთავარი სიუჟეტური მოულოდნელობა. მთავარი სიუჟეტური მოულოდნელობა ფინალია, რომელშიც გაცხადებულია: ტოტალური ბოროტების პირობებში ყოველგვარი სიკეთე, სიყვარული, მზრუნველობა, თანაგრძნობა, მოჩვენებითია და ყალბი, ილუზიური. საერთოდ, ტოტალური ბოროტების პირობებში შეუძლებელია, დარჩე ადამიანად ანუ ცოცხალ, გონიერ არსებად, რომელსაც მორალური პრინციპები აქვს.

ვიზაფრებით, როცა ვკითხულობთ, როგორ მიდის მარკოსი თავის დასთან, მარისასთან, რომელმაც თავისი მამის ქელეხი სატრაბახო სანახაობად აქცია. მარისას სამზარეულოში მარკოსი კულინარიის წიგნს აღმოაჩენს. წიგნში აღწერილია, როგორ უნდა ჩამოათალო ხორცი ჯერ კიდევ ცოცხალ პირუტყვს ისე, რომ მისი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ორგანოები არ დაზიანდეს. ამგვარად მომზადებული ხორცი განსაკუთრებით ნაზი გამოდის. აღშფოთებული და გამწარებული მარკოსი შეამჩნევს: სამზარეულოში რკინის კარი დაუმატებიათ, ადრე რომ იქ არ იყო. მიუახლოვდება, კარის პატარა სარკმელში შეიხედავს და დაინახავს შიშველ და შეშინებულ მდედრს, რომელსაც ცალი ხელი არა აქვს.

მაგრამ ეს საშინელი სცენა სრულიად არაფერია იმასთან შედარებით, რასაც მარკოსი თავად ჩაიდენს…

ხომ არის წიგნები, ჩვენი კულტურის ნორმებს რომ ჩამოამსხვრევს და ღირებულებათა სისტემას თავდაყირა აყენებს? აი, აგუსტინა ბასტერიკა უფრო შორს მიდის – მის რომანში კულტურა კი არა, ბუნებაც აღარ არსებობს. აქ აღარაფერია ბუნებრივი, აღარაფერია ადამიანური, აღარაფერი ის, რაც ადამიანს თავისთავად ახასიათებს, წმინდად ბიოლოგიური თვალსაზრისით, აქ აღარ არის. თვით ისეთი სრულიად ბუნებრივი მოვლენაც კი, როგორიც სექსუალური კავშირია, ტექსტში სრულიად ბუნებასთან შეუთავსებლად გამოიყურება – არა იმიტომ, რომ რამე ძალადობრივია ან განზრახ ზიზღის გამოსაწვევად აღწერილი (თუმცა ამისი მაგალითებიც არის), არა; უბრალოდ, ზოგადი კონტექსტია ასეთი და ამ კონტექსტში რაც უნდა მოხდეს, ყველაფერი მისი შემზარაობით შეიბილწება. და რაც ყველაზე უარესია, გამართლება აქვს ყველას: მარკოსსაც, მის დასაც, თავისი საქმის ოსტატ ყასაბსაც, ერთი დარეტიანებით რომ კლავს პირუტყვს, და ამ სისტემის ზედა ფენის წარმომადგენლებსაც: ზოგისთვის ეს გამართლება თავის რჩენაა, ზოგისთვის – ოჯახი, ზოგისთვის – ფული, ზოგისთვის – უფრო მაღალი სოციალური სტატუსის მოპოვების სურვილი, ზოგს კი არც სჭირდება არავითარი გამართლება და ამაყობს კიდეც, რომ ცამეტი წლის მდედრი შეჭმამდე ჯერ გააუპატიურა…

ეს ამბავი როგორ უნდა დამთავრდეს? საერთოდ, შესაძლებელია, რომ დამთავრდეს?

წიგნის ფინალს ბოლო რეგისტრში აჰყავს ყველაფერი ის, რაც მანამდე გვზაფრავდა კითხვისას: მეორე მთავარი პერსონაჟი, რომელიც ადამიანია, მაგრამ პირუტყვია, ქალია, მაგრამ მდედრია, კომუნიკაციის უნარი აქვს, მაგრამ მთელ ტექსტში ერთ სიტყვასაც არ ამბობს, მშობიარობს და ჩვენ მართლა ვხედავთ, როგორც ამას მარკოსი უწოდებს, „მოშინაურებული ცხოველის ადამიანურ მზერას“.

