(ფრენსის სკოტ ფიცჯერალდის „ბენჯამინ ბატონის უცნაურ ამბავზე“)

სტერეოტიპი არაა ტრადიცული აზროვნება. ის „შტამპებით“ აღქმაა. ტრადიციული კი ყოველთვის არ ნიშნავს კონსერვატიულს, მოძველებულს, რადგან ის შეიძლება „დაემყნოს“ თანამედროვეობაზე, განახლდეს, „სისხლი გადაესხას“ და ხიდად გაიდოს მომავლისკენაც.

სტერეოტიპის ტყვეობა კი ჩვეულებრივი მონობაა გონებრივი, შიში „ჩარჩოების“ მსხვრევისა, თუნდაც საზოგადოებრივი აზრისგან განსხვავებულის ქონის პანიკური მიუღებლობა.

ვწერ სკოტ ფიცჯერალდის მოთხრობა-შედევრზე, რომელიც გროტესკული პაროდიზირებაა სწორედ ადამიანთა გაცვეთილი სააზროვნო მოდელებისა და დიდი გალაშქრება დროის წინააღმდეგ, რომლის შიშიც ქმნის ამ სტერეოტიპებს.

საბრალოა ადამიანი, ხანდახან ასე დიდებულიც რომ არ იყოს…

…ვინ იტყვის, აბა, საბრალო იყო თუ დიდებული ანტიკური ეპოქის დიდი მეცნიერი არქიმედე, დედიშობილა რომ გამოვარდა აბაზანიდან და შესძახა: – „ევრიკა!“(აღმოვაჩინე)? ან ისააკ ნიუტონი, 27 წლის განმავლობაში პარლამენტის წევრი რომ იყო და მხოლოდ ერთხელ ამოიღო ხმა, ისიც იმის გამო, რომ ორპირმა ქარმა შეაწუხა და ფანჯრის დახურვა ითხოვა; მანვე დიდი და პატა კატებისთვის ორი – დიდი და პატარა ხვრელი გაკეთა, თითქოს პატარა კატა დიდი ხვრელით ვერ შეძვრებოდა. მავანი მას, გენიოს ფიზიკოსს, გონებასუსტადაც მიიჩნევდა ამ შემთხვევის გათვალსიწინებით; ან ევარისტ გალუა, ფრანგი მათემატიკოსი, რომლის გამოკვლევებმა უდიდესი გავლენა იქონია ალგებრის განვითარებაზე (გალუას თეორია), მისაღებ გამოცდაზე სწორედ მათემატიკაში რომ ჩაიჭრა; ან ყველასთვის ცნობილი სოკრატე, რომელსაც სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანეს, ხოლო მისმა მოწაფეებმა კი გვირაბი გაუთხარეს, სატუსაღოდან გაასქცევად, მან ამაზე უარი განაცხადა, ახლობლებთან გამომშვიდობების შემდეგ კი მშვიდად დალია საწამლავი და სული განუტევა (ეს აღწერილი აქვს მის მოწაფე პლატონს დიალოგ „ფედონში“); თუნდაც ფილოსოფოსი თალესი (ძვ.წ. დააახლ. 625-547 წწ.), მუდამ მაღლა რომ იყურებოდა, ვარსკვლავებს აკვირდებოდა, ზუსტადაც გამოთვალა მზის დაბნელება 585 წლის 28 მაისს; თუმცა ერთხელ ასეთი დაკვირვებისას ორმოში ჩავარდა და ფეხი მოიტეხა, რის გამოც დასცინოდნენ, ამ კაცმა ცაში რა უნდა დაინახოს, ცხვირწინ ვერაფერს ხედავსო?! ან პლატონი, ერთ-ერთი მოგზაურობისას ტყვედ ჩავადნილი მონათა ბაზარზე რომ გაიყვანეს გასაყიდად, ბედად, შემხვედრმა ნაცნობმა გამოისყიდა და კაცობრიობას გენია შეუნარჩუნა? თუნდაც დემოკრიტე, ატომებზე მოძღვრების ავტორი, დიდი საგვარეულოს შთამომავალი, უარი რომ თქვა მემკვიდრეობაზე, „მთელ სიმდიდრეს ერთი კანონზომიერების ამოხსნა მირჩევნიაო“; ან დიოგენე სინოპელი, ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილი კასრში რომ გაატარა, ალექსანდრე მაკედონელიც რომ მივიდა, რაში დაგეხმაროო და „გაიწი, მზეს ნუ მიჩრდილავო“ მიუგო; ან იგივე ალექსანდრე მაკედონელი, რომელსაც ამის შემდეგ განუცხდებია: „ალექსანდრე რომ არ ვიყო, დიოგენობას ვისურვებდიო“? ან ნეოპლატონიზმის ფუძემდებელი პლოტინე (205-270), განსაკუთრებულად ლამაზი რომ იყო, მაგრამ კუჭის წყლულზე არ იმკურნალა, სხეულზე ზრუნვა ცოდვად მიიჩნია, რის გამოც მოკვდა კიდეც; ჯორდანო ბრუნო, რომელმაც ინკვიზიტორ მსაჯულებს განაჩენის წაკითხვის წინ უთხრა: თქვენ უფრო გეშინიათ მისი წაკითხვა, ვიდრე მე მოსმენაო; ან კანტი, რომლის პუნქტუალურობის გამო, საათს მისი სეირნობის ზუსტი დროის მიხედვით ასწორებდნენ? ვიცით პასუხი? თუ ორივე თეზის ერთობლიობაა ზემოთქმული კითხვისა?

მოდით, ახლა სკოტ ფიცჯერალდს მივუბრუნდეთ და მის მიმართებას აღნიშნულ მსჯელობასთან… ადამიანები, კი ვიცით, როგორი სკურპულოზურობით ქმნიან, „აწყობენ თუ ვარცხნიან“ საკუთარ შეხედულებებს სამყაროზე, მერე უსადაგებენ ამა თუ იმ ეპოქას, მის მოთხოვნილებებს, რესპექტაბელურობას, ხშირად ყალბ, გამოგონილ მორალსა თუ წეს-ჩვეულებებს, არგებენ და არიან ერთ ამბავში, ისე, რომ ტყუილ-მართალს ძნელად გაარკვევს ზოგჯერ კაცი. სწორედ ამ შეხედულებების „ყირამალა“ დაყენებით ცდილობს მწერალი მათ სიმცდარე-სისწორეში გარკვევას.

ეს ამბავი, ფენტეზი, ბალტიმორში ხდება, იწყება როჯერ ბატონის ოჯახში, რომელიც აღტაცებულია, რომ ვაჟი შეეძინა. აქვე მწერალი მიგვანიშნებს, რომ ადამიანები, განურჩევლად ეპოქისა, ნაკლებად ეგუებიან რეალობის „ანაქრონიზმებს“, ხოლო 1860 წელს ქალბატონმა და როჯერ ბატონებმა დროს გაუსწრეს, როცა გადაწყვიტეს, რომ მათი შვილი არატდადიციულად სახლში მოვლენოდა ქვეყნიერებას, არამედ სამშობიაროში. აქდან იწყება, რაც იწყება…

მკითხველს ნაწარმოების დასაწყისშივე ებადება კითხვა: მწერლის თხრობის სტილის სრულიად შეუფარავი ირონია რაზე უნდა მეტყველებდეს, ნეტაო? ანუ რომელ „ბანაკშია“ ავტორი: „ტრადიციონალისტებისა“ თუ „არაორდინალურების“? სტერეპტიპულ აზროვნებას ემხრობა იგი, თუ პირიქით, იმ საზოგადოებას აკრიტიკებს, სააზროვნო „ჩარჩოებს“რომ ებღაუჭება, ვითომდა, საკუთარი სიმყარისთვის?

„– მითხარით, ბავშვი დაიბადა?“

როჯერ ბატონის მუდარას ექიმი სახეშეჭმუხნილი ხვდება. მოკლედ, იბადება 70 წლის მოხუცი, ჩვილის მაგივრად, მკითხველისა თუ მხატვრული რეალობის წევრთა თავსატეხად.

„– ხელჯოხი…მამიკო, აუცილებლად მჭირდება ხელჯოხი“(10).

მიმართავს ახლადდაბადებული ბენჯამინი თავზარდაცემულ მამას, რომელიც, გონს რომ მოეგება, გადაწყვეტს, ეს საზიზღარი წვერი შეკრიჭოს, თმა შეუღებოს და ჩვეულებრივ ბიჭად „გაასაღოს“ შვილი, რომელიც ვერც გაუმეტებია, თუმცა საკუთარი თავიც ეცოდება საქვეყნო სირცხვილისთვის.

„– ახლავე ჩაიცვი, თორემ…თორემ გაილახები!“(12)

ასე იწყება ჩვენი „მათუსალას“ (მამას ეს სახელი უნდა დაარქვას ახლადდაბადებულს და აქ მწერალი მიგვანიშნებს ჩვეულ სააზროვნო კონსერვატიზმზე კაცთა მოდგმისა, უხსოვარი დროიდან) თუ „მარადიული ურიის“ თავგადასავალი.

კარგა ხანს მწერლის დამოკიდებულება, პოზიცია, ორაზროვანია, თითქოს, მას ვერც ერთი მხარე ვერ დაუთმია და თავის წილ პატივს მიაგებს ორივე ტიპის აზროვნებას, რომლებიც ერთმანეთის გვერდით „ჩხუბითა და აყალმაყალით“, მაგრამ არსებობს.

ბენჯამინი, წესისამებრ, საჩხარუნოთი თამაშობს, თუმცა ჩუმად ჰავანურ სიგარებსაც ეწევა. კალის ჯარისკაცებს შვილ-მოხუცს ბრიტანეთის ენციკლოპედია ურჩევნია. საზოგადოება მილოცვაშიც ცდილობს, ეტიკეტი არ დაარღვიოს და „ბავშვი ზედგამოჭრილი ბაბუააო“, ამბობენ. ხოლო ბაბუას რაც შეეხება, მასთან ბენჯამინი ყველაზე უკეთ გრძნობს თავს. ჰო, მშობლები შვილს „თქვენობით“ მიმართავენ. ხოლო როჯერ ბატონი, რომელიც დაბეჯითებით მოითხოვს, შვილმა მოკლე შარვლები ატაროს, რადგან გრძელი შარვლები თოთხმეტი წლიდან აცვიათ, საკუთარ თავს აიძულებს, დაიჯეროს, რომ მის შვილს უცნაური არაფერი სჭირს…

დრო გადის და ახალი უცნაურობები მოაქვს…და მიაქვს. იელის კოლეჯი გააძევებს ბენჯამინს, რადგან არ უჯერებს, რომ თვრამეტი წლისაა და მწერლის აზრით, „იელის კოლეჯს აქამდე არასდროს დაუშვია ასეთი სერიოზული შეცდომა…“(23) ბენჯამინი კი არ ბერდება, ახალგაზრდავდება, დრო მასზე საპირიპიროდ მოქმედებს, ანუ „ყველაფერი ყირამალა“ გრძელდება!…ჰილდეგარდა მონკრიფი, გენერლის ქალიშვილი და საზოგადოებრივ თავშეყრებზე ყველაზე სასურველი ქალიშვილი, „მშვენიერი, როგორც პირველყოფილი ცოდვა“, ბენჯამინის პირველი სიყვარული ხდება. ჰილდეგარდას მოსწონს მოწიფული ასაკის მამაკაცები („ახალგაზრდა ბიჭები ყოველტვის იდიოტებივით იქცევიან. მუდამ ერთსა და იმავეს ყბედობენ…თქვენი ასაკის კაცები კი ქალებს აფასებენ.“), მაგრამ საზოგადოება რასაც ვერ იგებს, არც იღებს. ამიტომ ბენჯამინზე ათას რაღაცას ამობენ: რომ, პირიქით, იგია როჯერ ბატონის მამა ან ძმა (ამასობაში, კი გაახალგაზრდავებულა შვილი ბატონი), რომელიც ციხეში იჯდა ორმოცი წელი; ან სულაც ხორცშესხმული ეშმაკი, თავზე წყვილი რქით…ჟურნალისტები მას მოიხსენიებენ, როგორც „იდუმალ კაცს მერილენდიდან“. საბოლოო ჯამში კი, როგორც ხდება ხოლმე ჩვენში, არავინ არაფერი იცის ბენჯამინ ბატონის შესახებ, პრაქტიკულად.