მიუხედავად ამ შემზარავი სიუჟეტისა, მე მაინც გირჩევდით ავგუსტინა ბაცტერიკას ამ წიგნის წაკითხვას, თუკი მის დედანზე ან თარგმანზე მიგიწვდებათ ხელი. მით უმეტეს ახლა, როცა ჩვენც წარმოუდგენელი მასშტაბის სიბინძურე, სისასტიკე და ბოროტება გვაკრავს ირგვლივ…

(ელზა მორანტეს „არტუროს კუნძული“)

იტალიელი მწერლის ამ არაჩვეულებრივმა რომანმა ადრეული ბავშვობიდან წიგნით ტკბობის გოლეულივით უცხო არომატი გამახსენა, დიდ ლიტერატურასთან განშორების უფაქიზესი სევდა. თუმცა ასეთ წიგნებთან ბრუნდებიან კიდეც, როგორც ბავშვობის ნეტარ „კუნძულთან“, რომელსაც წიგნის ბოლოს მთავარი გმირი არ ემშვიდობება…

„კუნძული, შენ რომ დედამიწის ერთ პატარა წერტილად თვლიდი, სამყარო იყო“(5). იდეაში, სამყაროა ადამიანიც, მისი „აღთქმული მიწებიცა და წარმოდგენებიც“ და კუნძული პროჩიდაც, რომელსაც „არტუროს კუნძულს“ უწოდებს ავტორი, როგორც მის მიწიერ თუ შემდგომ ზეციურ სამყოფელს, ანდა, ზღვარს ამ ორ შორის, „რომელსაც მტერი ვერასდროს გადალახავს“… რეალურად, ანუ სხვათათვის, ეს არის ღარიბი მეთევზეებისა და გლეხების დასახლება. თხრობაც, პერსონაჟებიც, ბევრი სხვა რამ, მწერლის წარმოსახვის მომხიბვლელი ნაყოფია, ისევე, როგორც მთავარი გმირი არტურო ჯერაჩე, რომელსაც ყველა ვარსკვლავზე სწრაფისა და კაშკაშას სახელი ჰქვია. ავტორი არც შემცდარა: ყოველი ჩვენგანის ცხოვრება, განა, ვარსკვლავივით არ გაიბრწყინებს წუთისოფლის ცის კაბადონზე, სანამ ჩაქრება?! რაც არ უნდა უბადრუკი იყოს ეს ცხოვრება, მაინც მნიშვნელოვანია რომელიღაცა ასპექტით, რომელიღაცა პრიზმით დანახული, რომელიღაცა, თუნდაც ავი, მაგრამ ჯადოსნური თავგადასავლებით.

არტურო ცხოვრობს თავისი ბიჭური თავისუფლებით, ამაღლებული, იდუმალი წარმოდგენებით ძველ, ციხე-კოშკის მსგავს სახლში, რომლის ეზოში, მშვენიერი სიცილიური კერატის ძირში, მარხია მისი წმინდა გერმანული სისხლის ნაგაზი იმაკოლატელა და მისი ბავშვობის „ბედნიერი ქვეყნის აბსოლუტური მონარქია“ მამამისი, ვილჰელმ ჯერაჩე. ჩვენ წინ იშლება მამაშვილობის მითოსი თუ მისტერია, ბიჭი მამას რეალურ ადამიანად არ აღიქვამს: „რას რატომ აკეთებდა, მხოლოდ მისი საიდუმლო იყო. მისი სიჩუმის, სიხარულის, ზიზღის, ტანჯვის ახსნა არ მიცდია. ჩემთვის ისინი საეკლესიო საიდუმლოებებივით იყო: დიდი და სერიოზული, ნებისმიერი მიწიერი საზომის და ყოველგვარი ამაოების მიღმა“(41); – ასე ფიქრობს იდეალებით მცხოვრები პოეტი ბიჭი არტურო, რომლისთვისაც მამის ავადმყოფობაც კი რიტუალური მისტერიის მნიშვნელობის მატარებელია.

არტუროს დედა არ ჰყავს და სწორედ ესაა წინაპირობა მისი გაჩენისთანავე დაწყებული საბედისწერო მარტოობისა. დედა მისთვის სირინოზია. ნელსურნელებით სავსე, ზღაპრული, მიწასა და ცას შორის გაკიდული კარვის კანარის ოქროს ჩიტი… არტურო დახეტიალობს კუნძულზე, თავის ნებაზე მიშვებული, სკოლაშიც კი არ აიძულებენ სიარულს, თვითონ ნათლდება, კითხულობს საგმირო წიგნებს და ყოველთვის ბრუნდება შინ, რადგან ამ უკანასკნელის სიტკბო ვარდის თაფლივითაა, ხოლო „ყველა ვარდს შორის უპირველესი ღმერთია“(96)… და, აი, მის ცხოვრებაში ჩნდება დედინაცვალი ნუნციატელა („როგორც მამაჩემის ცოლი, ეგ ქალი ჩემთვის წმინდა ადამიანი იყო“), რომელსაც მისი იმაკოლატელასავით გამოხედვა აქვს, როგორც სასწაულმოქმედ ღვთაებას. არტუროს, რომელიც მთელი ცხოვრება მარტოა, დროის ზღაპრულ სივრცეებში, წუთთა დინებას დაწაფებული, როგორც ზღვის იდუმალ სიღრმეებში, მოგზაურობს, ნუნციატელა შეუყვარდება, დიდი, ბიჭურ-ბავშვური სიყვარულით. „ამ სამყაროს რა დაიჭერს?“ კითხულობს მწერალი? არც არაფერი, როცა ის ისეთი უკიდეგანოა, როგორც ბავშვის გული. მისი მამის, ოქროსთმიანი და მეკობრესავით მოგზაური, მუდამ ფრჩხილებმოუწერიგებელი ვილჰელმ ჯერაძესი არ იყოს, მთელი რომანის უბადლო მხატვრულობით სავსე თხრობის განმავლობაში, მკითხველი სულ სვამს კითხვას: ვინაა არტურო? ასეთი ბავშვურად სუფთა, ამაყი, შეუცნობელი? უფლისწული? თუ მათხოვარი?

„იქნებ, სიკვდილი იმიტომ მოიგონეს, მეტისმეტი მოწყენილობა რომ გაეწონასწორებინათ… ჰა, არტურო?“ – ეკითხება ბიჭს ქალთმოძულე მამა. ამ კითხვაზე პასუხი არტუროს ნაწარმოების ბოლოს ეცოდინება, თუმცა მანამდე ის მარტოობისგან უნუგეშოდ წალეკილი, უცხო განგაშისა და ბედისწერის უცოდინარობის ზაფრითაა გარშემოხვეული, გარე სამყაროსგან განცალკევებული, რაც ერთგვარი კომფორტიცაა, ყველა დამეთანხმება…

მამა დადის, დამოგზაურობს და არტუროს კი ჯერ კიდევ ჰგონია, რომ „უცხო ქვეყნები სხვა არაფერი იყო, თუ არა ერთი დიდი, მყუდრო ბაღნარი“ (267). ჩნდება არტუროს პატარა ძმა, ბიჭიც „ცოცხალ საყვედურად“ იქცევა და ეჭვიანობს მასზე; „ჰოდა, ვგეგმავდი, რამე ისეთი გრანდიოზული საქმე ჩამედინა, რომ ის, უნდოდა თუ არა, აღფრთოვანებულიყო და ჩემით დაინტერესებულიყო. მაგალითად, შევერთებოდი პოლუსზე მიმავალ საჰაერო ექსპედიციას… ან ისეთი ამაღლებული პოემა დამეწერა, ამერიკამდე გამეთქვა სახელი, ისეთი სახელი, რომ ნეაპოლელებს გადაეწყვიტათ, ნავსადგურის მოედანზე ჩემი ძეგლი დაედგათ…“ (344)  – საქმე ნეაპოლს იმიტომ ეხება, რომ დედინაცვალი ნეაპოლელია; მორწმუნე, არტუროს ასაკისა, დაახლოებით, თმახუჭუჭა, ჯერ კიდევ გოგონას მოუქნელი, მოტლანქო სხეულით; არტურომ იცის მშვენიერების (და არა მხოლოდ სილამაზის) ზღაპრული სიბრძნე: „მაგრამ გქონდეს ულამაზო სხეული, მეტიც, უშნო და საცოდავი, ტლანქი ნაკვთები, შავი თმა, შავი თვალები; ფეხზე ჯღანები გეცვას, ტანზე – ძონძები და ამავე დროს, იყო ქალღმერთივით ლამაზი, ვარდივით ლამაზი! აი, ესაა ის, რითაც ჭეშმარიტი სილამაზე იწონებს თავს! და ასეთ სილამაზეს ლექსში ვერ აღწერ, სიტყვით ვერ გადმოსცემ“ (345).