ბენჯამენი მდიდრდება თავისი ჭკუის წყალობით, ხდება სახელგანთქმული და აი, როგორ: „ყველა ლურსმანი, რომლებიც გამოიყენება ყუთისთვის, რომელშიც ტვირთია მოთავსებული, წარმოადგენს ტვირთის მიმღების საკუთრებას.“ – ეს პუნქტი, რომელიც ბენჯამინ ბატონმა ჩაამატა მიწოდების ხელშეკრულებაში, უზენაესი სასამართლოს თავჯდომარემ მოიწონა და დაუშვა. ერთი სიტყვით, ახლა სრულიად ნათელი ხდება, რომ მწერლის სარკაზმი ადამიანთა საზოგადოებისადმია მიმართული, თავისი სასაცილო კანონებითა და „შტამპ/სტერეოტიპებით“; ბენჯამენი პირველია ბალტიმორში, ვინც ავტომობილი შეიძინა და მისი მართვაც ისწავლა. ადამიანებიც მას უკვე შურით უყურებენ. ის კი განაგრძობს დღითიდღე გაახალგაზრდავებას; ცოლიც აღარ ხიბლავს, ამ უკანასკნელის ცხოვრებისადმი ინდიფერენტულობისადა გამო. ჩნდება ახალი გროტესკული პერსონაჟიც, როსკუ – ბანჯამინისა და ჰილდეგარდას შვილი, რომელსაც ისეთივე „გამოცდა“ ელის, როგორც მის პაპას, როჯერს.

ბენჯამინი ჯარში წასვლას გადაწყვეტს, მეტიც, იღებს ჯერ კაპიტნის, შემდეგ მაიორის, ვიცეპოლკოვნიკის ჩინებსაც კი. ბრძოლიდან დაბრუნებულს კი ბალტიმორის სასულე ორკესტრი შეეგებება და დიდი პატივით აცილებს სახლამდე…ბენჯამინის უჩვეულო, სენსაციური დაბადების გროტესკული ფენომენი კი არა და არ ქრება და მას (ბენჯამინს) იმედი ეკარგება, რომ ოდესმე მაინც დაემთხვევა მისი ასაკი და ფიზიკური სახე – იგი უკვე 30 წლისას ჰგავს; ჰილდეგარდა კი მოითხოვს მისგან, ზიზღით, რომ ეს ყველაფერი შეწყვიტოს („შეგიძლია! უბრალოდ, ზედმეტად ჯიუტი ხარ. აჩემებული გაქვს, რომ არ გინდა ისეთი იყო, როგორებიც სხვები არიან. ყოველთვის ასეთი იყავი და ასეთად დარჩები. მაგრამ, ღვთის გულისთვის, დაუფიქრდი, რას დაემსგავსებოდა სამყარო, ყველა რომ ისევე ფიქრობდეს და იქცეოდეს, როგორც შენ!“– 35)…განა, იტყვის ვინმე, მის ამ მსჯელობაში ჭეშმარიტების მარცვალი არაა?!

საზოგადოებას აღარ ახსოვს, რომ ერთ დროს ამ წყვილის ასაკის შეუფერებლობაზე საუბრობდა და ახლა ჰილდეგარდა გამოიყურება მობერებულად ახალგაზრდა, ენერგიული ქმრის გვერდით და ამას სწორედ იგივე ხალხი აღნიშნავს, ოღონდ — პირიქით, როგორც ვთქვით.

ბენჯამინი საოჯახო, თავის მიერ აყვავებულ, ბიზნესს შვილს, როსკუს, გადააბარებს და ახლა უკვე ის და ბენჯამინი ერევათ ერთმანეთში;

ბენჯამინი ხდება ჰარვარდის უნივერსიტეტის სტუდენტიც და ვერ ამხელს, რომ ის მისმა შვილმა 10 წლის წინ დაამთავრა…თუმცა წონაშიც იკლებს დროთა განმავლობაში და სიმაღლეშიც დაბლდება. ნელ-ნელა სწავლაც უჭირს, ფიზიკურადაც სუსტდება. ამიტომ იგი საზოგადოებაში აღარ ჩნდება, ხოლო მისი კომპანიონებიც მეზობლის ბავშვები არიან, ისიც ხანდახან…შვილი როსკუ, რომელსაც ადამიანთა უმრავლესობასავით ეშინია სკანდალისა, მამისგან მოითხოვს, „ბიძიათი“ მიმართოს, რადგან როცა მას 15 წლის ბავშვი „შვილოს“ ეძახის, ეს სასაცილოა; ბენჯამინს წვერ-ულვაში აღარ ამოსდის; როსკუ მას შესთავაზებს, სათვალე და ხელოვნური წვერ-ულვაში ატაროს. ანუ იგივე ფარსი მეორდება, როგორიც ბენჯამინის ცხოვრების დასაწყისში, მოხუცებულობისას…და, აი, ისევ მწერლის ირონია ადამიანურ, გარდაუვალ პირობითობებზე: „ბენჯამინს სურვილი გაუჩნდა, რომ მოხალისედ წასულიყო. მაგრამ, მისდა სამწუხაროდ, ჯარში მხოლოდ თექვსმეტი წლიდან მიჰყავთ, ის კი გაცილებით პატარას ჰგავდა. თუმცა მისი ნამდვილი ასაკიც – ორმოცდაჩვიდმეტი წელი – არ აძლევდა უფლებას, ჯარში ემსახურა“(41).

ადამიანური „აბრაკადაბრა“ გრძელდება და სახელმწიფო მას საბრძოლო დამსახურებისთვის ბრიგადის გენერლის წოდებას ანიჭებს და იხმობს, თუმცა როცა გახარებული ბანჯამინი სამხედრო უნიფორმის შესაკერად მიდის, თერძს ჰგონია, რომ მას „ომობანას“ თამაში სურს.

დროის „უკუღმა“, მაგრამ მაინც წრებრუნვით, როსკუ ბატონის პირველი შვილის მისალოცად მისულ ადანიანებს არანაირად აფიქრებთ, რომ იქვე მოთამაშე ათიოდე წლის, ვარდისფერლოყება ბიჭუნა მისივე პაპაა. მოგვიანებით მათ (ბაბუასა და შვილიშვილს) ერთად შეიყვანენ საბავშვო ბაღში. ბენჯამინიც აღმოაჩენს, რომ ფერადი ქაღალდებით თამაში მსოფლიოში საუკეთესო საქმიანობა ყოფილა. ასევე ძალიან მოსწონს ხელჯოხი, თუმცა მას „ცხენად“ იყენებს და ხტუნაობს. დაბოლოს, ის ისევ მარად მბად წიაღში ბრუნდება, რომელსაც მარადისობა ჰქვია; „იქ“ უკვე აღარაა ბენჯამინისა და თავად მწერლისთვის ასე შემაწუხებელი დრო, რომლის წინააღმდეგ გალაშქრებაცაა ეს უცნაური მონათხრობი…

…რა არის ან რა უნდა იყოს წუთისოფელი, რომელიც ასე მოგვაგონებს რძის მოტკბო-მომჟავო სურნელს? გონითი, ადამიანთა მიერ დაწესებული საზღვრები თუ სრული ლაგამახსნილობა ამ მხრივ? რა არის უფრო პატივსაცემი: შეჩვეული, კარგად „გაზეპირებული“ სააზროვნო ფორმულები თუ ორიგინალურ-არასტანდარტულნი, რომლებიც არანაირ ჩარჩოებში არ „ჯდება“?

ამ პოლარულობის, უკიდურესობათა წარმოსახვით, მწერლური ფანტაზიით შემოთავაზებულ „ომზეა“ ეს ფანტასმაგორიული ნაწარმოები („ბენჯემინ ბატონის უცნაური ამბავი“), რომელიც იქნებ „ოქროს შუალედისკენ“ მოგვიწოდებს ან „დუმილის ოქროობისკენ“, რაც ასე საძნელოა ამქვეყნიურ სამყაროში…

…თუმცა მაინც რიტორიკული კითხვებისაა ეს სმაყარო; პასუხები კი ან ვიცით, ან ვითომ „ვიცით“.

დიახ, საბრალოა ადამიანი, ხანდახან დიდებულიც რომ არ იყოს…

ციტატები წიგნიდან – ფ. სკოტ ფიცჯერალდი „ბენჯამინ ბატონის უცნაური თავგადასავალი“, გამომცემლობა პალიტრა, 2021 წ.

(გრიგოლ რობაქიძის „ენგარდი“)

დიდ მწერალს უბრუნდები, როგორც ძველ ნაცნობს… ასეც გადავფურცლე ეს მოთხრობა. ნებისმიერი კარგი ლიტერატურული ნაწარმოები, ჯეიმს ჯოისის „ულისესი“ არ იყოს, მოიაზრებს გარკვეულ წინარეცოდნას, სწორედ ამიტომ, ხშირად მითქვამს, რომ კარგ ლიტერატურას „ელიტარული მკითხველი“ სჭირდება, მას მასები ვერანაირად გაიგებენ. ვეცადოთ ჩვენც, ჩავწვდეთ ამ, ცოტა არ იყოს, წინააღმდეგობებით სავსე მოთხრობას, რომლის, ერთი შეხედვით, შეუმჩნეველი იდეური „ბზარი“ მოგვიანებით ცნობილი, არაორდინარული, უკვე ემიგრაციაში წასული, მწერლის მსოფლმხედველობაშიც გაჩნდა…