სხვას რომ ვერაფერს მოიფიქრებს, ბიჭი თავის მოკატუნებას დააპირებს და თვითმკვლელობას გაითამაშებს, ბოროტ ძილს, როგორც თვითონ ამბობს, დალევს საძილე წამლის ჭარბ დოზას. არ ვარაუდობს, მაგრამ, მართლაც, ძლივს გადარჩება: „მეჩვენებოდა, რომ ბარბაროსთა დროინდელი ამ მონეტებით უკანასკნელი აბსურდული საზღვრის გასავლელად დაწესებული ბაჟი უნდა გადამეხადა“ (350). ეს საქციელიც, ისევ და ისევ, მცდელობაა მამის დასმულ კითხვაზე პასუხის გაცემისა და ეს კითხვა, რომელსაც უპასუხებს მოგვიანებით, „სიცოცხლის ბაჟად“ ექცევა, საბოლოო ჯამში, როცა გაიგებს, რას გვიქადის მოჯადოებული სიჩუმე ჰორიზონტს იქით, როცა გაიგებს ცხოვრების ტკბილ-მწარე გემოს…

ჯოჯოხეთიც სიკვდილსა და სიმარტოვესთან ასოცირდება არტუროსთვის: „შეიძლება, მკვდრების მარადიული სატანჯველი ისაა, რომ ბორძიკით მიიწევენ ერთმანეთის საძებნელად, მაგრამ ვერასოდეს ხვდებიან“ (356). სიკვდილი მისტიფიცირებულია პატარა ბიჭისთვის, „კრუიზი“ მისი ზღუდისკენ, „სიკვდილი, რომელსაც ვერავინ ასცდება, შესაძლებელია, მრავალთაგან ერთ-ერთი ზღაპარი იყოს, და თუ ადამიანი, იმის მაგივრად, შიშით ელოდებოდეს და ლაჩრულად ცახცახებდეს, მის გამოკვლევას გადაწყვეტს, იქნებ აღმოაჩინოს კიდეც, რომ სიცრუეა…“ (364).

ნაწარმოები გვხიბლავს დახვეწილი, ინტელექტუალური იუმორით, არაჩვეულებრივი ფსიქოლოგიზმებით ასეთი ინდივიდი-მოზარდის ცხოვრების აღწერისას, რომლის განცდები ძალიან ჰგავს, თითქოს, ალუზიაა,  16 წლის  ჰოლდენ კოლფილდის შეგრძნებებს ცხოვრებისა, რომელიც არაჩვეულებრივი სარკასტულობითა და ოსტატობითაა გადმოცემული ბავშვის მდიდარი და იდუმალი წარმოსახვით; დიდი ოსტატობითაა შექმნილი თხრობის მეტაფორისტიკა, ტროპულობა: „ვრცელი თეატრი,  სადაც ჩემი თვითმკვლელობის ეპიზოდი გათამაშდა, მხიარული და კეთილი გაკვირვებით შემეგება, თითქოს იქ ტრაგიკული პანტომიმა წარმოვადგინე, მერე კი ჯანმრთელი და გალანტური, ისევ ავანსცენას დავუბრუნდი. მაგრამ შემდეგ, მზე რომ ამოვიდა, იმ ცნობილმა პანტომიმამ თანდათან სულ უფრო ძველ დროს, ლამის სამყაროს ბავშვობას დაუთმო ადგილი“, – აქაა პრეისტორიული არქაიკაც და თანამედროვე, დროებითი უცვლელობაც წუთისოფლის დროის წრებრუნვისა; როგორ „მიდის“ ის და როგორ „დგას“, საათივით, რომ მარად დაგიმტკიცოს მარტივი ჭეშმარიტება: „ბებერ“ სამყაროში არაფერი იცვლება, მიუხედავად დაუსრულებელი ორომტრიალისა. სწორედ ეს დინამიკა აღგვაქმევინებს ბევრჯერ აღიარებულს – სწორედ მოძრაობაა (სულიერი, ფიზიკური) ფარული აზრი სიცოცხლისა და ეს მოძრაობა „აჩერებს წამსაც“, რომ განგაცდევინოს, შეგანელებინოს ყოფიერების ხშირად მივიწყებული მშვენიერება…