რა არის მითი, მითოლოგემა? ეს დროის ლოკალში მკაცრად მოქცეული სამყაროა, ადამიანური, პირველყოფილი წარმოდგენები მასზე თუ, პირიქით, ყველა დროზე „მოსარგები“, პარადიგმული, სახე-ხატების პირველქმნილი სისტემა, „მარტივი ფორმულები“, რომლებიც ძირძველი, თუმცა არა მოძველებული, არამედ ზედროული მოდელია ყოფიერების მსოფლაღქმისა? გერმანელი ფილოსოფოსი ვინდელბანდი წერდა, რომ მითოლოგია მთავრდება იქ, სადაც იწყებაო ფილოსოფია, მოცემულობის, აზრის დასაბუთების სისტემა. მაგრამ, განა, დაუსაბუთებელი ნიშნავს არარსებულს, გამოგონილს?! ფილოსოფიაც, რელიგიაც და მითოლოგიას, მიუხედავად მათი „ურთიერთშეუთანხმებლობისა“, მსოფლმხედველობებს წარმოადგენს და გულისხმობს მსოფლიოს აღქმის სხვადასხვა „ქვაკუთხედებს“. მითოლოგია, როგორც კონკრეტული მსოფლმხედველობა, რელიგიის ადრეულ ფორმად მიიჩნევა, რომელიც ტრანფორმირდა უკვე ქრისტიანულ წარმოდგენებში. მაგრამ მითოსი, როგორც სააზროვნო წესი, ქარგა, – უკვე ზედროულისა და მარადიულისკენ გაგვახედებს და კონკრეტულ „ჩარჩოებს“ მოკლებულია; ამიტომაა დიდებულიცა და ერთგვარად, შემზარავიც, რადგან იქ ახალი არაფერია, ყველაფერი ძველია და ფესვუცვლელი! ამიტომ როცა მას თუნდაც ვაჟასნაირი მწერალი მიმართავს საკუთარი მხატვრული „ცივილიზაციის“ მკითხველისთვის მისაწოდებლად, სწორედ ამ ცივილურის მიღმა ცდილობს მიმართოს ადამიანის გულისყური, რადგან სიღრმისეულ შრეებში დიდი, დროის უგულებელმყოფელი და მარადისობასთან წილნაყარი ჭეშმარიტებების წვდომის დვრიტაა თუ გასაღები…

გრიგოლ რობაქიძე მოთხრობა „ენგარდში“ მოჰგვითხრობს ხევსურეთში ხუთკაციან ექსპედიციაზე, ხოლო მისი მთავარი გმირიც, მთხრობელი, გიორგი ვალუევი, მამით რუსი, დედით ქართველი, კიდევ ერთხელ ეზიარება საკუთარი გენეტიკის მძლავრი ნაკადის პირველწყაროს, მთიელთა მათივე წარმოდგენებივით ღრმა სამყაროს – „ახლა შემეძლო ადგილზე გავცნობოდი ამ უსაიდუმლოეს ტომს არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ მთელი კავკასიის ტომთა შორის“(106). ეს კი „გულის ფრიალით მიახლებაა, გზნება მძლეოსანი მითოსისა“; …„წინარექვეყნიური დაგქროლავს და გევლება თან.“

ვიწყებთ ამ ჯადოსნურ მოგზაურობას, ძველი ბერძნული ეპოსის გმირებივით, იმ საკრალურ წიაღში, ქართული მთა რომ ჰქვია, მწერლის ამაღლებული აღქმა და წერის პათეტიკური მანერა ამ განწყობილებებს ისე უხდება, როგორც მთის ფერდობებს ნიავი. ვიწყებთ დარიალით, „გაქვავებული ზვავმდენი ოკეანით“, ვაგრძელებთ მყინვარით, რომელიც თითქოს უსაზღვროებას ერთვის საკუთარი მკაცრი სიცხადითა და თავისთავადობით. გზაში ხეებზე აქა-იქ ამოჭრილი შაირები გვახსნებს გოგლა ლეონიძისეულს – „ყველა ხევსური ვიცი დანტეა“. უფსკრულში აქაფებული, შიშისმომგვრელი არაგვი არასდროს მოგცემს მოდუნების უფლებას და შენ ხარ შემართული საოცრებათა საიდუმლოს გაგებისთვის თუ არა, მცდელობისთვის მაინც.

გრიგოლ რობაქიძის პოეტურ-ფილოსოფიურ-ეზოთერული პროზის საკითხავად განწყობაა საჭირო, მომზადება, რომელზეც ზემოთ ვსაუბრობდი. ინებეთ მისი ფიქრები ხევსურეთის ნისლში: „ხოლო მყისვე ვიგრძენით უცხო რამ: თითქოს კლდე ხომალდი ყოფილიყოს უდიდესი და მძლავრი; სიზმრეულ მიგვაქნებდა იგი უსაზღვროებაში ცის რძისფერი შორეთის მიმართ. იყო ერთი წუთი, მეგონა შევეხე მარადისობის სამოსელს. უღრმესი ნატვრა, რომელიც თან გამოყვა ჩემ სულს აქეთკენ, იქცა ჩვილ და ნაზ ელეგიად“(108)…მოჩანს სახლები, კლდიდან ამოზრდილი არწივთა ბუდეებივით…გამოჩნდება მგელიკა ალუდაურიც, 22 წლის „მჭლე“ ხევსური, ფარ-ხმლითა და მოკლე, მოშავო ჯუბაში ჩაქსოვილი ჯვრებით, გამომწვარაგურისფერი სახით, ხოლო „ზედა ქუთუთოები ნაღვლიანად ძირს დაშვებულნი – თოვლიან ველთა მოლურჯო ციალის გამო?…უნდობლობა და ამაყი თავდაჭერა, მზადყოფა გამოწვევისთვის და უშიშროება. თავნებობა და გულოვანება“; ამავე დროს, ბავშვური დარცხვენა და კდემაცო, მწერალმა თავის პორტრეტში. ეს არის ამაყი და არა მედიდური ვაჟკაცი, „რომლის არსში ყველა ელემენტები ერთ სახედ იყვნენ ქცეულნი და რომელმაც არ იცოდა, რაა განყოფა.“ ბუნებასავით ერთია იგი, ნამდვილი,  ნაწილი „ნამეხარი, გაფატრული, მაგრამ მაინც მდგარი მუხების“ განზომილებისა. ასე იჭრება მითოსური სახე-ხატები თხრობაში; „აქ ცხოვრობენ ნაშიერნი ჰომერისა“, ამბობს მწერალი და თითქოს, ხარკს უხდის მთის გრანდიოზულ დიდებულებას.

ფშავ-ხევსურეთზე საუბრისას ვის მივადგებით?! რასაკვირველია, ვაჟა-ფშაველას. თუმცა რობაქიძისეული აღწერა, რაღაცით წააგავს პაოლო იაშვილისა (ყველის სუნისა და გაშავებული ფრჩხილების ასოციაციებით) და კონსტანტინე გამსახურდიას (დაბალი შუბლი ჰქონდაო, გენოსისთვის შეუფერებელი) მხატვრულ თუ რეალურ პორტრეტებს, რადგან მაინც „გაურანდავისკენ“ მიჰყავს ვაჟას გენია: „მე არ ვიცი ვინ დავუყენო მას გვერდით თანადროულ პოეზიაში. მისი მგოსნური აღვივება მაგონებს ძველთა-ძველ კაცის ექსტაზს, რომელმაც უეცრად მუხის ქერქთა ხეხვისას პირველად იხილა ცეცხლი“; განა, პირველქმნილი სიხარული არ გვეუფლება ყოველ ჩვენგანს ჭეშმარიტების ჩვენეული აღმოჩენისას და თითქოს ამ სიხარულით ვუერთდებით იმ დიდ წიაღს ყოფიერებისა, რომლის ჩვეულებრივი გონისთვის ფარული სიღრმეების „მარგალიტების“ მფლობელი იყო ვაჟა, მათზეც მოგვითხრობდა. მაგრამ მისი შემოქმედების ან მისი მწერლური სიდიდის შესაფასებლად მთის ყოფის გაუმართაობა, ზოგადად, ყოფითი, შუბლის სიმაღლე თუ ფრჩხილების სისუფთავე, თუ არ დაივიწყე, მის აზროვნებას ვერანაირად მიჰყვები, რომ სწორედ ამ კოკეტური ადამიანური პირობითობების უხილავი „ბრჭყალებისგან“ გათავისუფლდე, სიბრძნის მაძებარი დერვიშივით…აი, ვაჟას სიკვდილის განუმეორებელი, მითოსური, სცენაც: „ასე შეერთო იგი მიწას, დედას იგი: ცეცხლოვანი ნაშიერი გილგამეშისა და ილიადასი“(111).

ასევე სწორად აფასებს გრიგოლ რობაქიძე ვაჯას ენის ე.წ. „ხორკლიანობას“, რომელიც ვერ გაიგო ბევრმა მოაზროვნემ და ნაკლად ჩავთვალა. მისი აზრით, ეს პროვინციალიზმი კი არა, არქაიზმია, „სიტყვები აქ ყოფის ფესვებია, მათ ჯერ კიდევ არ დაუკარგავთ სურნელება პირველქმნილისა. მეტაფორები უბრალო შედარებები კი არ არიან, არამედ თვით სინამდვილე, განცალკევებულ საგანთა და მოვლენათა შინაგან გადამბმელნი. ყოველი თქმა აქ ელემენტურია, როგორც ცეცხლი.“ ვაჟაც მითოსურ ტიტანს ჰგავს, თუმცა არა ვიწრო მსოფლმხედველობრივი გაგებით, არამედ წარმოგვიდგება ყველაზე ჰუმანური, ქრისტიანული აზროვნების საუკეთესოდ, სიღრმისეულად შემმეცნებელ-აღმქმელად. მისი პოეზიის ექსპრესიაც სხვა არაფერია, თუ არა სამყაროს შემოქმედით აღფრთოვანება!…

გრიგოლ რობაქიძე ზუტად გადმოსცემს ამ შვილის მტრის დამტირებელი დედების სინამდვილეს, შაირით თრობას, „გამოუთქმელ სევდას ყველგან“; ხევსურთა სიმღერას მეფე ერეკლეზე, რომელიც პირდაპირ ტირილიაო ნამდვილი („შედარებით სხვა ქართველ ტომებთან, ხევსურები ჰგოდებენ უფრო, ვიდრე მღერიან“(113).

თუ გინდა შეჩვევა დაივიწყო და აღქმა გაიმძაფრო შენივე სინამდვილისა, მას „უცხო თვალით“ უნდა შეხედო. ამას აკეთებს მწერალიც, როცა აღგვიწერს ამ უცნაურ ძალმოსილებას…ძილსაც კი მძიმეს, ადამისას, ამ სამყოფელში.