„აკრძალული ხილის“ უცხო არომატი თითქოს სწორედ იმას შეგვაგრძნობინებს, რასაც ადამი და ევა განიცდიდნენ სამოთხიდან წუთისოფელში გამოძევების წინ – აქედან „დაედო გემო“ ცხოვრებასაც; მწარე სიტკბო სიცოცხლისა, რომელსაც სისხლის პირველყოფილი ჟანგი დაჰკრავს, ხოლო „სინდისი ამ უცნაურ თამაშში ისე ტრიალებს, როგორც უცხო ადამიანი ბალ-მასკარადზე ღვინის ოხშივარში“ (374). – ეს შედარება-შედევრები კიდევ ბევრგან გვხდება: – „ვიმეორებდი საამურად, მსუბუქად, თუმცა თავზეხელაღებულად, თითქოს მოღალატე მეგობარს საიდუმლოს ვანდობდი“ (378);

„მოქნილი“ იდიომები: „იმედი ზოგჯერ სინდისსაც ისე ასუსტებს, როგორც ბიწიერება“;

ეპითეტ/მეტაფორები: დედინაცვლის თვალები – „ორი საბრალო და დიდებული ვარსკვლავის ცეცხლოვან ნათებას ჰგავდა“ (413);

ასე და ამგვარად, გრძელდება ბიჭის უმოწყალო მარტოობა, გრძნობითი ილუზიები: „ზოგჯერ ჩვენი გრძნობები, რომელთაც დიდებულად ან ზეადამიანურად მივიჩნევთ, სინამდვილეში უგემო გრძნობებია; მხოლოდ ადამიანურ ტკივილს, ალბათ სასტიკს, შეუძლია, მარილივით, მისტიკური გემო შესძინოს მათ სიღრმისეულ რაობას!“(476).

დგება დროც „ვარდისფერი სათვალის“ მოხსნისა. 16 წლის არტუროს ბავშვობა მთავრდება, მეტიც, იმსხვრევა მისი ოცნებები, ფაქიზი წარმოდგენები თუნდაც მამაზე. მიუხედავად იმისა, რომ მისი ასაკი მძაფრად აღიქვამს ასეთ იმედგაცრუებებს, ეს მაინც უდიდესი განსაცდელია. განსაცდელი ჩვენი თანდაყოლილი მარტოობის მისტერიასთან კვლავ და კვლავ თანაზიარობისა, ტკივილებით, სულის იარებით, რომლებიც ძნელად იკურნება წუთისოფელში. ამხელა ვარ და აღმოვაჩინე ჩემი მსგავსება არტუროსთან: იგივე უკომპრომისობა იდეალების სამყაროსთან მიმართებით, იგივე მედიდური, ბავშვური სიამაყე, იგივე უპატიებლობა იმისი, რის პატიებაც შეუძლებელია: იღებ, ეჩვევი, მაგრამ არ ეგუები არასდროს!… როცა ბანალობით იბურება ის, რაც მარადიული გეგონა, ბავშვობაც მთავრდება, მაგრამ არ კვდება. ის სულის უშორეს კუნჭულში გადაინაცვლებს, შორს ბნელი ვნებებისგან, გულგოროზობისა და მრისხანებისგან, რომ სწორედ მაშინ, როცა ძალიან გაგვიჭირდება, გამოვიხმოთ, დავისვათ გვერდით, მოვუსმინოთ; თუნდაც მხოლოდ ის გვითხრას, რაც ერთხელ, ცუდად ყოფნისას, პატარა იოანემ მითხრა:

– წყალი დალიე!

ამ „წყალმა“ მოგცეს ძალა იმ „მოძრავ ავანსცენაზე“, როგორც არტუროს წარმოსახვაშია, რომელიც ხან სამყაროს ცენტრში გვამყოფებს და ხანაც მის მივარდნილ, ყველასგან მივიწყებულ, უკაცრიელ კუნძულებზე…

„მამაშენი პაროდიაა“ – ეუბნება ავაზაკი ტონინო სტელა სულის სიღრმემდე შეძრულ არტუროს, რომელიც მალევე ხვდება, რომ ვილჰელმ ჯერაჩესთვის წმინდა და შეურყვნელი არაფერია: არც კაცური სიტყვა, არც დაპირება, არც მეგობრობის ფიცი, ის, ბოშასავით, ლეგიონერივით მაწანწალა, მოხეტიალე, ჩვეულებრივი მოღალატეა, რადგან მან უღალატა საკუთარ თავს არტუროს იდეალებში. თუმცა, როგორც სისხლით ნათესაობას სჩვევია, მამის ერთგული მაინც რჩება ბიჭი: „მიუხედავად იმისა, რომ უკვე გავიზარდე, მაინც იმ ადამიანად ვრჩებოდი, რომლის წყალობითაც გავჩნდი“(487).

იქნებ სამყაროც, რომელიც გვგონია, ჩვენ გარშემო ბრუნავს, როგორც ჩვენი საკუთარი „ავანსცენა“ ცხოვრების თეატრში, ჩვენი განცდები თუ აღმაფრენები ნაფოტივით რომ აბრუნებს, მართლაც, ერთი მიყრუებული კუნძულია, რომლის უკაცრიელ კუნჭულში გადავმალავთ ხოლმე ჩვენს გულსაკლავ მარტოობას, არტუროსავით, თავი მოხეტიალე ყარიბი რომ ჰგონია? „მერჩივნა, უმამო დავბადებულიყავი. და უდედო და უარავისო“…

ბავშვობა რა ბავშვობაა დიადი მიზნების გარეშე?! – „პატარაობიდან ერთი მიზანი მქონდა – სიკვდილი დამემარცხებინა. ზოგ ბიჭს სიბნელე აშინებს, მე კი სიკვდილი მაშინებდა, და მხოლოდ სიკვდილი! ეს დამპალი სიკვდილი სიცოცხლის რწმენას მიწამლავდა. და სანამ მის წინაშე უდარდელობას არ ვისწავლიდი, ვერ გავიგებდი: გავიზარდე თუ არა. კიდევ უარესი: ვერ გავიგებდი, მამაცი ვიყავი თუ ლაჩარი“ (529). არტურო ომში გადაწყვეტს წასვლას და ასე შეაბიჯებს უკვე ნამდვილ ცხოვრებაში. არა წარმოსახვით, ამაღლებული წარმოდგენებით სავსე, ლამაზ, ზღვის ნაპირზე ქვიშის მსუბუქი სიმძიმით  აკოკოლავებულ ციხე-კოშკად ქმნილ, არამედ ნამდვილ, ხანდახან პროჩიდის მზეშიც მსუსხავ ცხოვრებაში; ცხოვრებაში, რომელიც, ბავშვობასავით, ყველა ნაკვალევს შლის ხანდახან… ჰოდა, ზაფხულში „…ამ უსაყვარლეს დღესასწაულზე არავინ, ერთი ბეღურაც კი, ან ციცქნა ჭიანჭველა, ან ზღვაში ერთი ლიფსიტაც არ დაიჩივლებდა ასეთ უსამართლობაზე: კუნძულზე ზაფხული დაბრუნდა არტუროს გარეშე! …თითქოს აქ ვინმე არტურო ჯერაჩეს არც არასდროს გაუვლია!“ (538).

არტურო, რომელიც თვითონ იგონებდა მთელ თავის იდუმალ ცხოვრებას, აღმოაჩენს ჩვენსავით, მკითხველებივით, რომ ყველაზე დიდი იდუმალება თვითონაა. „მეტისმეტად მიყვარდა შეყვარებულობა: აი, მუდამ ეს იყო ჩემი ნამდვილი გატაცება“ (539). ის მიემგზავრება თავისი უსაყვარლესი, სეხნია კუნძულიდან; როგორც ჩვენ მივემგზავრებით თუ დავდივართ დედამიწაზე, დედამიწა ცალკე ტრიალებს მზის ორბიტაზე, მაგრამ ყოველივე ეს მაინც დიდი, უმოძრაო დაბრუნებაა „შინ“, საკუთარ თავთან, საკუთარ „კუნძულთან“, საკუთარ, მშობლიურ წიაღში… ჩვენ „ვიცით, რომ არ ვიცით“ ეს, მაგრამ ყველაფერი, ცხადია, ასეა!… სიბერე მიგვახვედრებს, რომ მიუხედავად გადატანილი „ქარტეხილებისა“, მაინც არსად წავსულვართ ჩვენი ბავშვობის სამყოფლიდან.

მერე? მერე ბევრი ზაფხული მოვა, მაგრამ ოდესმე ჩვენ გარეშე…

აქ კი ცხოვრების „მაგიისა თუ ალქიმიის“ იტალიელ კლასიკოს მწერალ ელზა მორანტეზე არანაკლებ მცოდნე, ცოცხალ კლასიკოს ბესიკ ხარანაულს მოვიხმობ:

„როცა ეს ყველაფერი არყოფნაში გადაინაცვლებს,

როცა გაყვავილდება ცხოვრება და ჩვენ აღარ ვიქნებით,

გახსოვდეთ, რომ ყველაფერი ნამდვილად იყო!“.

ციტატები წიგნიდან – ელზა მორანტე „არტუროს კუნძული“, გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2024