საინტერესოა აღწერა ხახმატობისა, „მსუნთქავ მყუდროებაში ჩასვენებული ეწერისა“, რომელშიც აკრძალულია ტოტის მოტეხვაც კი, სადაც „ხატი“, სალოცავია გამართული. სრულად შეიგრძნობ მსუსხავ ენერგეტიკას ჩვეულების ავთენტურობის ამ აღწერისას, თანამონაწილეც ხდები ამ მძიმე იდუმალებისა („ყოველივე ეს უბრალო იყო, ვით ლოცვა“ – 116), განიცდი ძალას მთის სარწმუნოების სინკრეტულობის მტვირთველი სალოცავებისა; ხევისბერს, სისხლიანი დანით („შეშლილს ჰგავდა იგი წმინდას, რომელიც უკანასკნელ საიდუმლოს ეხება“– 117); ვიკინგებივით მოფარიკავე ხევსურებს, რომლებიც ამ უცნაური ძალისთვის, რომელიც მათშია ამ დროს, გზის მისაცემად ცხენებს მოახტებიან ხოლმე. აქ გვახსენდება გზნება გურამ რჩეულიშვილის „ალავერდობის“ მთავარი გმირისა; ინერციას ხევსურული ნადიმისა და „ყოველი ხევსური ცოცხლობდა აქ სიცოცხლით მთელისა…ცალკეულობა ჰქრებოდა, გვარეული ღვიოდა…“(117)

ხევსურებს ძალიან ჰყვარებიათ ძროხები, ერთი წმინდა ცხოველი არააო მხოლოდ, როგორც ინდოეთში…მეც დიდ პატივს ვცემ ძროხებს. ვიდეოში მათი სიკვდილისწინა ცრემლის გამო ერთი წელი ვეღარ შევჭამე ვერანაირი ხორცი. დღესაც ამ საწყალი ქათმის ხორცს ვჭამ, „წითელ“ ხორცს არსდროს ვიყიდი ხოლმე. არც არანაირი ბუნებრივი ტყავის ქურქი ან ლაბადა მაქვს. ნუ, ფეხსაცმელს ვერაფერი მოვუხერხე და ამ იდეურ კომპრომისს ვყაბულდები…მოვა ალბათ დრო, როცა კაცობრიობა გაჰყვება გველისმჭამელი მინდიას ფილოსოფიას, რწმენას და ძროხებსაც ჩვენი სტომაქებისკენ კი არ გავუყენებთ გზას, იმ ძველი ქართველებივით საფლავებს გავუთხრით. ნუ, ძროხა იქნება თუ დიდებული ხარი, რომლის კულტი იყო ერთ დროს, ტოტემი, ახლა კი ეს ყველაფერი კორიდას ბნელ ვნებებზეა დასული…

…წვიმის წვეთების „ველური ატეხილობა, ელემენტთა ახმაურება ჯადოსნური ორკესტრივით“. მოკლედ, ესაა მთის კოსმიური სიმფონია, რობაქიძისეული!…როცა „ვხედვით სიცოცხლეს, ბრმას, უცოდოს, პირველსუნთქვიანს, ძლევამოსილს…ჩვენი გულებიც ხარობენ ალმოკიდებულნი“(120).

მთა წაწლობის გარეშე ძნელად წარმოსდგენია. ახლა ამის ახსნას, შეცნობას ცდილობს მწერალი: „პრიმიტივ ხალხთა შორის ცნობილია, ხომ, რომ სტუმარს ერთი ღამით მშვენიერ ქალწულს მიუყვანენ ხოლმე“(120). ამ ნათქვამს გრიგოლ რობაქიძეს კი არა, მის მთხრობელს, მამით რუს გმირს, მივაწერ და არ გავნაწყენდები, თორემ თავად ბუნებაც, რომელშიც ყველაზე უკეთ დაივანებს ხოლმე ღმერთი, ერთ დიდ და პრიმიტიულ მოცემულობად მოეჩვენებოდა კაცს. ეს ირონიულად. სერიოზულად კი, „პრიმიტივი ტომი“, როგორც მას ხშირად უწოდებს რობაქიძის პერსონაჟი, თუნდაც მაღალგანვითარებულ და ინტელექტუალურად თუ ინტუიციურად განათლებულ ვაჟა-ფშაველას ვერ დაბადებდა, რომელსაც შეეძლო, ფორმისა თუ შინაარსის რაფინირებულობაც ისე მოეხდინა პუბისლციტიკასა და აზროვნებაში, როგორი ბუნებრივიც „კლდის ჩამონატეხივით“ პოეზიის ერთგულება იყო.

ღმერთის შეცნობის საინტერსო „ფორმულას“ გვთავზობს გროგოლ რობაქიძე: „ღმერთი არის თვითმქმნელი. ყოველ წუთში თვითქმნისა იგი, რასაკვირველია, „იგივეა“, ხოლო თანვე „სხვაც“. ეს სხვა ვლინდება როგორც „უცხო“, ხანადხან როგორც მოშუღარი. თითქმის, აქ მარხია პირველსაიდუმლო“; ისევ ცდილობს მწერალი, ჩასწვდეს მთის სალოცავების ამოუხსნელ ძალმოსილებაში ბევრისთვის გაუგებარ ნაზავს წარმართულ-ქრისტიანულისა, როცა თუნდაც ეგზოგამიის საიდუმლოზე საუბრობს და თვალწინ გადაგვიშლის საკუთარი გმირის ცნობიერების მორგების მცდელობებს წაწლობის მისთვის უჩვეულო, „უცხო“, წესის ამოხსნისას. აქვე საინტერესო ეტიმოლოგია სიტყვა „საუცხოოსი“, რომელიც სწორედ „უცხოსგან“ მოდის და სასურველს, სანატრელს, მშვენიერს ნიშნავს. ამ მშვენიერებას კი მასპინძლის მიერ შემოთავაზებულ ვნებათა მორევში წაწლობის საკრალური ზღვარი ქმნის…

დ რ ო მთაში მითოსში ცხოვრებასავითაა! „ხევსურეთში არ იციან დრო: იქ დღესაც ისე ცხოვრობენ, როგორც ათასი წლის წინათ“; ესაა მითის მარადმბადი თანამედროვეობა, როგორც ხილული სამყაროს არქეტიპი, წინარეხატი.

აი, სწორედ გრიგოლ რობაქიძე (და არა მისი მთავრი პერსონაჟი, რომელსაც მწერალი შეუმჩნევლად ემიჯნება): „როცა ხევსურებს უცქერ, ნაჭდევებით სახეზე და ტანზე, მუდამ იარაღასხმულთ და მზადმყოფთ შეტევისთვის, გგონია, სისხლი სწყურიათ მხოლოდ. მაგრამ ეს ასე არ არის. არავის ეშინია სისხლის დაღვრისა ისე, როგორც ხევსურს: არც ერთ ხალხს, არც ერთ ტომს. მკვლელს ხევსურეთში „ლაჩარის“ სახელით სდაღავენ. გმირი მათთვის ის მორკინალი არაა, ვინც სახიფათოდ დაჭრის მოპირისპირეს. ჭრილობა კანის გაკაწვრა უნდა იყოს მხოლოდ, თვით გაავებულ შებმაშიც კი…აი, უტყუარი ნიშანი ხევსურის ნამდვილი ვაჟკაცობისა…(124). ესაა ძირიც მათი სულის რაინდობისა და პოეტურობისა. ესაა მათი პირუთვნელობაც: ხევსური ყოველთვის სიმართლის მხარესაა და არაფრისა და არვის (ნათესავის, მეგობრის, ტომის) გულისთვის არ იქნებაო მიკერძოებული, მწერალმა.

საინტერესოა და ასევე მითოსური მთლიანობისაა სახე ლიქოკელისა, მოხუცი დოსტაქრისა, ტვინის ყველა ხვეული რომ იცის და აფიქრებინებს კიდეც მთხრობელს, „რომ ხევსურები დანაშთია რომელიღაც კულტუროსანი ხალხისა“(125). მე კი ვიტყოდი, რომ ეს „შტოა“ იმ დიდი „მდინარისა“, დიდკულტუროსანი ქართველი ხალხი, ერი რომ ჰქვია; ლიქოკელი ჭრილობის მოსაშუშებლად იყენებს ბალახს, რომელსაც გველისგან სასიკვდილოდ დაგესლილმა მყვარმა მიაგნო, დაიდო ნაკბენებზე და გადარჩა. ესეც მითოსია და აქვე ბერი ლუხუმის გახსენებაც („ბახტრიონი“). ლიქოკელი ჯადოსანია, „ლანდი პრეისტორიული დროიდან“, მითიური ხატი თუ გრძნეული, თავისი ცოდნითა თუ „ცოდნით“, საუკუნეებს რომ გამოაღწია…

„ფრთხილად უნდა იყო სისხლთანა“ – სამყაროს კანონია მგელიკას სიტყვებში, ჭეშმარიტების მარცვალი.

მოდი, მზექალაზეც ვთქვათ, მთავარი გმირის სწორფერზე, წაწალზე, „ავხორცსა და უმანკოზე“, რომელმაც იცის, რომ მხოლოდ ალერსი წამებაა, მაგრამ „ტკბილ ხომ არს!“ ასე მივადექით სიყვარულის გაგებასაც მთის „ენაზე“. „არ იქნების დაქორწინებაი (სწორფერთა – მ.ი.), აკრძალული არს“(129), რადგან „ერთია სწორფერი გიყვარდეს და სხვაა ცოლი გყავდეს“(131). „ხევსურისთვის სქესი და სიყვარული სხვადასხვა რამაა“, რადგან „ღვთიურ არს სიყოარულ; ხორციელ იგემებ – მოჰკლავ მას; იწვოდ მხოლოდ“(131). ,,სიყვარული შობაა მშვენიერებაში, როგორც სულით, ისე სხეულით;”– ეს უკვე პლატონის ,,ნადიმია” და ნაკლებ ჰგავს „პლატონური სიყვარულის” განმარტებას. თუმცა პლატონი, ყოფის „იდეით“ განმჭვრეტი, შესაძლოა აქაც სრულყოფილებას გულისხმობდესო, რობაქიძემ…

ხევსურთა ტომი წარსულში სიყვარულის „ორდენად“ წარმოესახება ავტორს, რომელსაც „გაჰკრავს“ სიყვარულის „პლატონურობა“. აქედან გამომდინარე, აღარ გვიკვირს სამრელო, რომელსაც თავს აფარებენ ქალები მშობიარობისას, ანუ ხევსურთა ზიზღი მშობიარის მიმართ, რადგან ესაა სწორედ ის ზღვარგადალახული სიყვარული და მისი შედეგი, რამაც ფუჭად აქცია გზნება.

დაბოლოს, გენიალური, ხევსურთა შესაფერისი დასკვნები:

„ხევსური ცეცხლია და კაეშანი“…ისინი „ბავშვებსაც შეფარვით ეფერებიან“, ხოლო მოხუცებულობისას ფეზე წამოუდგებიან კიდეც, როგორც მათ მიერ გადავიწყებული, საკრალური საიდუმლოს მფლობელებს…აქვე ისევ გურამ რჩეულიშვილის შეკუმშული, მთლად ბოლომდე გასაგებიც არა, კოსმიური ექსპრესიის მოთხრობა გვახსენდება („ბათარეკა ჭინჭარაული“) და მასში ასე ზუსტად გაშლილი მთის სამყარო.

„ხევსურის გულისყური უფრო გონისა და სულისკენაა მიქცეული, ვიდრე მატერიალურისკენ“(132);  ამ უზარმაზარ კლდეებში ეს პაწაწინა, წამლევა წისქვილები, დონკიხოტურია, ერთგვარად;

დიდებული მწერლის ასეთივე სტრიქონები, რომელსაც ამჯერად მისი ტრანსფორმირებული პერსონაჟი ამბობს: „ჩემი სიყვარული თავის თავის მწველი იყო. როგორ მიმეცა საზრდო ამ ცეცხლისთვის? ამისთვის საჭირო იყო ხევსურად ქცევა. შემეძლო ეს?…“(133)

მართლაც, უძნელესია, იცხოვრო „უსაზღვროებიდან ჩამოშვებულ სევდაში“…

ციტატები წიგნიდან – მე-20 საუკუნის მოთხრობის ანთოლოგია, გია ქარჩხაძის გამომცემლობა, 2007 წ.

ღ ა მ ე ~ „ხევისთავის ლოდი” გახსოვთ, არა? მდინარის ფსკერისკენ რომ ექაჩებოდა საწყალ თეიმურაზს; ჩემს შემთხვევაში ეს ლოდი ყელზე ჩამოკიდებული კი აღარაა, გაიზარდა ~ ბეტონის ნაჭრისხელაა; ძილის წინ ვგრძნობ, მისი სიმძიმე როგორც ცდილობს ჩემს გასრესვას. ,,მე ვგდივარ პატარა, უსუსური…” ცხოვრამ კი გული იჯერა ჩემზე მისვლა-მოსვლით, დიდოელი ლუკის ნაბადივით გათელვით; თუმცა ის, ცხოვრება, ტყუვდება, რადგან გათელილი არ ვარ: ჩემში სულ არის ნაჩუქარი თუ საიდან, არ ვიცი, გამოხმობილი სიცოცხლის ენერგია. არა, ეს ენერგია ნამდვილია და ჩნდება ყოველ დილას…

დ ი ლ ა ~ „ტომი და ჯერი“ ყველას გინახავთ; მასკულინური წრუწუნა როგორ „ათამაშებს“ კუნთებს. ახლა ეს გადავიტანოთ სულიერ პლანში და ძილის მისტიკური სამყოფელიდან რეალურ სამყაროში დაბრუნებულ „ხევისთავსაც“ თვალნათლივ დაინახავთ. მისთვის ჰამლეტისეული დილემა მზის შუქმა გადაწყვიტა ან როგორც ამბობს იუკიო მიშიმა, „გამთენიის იისფერმა ბინდმა“; ძარღვებში ერთბაშად შემოდის სიცოცხლე, ანუ „რადგანაც კაცნი გვქვიან, შვილნი სოფლისა…“ სასოწარკვეთა „გადამალულია“ საგულდაგულოდ, როგორც ერთ დროს საბჭოთა დახლებზე ხარისხიანი პროდუქტი, რომელიც ძვირიცაა და „შავი დღისთვის“ შენახულიც. განა, ასე არ ვინახავთ ფულს, ძვირფას ჭურჭელს, ტანსაცმელს განსაკუთრებული მომენტისთვის?! ის „განსაკუთრებული დღე“ კი შეიძლება არც დადგეს და მავანს ოხრად დარჩეს კანკალით გადანახული ბიტკოინები თუ ოქროს ზოდები. ცხოვრება აწმყოა!!! დანარჩენი ან უკვე აღარ არის, ან ჯერ არ არის…რატომ გვავიწყდება, რომ ყველა დღე განსაკუთრებული უნდა იყოს?!
ჰოდა, „წრუწუნამაც“ ისწავლა ამ წუთის ფასი, რომელშიც, დრო რომ მოვა, მთელი მისი ცხოვრება ჩაეტევა. ამიტომ მას დილაობით დიდი გული და იმხელა „მუსკულები“ აქვს, რომ თავსდამხობილ ლოდს ძალოსანივით ასწევს, აამსუბუქებს და წარმოიდგინეთ, თუ გულის მოულოდნელ რეჩხებსა და ჩხვლეტებს არ ჩავთვლით,ისე დააქვს მთელი დღე ხელში ატატებული, თითქოს „ავიწყდება“ კიდეც მისი სიმძიმე.
თვის ხელში აყვანაში ისე გამოიწრთო, „ყოფნა, წრუწუნჯან!“ შეძახილი აღარც სჭირდება.

P.S. ნაწერს „ავხედე“ და მიუხედავად „ღამის“ სასოწარკვეთილი სიმძიმისა, „დღე“ ვრცელიცაა და ერთგვარად, ოპტიმიზმის არცთუ ყალბი მცდელობებითაც.
გადაქანცულობის „ჟანგის“ მიუხედავად, ზოგს მაინც თვალში ეჩხირება მისი ნებისყოფის „სპილენძის ბზინვარება“.
წრუწუნა კი ამშვიდებს მათ:
~ ნუ ღელავთ…მე თქვენსავით უკვდავი არა ვარ! დიდი-დიდი, ხუთი-შვიდი წელი „გავქაჩოო“ ასე; თან შიშით თვალზე ხელს იფარებს; თან ამ აფარებული ხელის თითებიდან იჭყიტება, საფრთხე არ იყოსო რამე.
იქნებ, მართლაც, საუკეთესოა, რომ არავინ ვიცით, ხვალ რა მოხდება.
ვინ გადარჩება, ვინ მარად „გაბრწყინებულ/ ნეტარი“ დარჩება და ვის მოინელებს წუთისოფლის „სტომაქი“; ან ვერ მოინელებს, იონასავით.
„მოდი, ვაქციოთ ვეშაპის მუცელში ყოფნა თვგადასავლად და არასდროს დავკარგოთ იმედი სამშვიდობოს გაღწევისა, ორთავ სოფელსა შინა!“ ~ ფიქრობს წრუწუნა და ცდილობს, თავზე წამომხობილი ლოდის ქვეშ გვერდი იბრუნოს…
…მას ხომ (ალბათ) „დილის ქვეყანაში მოგზაურობა“ ელის, არაა?!

„წიგნის ჭიის აღსარება“

ჩემი შემოდგომა მოვიდა…
ყოველთვის „შემოდგომა“ ვიყავი, თვით ბავშვობაშიც სიკვდილზე მაფიქრალი, თუმცა როგორც სიცოცხლის დიდ საიდუმლოზე და არა როგორც ახლა ვფიქრობ, – დიდ ბანალურობადაც მიმაჩნია ეს „ნეშომპალობა“ და მიწას შეზრდა. დაბადებულიც შემოდგომაზე ვარ და სიმბოლურია ალბათ.
არასდროს მყვარებია „ზედაპირი“, ყოველთვის „სიღრმეებისკენ“ მიმიწევდა გულისთქმა, ურთიერთობები იქნებოდა ეს თუ სამყაროს აღქმა. იქნებ ეს ჩემი, სხვებზე უფრო ტვირთმძიმე, წუთისოფელიც ამის ბრალია. თუმცა დღემდე ბოლომდე ვერ ამოვხსენი ტანჯვის არსი…
არასდროს მხიბლავდა დროებითი განცდები თუ სიამოვნებები. ეს ვიღაცისთვის შეიძლება კომფორტია, თავდავიწყება, ჩემთვის ფუჭი ხარჯვა დროისა. ახლა ვფიქრობ და, იქნებ ამიტომ არ მდომებია წითისოფლის ყველაზე დიდ საცდურთაგანი – სიმდიდრე?
პოეტი არ ვარ, თუმცა ბავშვი მრავალმხრივ ნიჭიერი ვიყავი („რატომ დავუკარგო, აბა?!“) და ლექსებიც მიწერია. ამიტომ პოეზიის „საზომი“ ჩემთვის უზენაესია, სულის შეფასება იქნება ეს თუ მოვლენისა, მსოფლიო კონტექსტშიც კი.
აღარც რომანტიკოსი ვარ და აღარც იდელისტი, ეს თანდაყოლილი და შემდგომ წიგნით გამრავაფრეოვნებული მიდრეკილებები სადღაც, სულის სიღრმეში გადავმალე, რადგან მათზე აწყობილ ცნობიერებას ვერაფერს ვუხერხებ. დღეს უკვე ვიცი, რომ ყოფამ შეიძლება გაანადგუროს ადამიანი და მხოლოდ ვაჟანაირი უძლებს მის წნეხს, იმარჯვებს, საბოლოო ჯამში, ოღონდ მხოლოს სულიერად, ხორცი მარცხდება. თუმცა გამარჯვება მაინც სულს ეკუთვნის ხოლმე და არა სხეულს, რადგან მდარეა ყოველივე ხორცისმიერი ხანგრძლივ პერსპექტივაში.
ამდენ „ქარტეხილებს“ გავუძელი, ვუძლებ და სიმშვიდითა და ბედნიერებით არც ახლა მანებივრებს ცხოვრება, „მარად ურიას“, თუმცა გალაკტიონის ამ ლექსის სიკვდილამდე მიმდევარი ვიქნები. იქნებ ის შემდოგომაზეა დაწერილი, ნუ, სააზროვნოზე, ასაკობრივ პლანში მაინც; გალაკტიონსაც ხომ ასე ხიბლავდა სულისა თუ დროის ეს, პერიოდს არ ვიტყოდი, უფრო „განზომილება“:
„თქვენ გენატრებათ ლოჟა, პარტერი.
თქვენ გინდათ გახდეთ მილიარდელი.
მე კი ვარჩევდი გზას უნაპიროს,
ცოტა სიყვარულს და ღერ პაპიროსს.“
ზღვაზე უფრო მთა მიყვარს, „პაპიროზის“ მოწევაც არ მხიბლავს, თან ყოფასაც ვებრძვი ჩემებურად, რომ ქვეშ არ დამიტანოს, ე.ი. უკვე პრაგმატიზმიც არ მაკლია, მაგრამ ამ ლექსისადმი ერთგულება ხომ იდეაშია, არა?!
ჰოდა, სწორება იდეებზე, ნუ, შემოდგომობით მაინც, როცა ასე თვალშისაცემია ყოფიერების ცრემლი და სევდა, წარმავალობის, სიკვდილის მკაცრ მშვენიერებაზე…

დაბოლოს, სწორედ შემოდგომაზე დასაწერი მინიატურა

საღამოს, დაბნელებულზე, სავარჯიშოდ გავედი სკვერში; თან ნაგვის პარკი და პლასტიკატის ნახვრეტებიან/ყურიანი შავი კალათაც წვიღე, რომლითაც ჟოლო ვიყიდე; ვიფიქრე, ბოსტნეულის მაღაზიას იქნებ სჭირდება და რატომ გადავაგდო-მეთქი. არადა, ჩემს ბინაში არანაირადაა ზედმეტი ნივთის ადგილი, ისეთი სკულრპულოზურობითაა განაწილებული სივრცე.
გადავყარე ნაგავი და შევაღე ბოსტნეულის პატარა მაღაზიის კარიც. არ გვჭირდებაო, მომიგო დაღლილმა გამყიდველმა.
– კარგი, გადავაგდებ აქვე, ბუნკერში…
დანანებით მივუგე მე, ის-ის იყო წამოსვლაც დავაპირე, რომ კარის დახურვაზე იქ მდგომი უხეში გარეგნობის კაცი შემეწინააღმდეგა. მგონი, ტვირთმზიდავია მათთან. გარეგნობა მოკლედ რომ აღვწერო, აი, ჩემს ბავშვობაში ექიმ აიბოლიტისა თუ ჰიტლერისულვაშებიან/სომხურცხვირიანი და სათვალიანი ნიღაბი იყიდებოდა, წამსვე რომ გაქცევდა ამ გამოგონილ, ჰიპერრეალისტურ, პერსონაჟად. ჰოდა, ეს ღარიბულად, თუმცა თბილად ჩაცმული ადამიანი ცოცხალი ხორცშესხმა იყო იმ ნიღბისა, შეჭაღარავებული ულვაშებიანად.
– რას ამბობ, რას გადააგდებ?!
– აბა, რა ვქნა?!
– მომეცი მე, სახლში წავიღებ, ყვავილს ჩავდგამ და დავკიდებ!
– უი, რაზეა საუბარი, ინებეთ!
აქეთ მე გამიხარდა, რომ ამ, ასე თუ ისე, მოლამაზოსავით, თუმცა, ცოტა არ იყოს, პირქუშ ნივთს არ გადავაგდებდი და პირქუშივე გარეგნობის კაცს მივცემდი, რომ გამოეყენებინა.
მერე, გზა რომ გავაგრძელე, მივხვდი, რამაც გამახარა ასე.
ეს კაციც, როგორც უამრავი ადამიანი ჩვენს ქვეყანაში, სოციუმის სიმძიმით „წელშია მოხრილი“, ამ კაცის შემთხვევაში კი როგორც პირდაპირი, ისე გადატანითი მნიშვნელობით. მიუხედავად ამისა, მას შენარჩუნებული აქვს სულიერი სიფაქიზე, რადგან მან, კაცმა, უხეში ბუნებისამ და წესით, ჩვენს ხისტ რეალობაში უფრო გაუხეშების პერსპექტივის მქონემ, კი არ მითხრა, რომ ხახვს ან ნიორს, ან კარტოფილს ჩავყრიო მაგ კალათაში, ყვავილი მიხსენა და მასზეც იზრუნა, თავზეც და აგერ, ჩემზეც, ასე რომ გამომიკეთა განწყობა.
ყველა ასეთ კაცს (ამჯერად ეს განუსაზღვრელობითი ნაცვალსახელია და ქალსაც მოიაზრებს) გაუმარჯოს (გაემარჯვოს) ამ უბედურ ქვეყანაში, საკუთარ თავში მშვენიერების წყურვილს რომ ინარჩუნებს. ეს ღვაწლია ჩვეულებრივი და სწორედ ამ ღვაწლის გამო წარმოვიდგინე, როგორ უყვარს ეს საწყალი („საწყალთ საწყლობა რომ მესმის…“) კაცი ღმერთს, თუნდაც ძვირადღირებული ავტომობილების ფასებისა თუ მარკების ზეპირად მცოდნე/მქონე კაცზე უპირატესად; მეზვერესავით, ფარისევლისა და მეზვერის იგავიდან…
P.S. მერე შეიძლება მაგ კაცს ფოტო გავავუღო, სულ მაგ მაღაზიაშია და კიდევ ერთი ფოტონოველაც მექნება…

თითქმის ყველა ქართულ სოფელში ერთი და იმავე პროფესიის წარმომადგენლები მიიჩნევიან საპატიო მოქალაქეებად. ყველა პატარა დასახლებაში განსაკუთრებულად ეპყრობიან ექიმებსა და მასწავლებლებს. ბევრგან კი სასოფლო საზოგადოების ყველაზე გამორჩეული წევრები სკოლის დირექტორები არიან. დირექტორთა ღვაწლის უკვდავსაყოფად ადგილობრივები ხშირად ქუჩებსა და სკვერებს ანიჭებენ მათ სახელს.

სოფელში სკოლის დირექტორის შრომის, მისი ლიდერობის შემჩნევა ადვილია, მილიონიან მეგაპოლისში კი სასწავლებლის ხელმძღვანელთა გარჯის აღმოჩენა და სათანადოდ დაფასება შეუძლებელია. მითუმეტეს მაშინ, როდესაც ირგვლივ ქაოსი სუფევს, ყველა გადარჩენისთვის იბრძვის და არავის სცალია განათლების სფეროსთვის (ორი საუკუნის გზაგასაყარს ვგულისხმობ).

აქედან გამომდინარე, ალბათ, ვალდებულები ვართ, რომ ხანდახან ჩვენს წარსულზე ვწეროთ და საგანგებოდ გავიხსენოთ ადამიანები, რომელთაც გვიან 90-იან და ადრეულ ორიათასიან წლებში გადაგვარჩინეს.

სკოლის მოსწავლე 1998 წელს გავხდი. ზაფხულში ჩემს ოჯახში დიდი თათბირი გაიმართა, რომელსაც უნდა გადაეწყვიტა, თუ რომელ სასწავლებელში შევდგამდი ფეხს. დედა და დეიდა გერმანული სკოლის მხარეზე იყვნენ, ევროპული ლიტერატურის სიყვარული და დეიდაშვილთა გამოცდილება პეტრიაშვილის ქუჩისკენ მიმავალ გზას მიკვალავდა. ბებია წინააღმდეგი იყო და მიაჩნდა, რომ მომავალი ბარნოვის ქუჩისთვის უნდა დამეკავშირებინა. მისი მეგობრები და კოლეგები აღფრთოვანებული იყვნენ იქაური წესრიგით. ბებიამ ქვა ააგდო და თავი შეუშვირა, ნიადაგის მოსინჯვის უფლება მოითხოვა. ახლაც მახსოვს პატარა ფურცელზე ჩამოწერილი სია, რომელიც ჩემი მშობლების ნაცვლად ოჯახის ყველაზე გავლენიან წევრს, ბაბუას გაუგზავნეს. ბაბუას სახელმწიფო სკოლაში მისი შვილიშვილის მოწყობის სანაცვლოდ მერხი უცხოურ ვალუტაში უნდა შეესყიდა, ცალკე უნდა გადაეხადა რვეულების შემოწმების ფული, უნდა ეზრუნა სკოლის საგადასახადო შეღავათების მოპოვებისთვის და ა.შ. ქაღალდის ნაგლეჯმა საოჯახო კრებას გადაწყვეტილების მიღება გაუადვილა, ყველამ ერთხმად დაასკვნა, რომ სასკოლო მესვეურები ამ ქაღალდის ნაგლეჯით არ დაკმაყოფილდებოდნენ და ყოველთვე ახალ-ახალი მოთხოვნებით მოგვაკითხავდნენ, ამიტომ სახლიდან ხუთი წუთის სავალზე, მეექვსე გიმნაზიაში დავიწყე სიარული.

გიმნაზიაში ჩვენთვის არაფერი მოუთხოვიათ. როგორც სამშვილიანი ოჯახის წარმომადგენელს ფონდის ფულის დადებაც კი არ მიწევდა. მხოლოდ ერთი შავგვრემანი, ოდნავ თვალებჩასისხლიანებული, თოკზე ჩამოკიდებული სათვალით შეიარაღებული ქალი მომიახლოვდა, თავზე ხელი გადამისვა და ბოხი ხმით მითხრა: „ხომ კარგად ისწავლი, ჩემო ბიჭო?!“. მახსოვს როგორ წამსკდა თვალებიდან ცრემლი, როდესაც იმავე ადამიანმა მიკროფონში გამოაცხადა ჩემი გვარი და 108-ე ოთახში, ქეთი დოჩანაშვილის კლასში გამანაწილა. ეს ქალი ჩვენი დირექტორი, ფილოლოგიის დოქტორი ლალი გულისაშვილი გახლდათ.

ქ-ნ ლალის ლიტერატურის მოყვარულები იცნობდნენ, როგორც მეოცე საუკუნის ათიანი წლების კრიტიკის მკვლევარს. იგი სახელგანთქმული გახლდათ, როგორც პოეტი და სასიმღერო ტექსტების ავტორი. დღემდე ათასობით ბავშვი იძინებს მის მიერ კინოფილმ „იავნანასთვის“ დაწერილ ლექსზე. მაგრამ ერთეულები აღნიშნავენ, თუ როგორი დირექტორი იყო ლალი გულისაშვილი.

მისი სასკოლო პოლიტიკის პირველი მახასიათებლის შესახებ ნაწილობრივ უკვე მოგახსენებთ. ქ-ნი ლალი უკომპრომისოდ ებრძოდა ქრთამს. მთელი ქვეყანა, მთელი განათლების სისტემა კორუფციაში იხრჩობოდა, ჩვენს სკოლაში კი სუნამოს საჩუქრად გადაცემასაც კი ვერ ბედავდნენ მასწავლებლისთვის.

ჩემი ერთი ბებია თავისი ცელქი შვილის დამრიგებელს საზომი ლენტით აკითხავდა სახლში, რათა ფანჯრების სიგანე დაედგინა, ფარდები შეეკერა და ამგვარად ეხსნა თავისი ბიჭი გარიცხვისგან, მეორე კი სიმწრით მოხარშულ მურაბებს აგზავნიდა პედაგოგთან იმავე მიზნით. წარმოიდგინეთ, ამგვარ ტრადიციებზე დაშენებული 90-იანი წლების განუკითხაობა! პრაქტიკულად წარმოუდგენელი იყო სკოლის ხსნა აღებ-მიცემობისგან, მაგრამ დოქტორი გულისაშვილი თავისი სიმკაცრითა და კონტროლით მაინც ახერხებდა ოაზისის შექმნას, ჩვენს მშობლებს ვერავინ უჭერდა ყელზე ხელს.

პოეტი მხოლოდ სიმკაცრით ვერ დაამყარებდა წესრიგს. იგი საგულდაგულოდ, განსაკუთრებული მონდომებით არჩევდა თითოეულ კადრს. შესაბამისად, ჩვენი სკოლა სავსე იყო ძველი თაობის უპატიოსნესი წარმომადგენლებითა და ახალი თაობის ენერგიით, ენთუზიაზმით სავსე მასწავლებლებით. თითქმის ყველას პროფესიონალიზმი და თავისი დარგის პასიონარული ერთგულება აერთიანებდა.

რას არ აკეთებდნენ ეს პედაგოგები, რომ ჩვენი სასკოლო ცხოვრება გაეხალისებინათ. მახსოვს, როგორ დაამონტაჟეს ქ-ნმა ლალიმ და ისტორიის მასწავლებელმა, ლევან მიზანდარმა ყველა სართულზე დინამიკები. დინამიკებს განცხადებების გასავრცელებლად არასდროს იყენებდნენ. ყოველი შესვენება სხვადასხვა დარგის მუსიკას ეძღვნებოდა, ხან კლასიკას ვუსმენდით, ხან კი აფროამერიკულ შედევრებს.

რაც მთავარია, ლალი გულისაშვილი სულსა და გულს დებდა, რომ ჩვენს სკოლას გერმანულ საგანმანათლებლო სივრცესთან განემტკიცებინა კავშირები. თვე არ გავიდოდა, რომ პეტრიაშვილის ქუჩაზე რომელიმე ფედერალური მიწის ოფიციალური უწყების წარმომადგენელს არ დაედგა ფეხი, ან რომელიმე გერმანული საჯარო სკოლის მესვეური არ სწვეოდა ჩვენს სკოლას, ცალკეულ ოჯახებთანაც კი მიმდინარეობდა მოლაპარაკებები, რათა რამდენიმე ბავშვს რამდენიმე თვით მაინც ჰქონოდა გერმანიაში სწავლის მიღების შესაძლებლობა. გვყავდნენ გერმანელი მასწავლებლები, გერმანელი კონსულტანტები, რაც ჩვეულებრივ საჯარო სკოლას არაჩვეულებრივ ელფერს სძენდა.

ოღონდ მინდა, რომ მთელი სურათი დაინახოთ. ქ-ნი ლალი სრულ სიბნელეში ცდილობდა გზის გაკვალვას. ხშირად გაკვეთილები გვიცდებოდა გათბობის სისტემის აფეთქების გამო. დღემდე ზუსტად არ მესმის, თუ რას ნიშნავს ეს სიტყვები: „დღეს სკოლა არ გექნებათ, მესამე კლასში ბოტკინია!“. ალბათ, როგორი რთული იქნებოდა ბრძოლა ვერაზე გავრცელებულ კრიმინალურ ჯგუფებსა და სკოლას შორის კავშირების ჩაშლისთვის. 2002 წლის მიწისძვრაც დაგვატყდა თავს მისი გამანადგურებელი შედეგებით. მაშინ სატელეფონო ხულიგნობაც მოდაში იყო, თავისი ნებით ან ბოროტმოქმედთა წაქეზებით, ბავშვები ტაქსოფონებიდან რეკავდნენ სკოლაში და იუწყებოდნენ, რომ შენობაში ნაღმია. ერთი სიტყვით, წისქვილის ქვაც კი დატრიალდა ქ-ნი ლალის თავზე, მაგრამ ის ბოლომდე ფეხზე იდგა და მინერვა მაკგონაგელივით იცავდა ჩვენი სკოლის კედლებს.

წლების შემდეგ მუდამ მხვდებოდა ხოლმე უბანში, მელიქიშვილის გამზირზე, ლაბრადორს ასეირნებდა. ყოველთვის განსაკუთრებულ პატივისცემასა და ინტერესს ვგრძნობდი მისგან. სერიოზულ შეკითხვებს მისვამდა. ცოტა უცნაურად ვგრძნობდი თავს, რადგან მის წინაშე კვლავ შეშინებული პირველკლასელი იღვიძებდა ჩემში. ენის ბორძიკით ვპასუხობდი, ვიბნეოდი, მაგრამ ყველაფერი თავის ადგილზე დგებოდა, როცა წინადადებას ჩვენი პირველი, შორეული შეხვედრის დროს ნათქვამი ორი სიტყვით ასრულებდა: „ჩემო ბიჭო“.

ვნანობ, რადგან ვერც ერთხელ ვერ გავბედე, რომ მისთვის მადლობა მეთქვა.

ბავშვობის მოგონებებაა. იმ დროის, ჯერ კიდევ წერა-კითხვის უცოდინარს დედა, ჯამით ხელში, საყვარელი წიგნების შინაარსს რომ მიყვებოდა, ცხადია, საჩემოდ შეცვლილ-შელამაზებულს. ზღაპრები გამოლეოდა და ეს ღონე ეხმარა ჩემს გასაბრუებლად, პირის გაღებაზე დასათანხმებლად. მონათხრობით თავბრუდახვეული, ანგარიშმიუცემლად ვყლაპავდი ყველაფერს, რასაც კი კოვზით გამომიწვდიდა, აღარ ვაწამებდი.

ლავრენტი არდაზიანის „სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილიც“ იმ წიგნებს შორის იყო, რომლებიდანაც ყველაზე სახალისო ამბები ამოარჩია და მომიყვა, თან არაერთხელ. სიცილისგან ცრემლები გვდიოდა, მთავარ გმირს ხან ვკიცხავდით – ფულის სიყვარულს სხვა ყველაფერი როგორ გადააყოლაო, და ხან, უბრალოდ, გვეცოდებოდა – რომ არ იცოდა, თეატრში ტაში როდის უნდა დაეკრა.

რა თქმა უნდა, მერე ბევრჯერ წავიკითხე ეს წიგნი და საბრალო სოლომონსაც სხვაგვარად შევხედე, ავტორის სიმართლე და სიმარჯვეც დავინახე. ბოლო, შარშანდელმა გამოცემამ კი იმით მიმიზიდა, რომ მალხაზ ხარბედიას წინასიტყვაობა ახლავს, მრავალი საგულისხმო დეტალით. ლავრენტი არდაზიანის პროზის მარილი ლიტერატურულ არითმეტიკაშიაო, – ასეთ შეფასებასაც ვნახავთ შესავალ წერილში. მართლაც იშვიათი სიზუსტეა. თარიღებით გატაცება. წონის მიხედვით წვრილმანების დახარისხება. ამის გამოც უნდა ყოფილიყო, რომ ისევ გატაცებით ვკითხულობდი, ისევ თავბრუსხვევით.

თავიდან ქოხში ვართ – „ქოხში, რომელიც უფრო მიემსგავსებოდა ღრმა სოროსა, დათვის სადგომსა, ვიდრე კაცის სადგომსა“. მალევე დადგება დღე, როცა ტახტი, ჭილობი, ფარდაგი და ლოგინი – მეჯღანუაშვილების მთელი ქონება იქნება. წესით, ამ ბნელი ორმოდან თავის დაღწევა ყველაზე მეტად უნდა უნდოდეს ყმაწვილკაცს, ხელისგულზე პირველი ოქროს დამნახავს, სოლომონს კი მისი ელვარება საბედისწეროდ აბრმავებს: „კაცის ენაზედ ვერ ვპოვებ სიტყვასა, რომ გამოვთქო, როგორ შამიყვარდა ის ოქრო! ღვიძლები შაიქნა ის ჩემის სულისა! ჩემმა გულმა გაუღო კარები და მაგრა ჩაიკრა!“ ამ წუთიდანაა განწირული. ამ სიყვარულითაა დაღუპული.

ვხედავთ, ფულს ფული როგორ ემატება, როგორ ერევა თავგზა ახალგაზრდა კაცს, როგორ უბედურდება: „ძილი და მოსვენება არა მქონდა: ჩემი გონება იყო გართული ფულებით. ჩემი გული გრძნობდა მხოლოდ ფულების სიყვარულსა. ეს სიყვარული იქამდის გამიცხოველდა, რომ ხშირათ მშრალა პურსაც არ ვყიდულობდი, რომ გროშს გროში არ მოკლებოდა“. ნუ გამამტყუნებთ, ადამიანის ბუნებაა ასეთიო, – ამასაც ამბობს მთავარი გმირი, – „ათასს თუმნებს“ ვერ ვჯერდებოდი, მილიონი მინდოდაო.

ცხოვრების გზაზე რა აღარ გადახდება სოლომონს, მდიდრულ ცხოვრებასაც მოინდომებს, სახლს სხვების წაბაძვით მოაწყობს, ცოლ-შვილს თეატრში სიარულს დააჩვევს, მაგრამ მთავარ მიზნად ისევ ის აქვს, რომ მისი ქონება სხვებისას აღემატებოდეს, იზრდებოდეს და იზრდებოდეს. გემოვნებისა არა გამეგება-რაო, – აღიარებს, მკითხველს კი ნელ-ნელა თავისი ტანჯვის მოზიარედ ხდის. ვეღარ გაგეცინება მეჯღანუაშვილზე. ვეღარც საქციელს დაუწუნებ თვალახვეულს, უფსკრულისკენ ნაბიჯგადადგმულს.

„მართალია, ბოლომდის მე ვიყავ სავსე მდიდარი, პატივცემული, მხიარულად ვეჩვენებოდი ხალხს და მრავალნი დამნატროდნენ, მაგრამ იმ დღიდან, როდესაც დავიწყე დიდებით ცხოვრება, ჩემს გულს ჰქენჯნიდა რაღაც განუსაზღვრელი ჭმუნვა და მე აღარ მესიამოვნებოდა-რა ქვეყანათაზე. ამ ჭმუნვის მიზეზი იყო ჩემში, ჩემს გარეთ არა ყოფილა“, – ესეც მისი სულის შემძვრელი აღსარების დასასრული.

როგორი ამბავია, რომ სანამ წერა-კითხვას ვისწავლიდი, მეზღაპრედ ლავრენტი არდაზიანი მყავდა. ან ის, რომ სიკეთესა და ბოროტებაზე, ბედნიერებასა და უბედურებაზე ასეთი გზებით მიყვებოდნენ.

ვეძებ. სულ ვეძებ ასეთ საკითხავს, ახლიდან, ახლებურად რომ დამანახებს იმას, რაც იყო. წარსულს, რომლის შესახებ ნათქვამ სიტყვას, თვითმხილველისას, ფართოდ თვალგახელილი მოწმისას დიდი ფასი აქვს. მეორეა, როგორ წერს გერონტი ქიქოძე, როგორი ენით. მისი ჩანაწერების პატარა წიგნს, ახლად გამოცემულს, სხვა წიგნის ძებნისას გადავაწყდი, ვიყიდე და კითხვა დაუყოვნებლივ დავიწყე.

გასული საუკუნის პირველი ნახევრის მთავარი ამბების მოყოლისას ავტორი მათაც საყურადღებოდ აღწერს, ვინც მკაფიოდ გასარჩევი კვალი დატოვეს, ვისმა გადაწყვეტილებებმაც – გაუმართლებელმაც, გამართლებულმაც – ისტორია მეტ-ნაკლებად შეცვალეს. არც „დემაგოგიური აქცენტის ტლანქ მატერიალიზმთან“ ერთად „ზნეობრივი ოპტიმიზმის“ მქადაგებელი ნოე ჟორდანიაა დავიწყებული და არც ლავრენტი ბერია, რომლის ყურებსაც „ყველაფერი ესმოდათ, თვით ქალ-ვაჟის ჩურჩული სიყვარულის სარეცელზე, თვით მრგვალი მაგიდის გარშემო მსხდომარე მეგობრების ნელი საუბარი; რაც შეეხება სულთმობრძავთა ხრიალს, მას თბილისის დიქტატორი ისე იყო შეჩვეული, რომ ალბათ მისი შეწყვეტისთანავე ეღვიძებოდა, როგორც ეღვიძება მეწისქვილეს, როცა დოლაბის ხრიალი ჩერდება“.

მომნუსხველი შედარებები მრავლადაა ამ წიგნში, რომელშიც მწერლებსაც შევხვდებით, ყველაზე სახელიან შემოქმედებს. მიხეილ ჯავახიშვილის გარეგნობის აღწერას ავტორი შემდეგ სიტყვებს მოაყოლებს: მახვილ ჭკუასთან ერთად რაღაც ბავშვურ გულუბრყვილობასაც ავლენდაო. იქვე კი მის „მტკივნეულ პატრიოტიზმსაც“ ახსენებს. დაუფარავად დასცინის გრიგოლ რობაქიძეს – დიდად პატივმოყვარე იყო და ფიქრობდა, რომ სამშობლოში მის ნიჭს სათანადოდ არ აფასებდნენო: „გადაწყვიტა, ხმალი გადაეტეხა ბაზალეთის ტბასთან დამარცხებულ გიორგი სააკაძესავით და უცხოეთში გადახვეწილიყო, რათა იქიდან უმადური თანამემამულეების დაპყრობა ეცადნა“.

მძიმეა 1921 წლის 24 თებერვლის მოგონება. ცოტა ხნით ადრე თბილისში დარწმუნებულები იყვნენ, რომ „ქართული დემოკრატიის კიდობანი მტკიცედ იყო შეკრული და ყოველ წარღვნას გაუძლებდა“. მაგრამ დადგა დღე, რომელმაც თავის მოტყუება შეუძლებელი გახადა. „24 თებერვალს ერთს ჩემ მეგობართან ერთად უძილო ღამე გავატარე, – წერს გერონტი ქიქოძე. – ქალაქის ქუჩებში საოცარი სიჩუმე იდგა. თოვლის ფანტელები უხმოდ ეცემოდნენ ქვაფენილებს. უკან ჩამორჩენილი ჯარისკაცები ჩრდილებივით მოძრაობდნენ, ზოგი მათგანი კედელზე აყუდებდა ან მიწაზე აგდებდა თავის თოფსა და სავაზნეს. ქალაქი ჩაბნელებული იყო“. მარტში რევოლუციური კომიტეტი მას დასავლეთ საქართველოში დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასთან მოსალაპარაკებლად აგზავნის. გასავლელი გზის სირთულეს საშინელი სიცივეც ემატება: „კაცს ეგონებოდა, დარიალის კარი ფართოდ გაიღო და ჩრდილოეთის უსაზღვრო სივრცეებიდან საქართველოში სუსხიანი ქარები შემოიჭრნენო“.

30-იანი წლების ქრონიკა კიდევ უფრო გულისმომკვლელია. შიში და უიმედობის, უმომავლობის განცდა. სიკვდილის დაუჯერებელი სიახლოვე. ყოველ ნაბიჯზე დაგებული ხაფანგები. „დატყვევებულთა ერთ ნაწილს კონვეიერის სისტემით ხოცავდნენ, როგორც ხარებს ხოცავენ ჩიკაგოს სასაფლაოზე, ხოლო მეორე ნაწილს შრომის ბანაკებში გზავნიდნენ, სადაც მათ ნელ-ნელა ჩაფერფვლა ელოდათ, აუტანელი შრომისა და საკვების ნაკლებობის გამო“, – ვკითხულობთ წიგნში, რომლის ავტორი იმასაც ამბობს, შიშის მიზეზი ისიც იყო, რომ ხალხი ხედავდა – კომუნიზმი მეტისმეტად სწრაფად მიჰქროდა საბედისწერო უფსკრულების ნაპირასო.

ბევრი დასამახსოვრებელი ამბავია გერონტი ქიქოძის ჩანაწერების ამ წიგნში, ბევრი ისეთი დაკვირვება თუ შეფასებაა, წარმოსახვასაც რომ აღიზიანებს და შემაწუხებელ შეკითხვებსაც აჩენს. მაინც რა ჩანს წარსულის უფსკრულებში? მაინც სადამდე მივაწვდინეთ თვალი?

განვითარების შეფერხების ან შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ინდივიდის საბაზისო ენობრივი და ფუნქციური უნარების გასაზომად, გამოყენებით ქცევის ანალიზთან (ABA) ერთად, ხშირად მიმართავენ იმგვარ საგანმანათლებლო ინსტრუმენტს, როგორიცაა „ენისა და სწავლის საბაზისო უნარების შეფასება“ (The assessment of basic language and learning skills, შემოკლებით  — ABLLS)[1]. ეს არის შეფასების ინსტრუმენტი,  ბავშვის უნარებზე დაკვირვების სისტემა, ერთგვარი სახელმძღვანელო, გზამკვლევი სასწავლო გეგმის შედგენისას, რომელიც გამოიყენება აუტიზმის ან სხვა განვითარების შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებისთვის, ენისა და კრიტიკული აზროვნების უნარების სწავლების წარმართვის მიზნით.

მიჩნეულია, რომ ეს ინსტრუმენტი    საფუძვლიანად მიმოიხილავს სფეროებსა და უნარებს, როგორებიცაა: ენა, სოციალური ურთიერთქმედება, თვითდახმარება, აკადემიური და მოტორული უნარები, რომლებსაც ტიპური განვითარების ბავშვები იძენენ საბავშვო ბაღში შესვლამდე.

ექსპრესიული ენობრივი უნარები ფასდება ენობრივი ქცევის ანალიზის საფუძველზე,  რომელიც, თავის დროზე, შემუშავებულია ბორეს ფრედერიკ სკინერის მიერ  წიგნში —  „ვერბალური ქცევა“ (1957). ამა თუ იმ უნარის სფეროს დავალებები დალაგებულია  მარტივიდან უფრო რთულ დავალებამდე. ეს პრაქტიკული ინსტრუმენტი ხელს უწყობს   ბავშვისთვის საჭირო, ყოველდღიური უნარების გამოვლენას ეფექტური კომუნიკაციისა და სწავლისთვის.

შეფასებისაგან მიღებული ინფორმაცია მშობლებსა და პროფესიონალებს საშუალებას აძლევს, დაადგინონ ბავშვისთვის ხელისშემშლელი დაბრკოლებები, რომლებითაც ფერხდება ახალი უნარების შეძენა, და შეიმუშაონ მრავლისმომცველი სასწავლო გეგმა.

შეფასების ჩარჩო ორი დოკუმენტისგან შედგება,  ესენია: პროტოკოლი და სახელმძღვანელო.

• ABLLS-R პროტოკოლი გამოიყენება ბავშვის მიერ დავალების შესრულების შესაფასებლად და შეიცავს 15 დანართს. მათ საფუძველზე, შესაძლებელია შეფასების პროცესში სხვადასხვა სპეციფიკური უნარის თვალყურის დევნება.
• ABLLS-R სახელმძღვანელო იძლევა ინფორმაციას ABLLS-R-ის მახასიათებლების, საკითხების სწორად შეფასებისა და ინდივიდუალური საგანმანათლებლო პროგრამის (IEP) იმ მიზნებისა და ამოცანების შემუშავების შესახებ, რომლებიც მკაფიოდ განსაზღვრავს და მიზნად ისახავს მოსწავლის საჭიროებებს.

ორიგინალური ვერსია პირველად 1998 წელს გამოიცა „Behavior Analysts, Inc.-ის“ მიერ და შემუშავდა დოქტორების — ჯეიმს ვ. პარტინგტონის და მარკ ლ. სანდბერგის მიერ. იგი  2006 წელს კვლავ გადაამუშავა პარტინგტონმა.  გადამუშავებული ვერსია მოიცავს მრავალი ახალ დავალების პუნქტს და უზრუნველყოფს უფრო კონკრეტულ თანმიმდევრობას სოციალური, მოტორული, ყურადღების თუ სხვა უნარების სფეროში, უნარებთან დაკავშირებული საკითხების ინტეგრირებისა და დადგენილი უნარების თავისუფლად გამოყენების უზრუნველსაყოფად. დოქტორ მარკ სანდბერგმა მოგვიანებით, 2008 წელს, შექმნა ვერბალური ქცევის საკუთარი შეფასება, სახელწოდებით — „VB-MAPP“[2].

სწავლის კიდევ ერთი შეფასების ინსტრუმენტია „საერთაშორისო განვითარებისა და ადრეული სწავლის შეფასება“ (IDELA)[3]. ეს ინსტრუმენტი გამოიყენება სამიდან ექვს წლამდე ასაკის ბავშვთა ქცევითი განვითარებისა და სწავლის შესაძლებლობების გასაზომად და შესადარებლად სხვა ქვეყნების მონაცემებთან.[4] IDELA ეფუძნება ბავშვის წიგნიერებას, არითმეტიკას, სოციალურ-ემოციურ უნარებსა და მოტორულ უნარებს.

არსებობს „WebABLLS“ შეფასების ელექტრონული ვერსიაც. ის საშუალებას აძლევს მშობლებს, მასწავლებლებს, მეტყველების სპეციალისტებს, ქცევის ანალიტიკოსებს და სხვა პირებს, დააჩქარონ ინდივიდუალური საგანმანათლებლო პროგრამების (IEP) და პროგრესის ანგარიშების შემუშავება და მარტივად გააზიარონ ინფორმაცია ბავშვის შესახებ. WebABLLS გთავაზობთ ვიდეოებს არაერთი უნარის შესახებ, რომლებიც იზომება ABLLS-R-ით და შეიძლება გამოყენებულ იქნას ამ კონკრეტული უნარების დემონსტრირებისთვის. ბოლო წლების განმავლობაში, ტიპიური განვითარების  ბავშვების მშობლები, ნათესავები და მეგობრები მონაწილეობდნენ მიმდინარე კვლევით პროექტში. მათ WebABLLS-ში შეჰყავდათ მონაცემები, რომლებსაც აგროვებენ მშობლები ან პროფესიონალები. ისინი იცნობენ ბავშვებს და გავლილი აქვთ ტრენინგი ABLLS-R-ის ადმინისტრირებაში. მონაცემები ახლდება სამთვიანი ინტერვალებით (ანუ 6, 9, 12 თვე), რათა თვალყური ადევნონ უნარების კონკრეტულ ცვლილებებს ბავშვების განვითარების პროცესში. ეს წინასწარი მონაცემები შეგროვდა სისტემატური წესით, რათა მოგვაწოდონ ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ როდის იძენენ ტიპიური განვითარების  ბავშვები ABLLS-R-ით გაზომილ თითოეულ უნარს.

ამ კვლევითი პროექტის წინასწარი მონაცემები მოიცავს 81 ბავშვს (42 გოგონას და 39 ვაჟს), რომელთა ასაკი 6 თვიდან 60 თვემდე მერყეობს. ბავშვები სხვადასხვა  ადგილიდან (როგორც ეროვნულ, ასევე საერთაშორისო) და განსხვავებული ეთნიკური, სოციალურ-ეკონომიკური და საგანმანათლებლო წარმომავლობის არიან. წარმოდგენილია შესაძლო ქულების საშუალო პროცენტული მაჩვენებელი, ასევე დიაპაზონი ნიმუშისთვის ყველაზე მაღალიდან ყველაზე დაბალ ქულამდე თითოეული, 3-თვიანი ასაკობრივი ინტერვალისთვის. მონაცემები ნათლად მიუთითებს, რომ ტიპიური განვითარების მქონე ბავშვები 4-დან 5 წლამდე ასაკისთვის ავლენენ ABLLS-R-ით გაზომილი ძირითადი ენობრივი და სასწავლო უნარების უმეტესობას.

მიუხედავად იმისა, რომ ABLLS-R ყველაზე ხშირად გამოიყენება განვითარების შეფერხებებისა და შეფერხებების მქონე ბავშვებთან (მათ შორის აუტიზმის), მისი გამოყენება შესაძლებელია ნებისმიერი ადამიანისთვის, ვისაც შეიძლება აკლდეს საბაზისო კომუნიკაციის ან ცხოვრებისეული უნარები. ის აფასებს ინდივიდის ძლიერ და სუსტ მხარეებს 25 უნარ-ჩვევიდან თითოეულში, ისინი, თავის მხრივ, დაყოფილია რამდენიმე უნარ-ჩვევად, რომლებიც დალაგებულია ტიპური განვითარების ან სირთულის მიხედვით. ამრიგად, F1 უნარი (მინიშნებით მოთხოვნა) უფრო მარტივი უნარია, ვიდრე F12 (დახმარების მოთხოვნა). როგორც წესი, უფრო მაღალი უნარების სწავლებამდე საჭიროა უფრო დაბალი დონის უნარები.

ABLLS-R ტარდება ბავშვის ქცევის დაკვირვებით თითოეულ უნარ-ჩვევის სფეროში. ინსტრუქტორი ბავშვს მისცემს სტიმულს (ვერბალური, ხელის გადასმით, არავერბალური და ა.შ.) და, იმისდა მიხედვით, თუ რას აკეთებს ბავშვი (ქცევა), განსაზღვრავს მისი უნარების დონეს. ზოგიერთი უნარის ტესტირება რთულია ან დიდ დროს მოითხოვს.

ABLLS-R დაყოფილია 25 ფუნქციურ ზონად, რომელთაგან თითოეული შეესაბამება ანბანის ასოს. ABLLS-სა და ABLLS-R-ს შორის სექციები მსგავსია; ძირითადად უნარები განსხვავდება რაოდენობითა და მასშტაბით.

იმის მიუხედავად, რომ უნარების სია ამომწურავი არ არის, უნარები, ძირითადად, ბავშვის განვითარების მიხედვითაა დალაგებული, თუმცა ყველა ბავშვი განსხვავებულად სწავლობს და, ამავდროულად, შეფასება არ არის სრულად სტანდარტიზებული, — მიუთითებენ, რომ ABLLS-R შეფასების უპირატესობად ითვლება შემდები ფაქტორები: შეფასების წარმართვა შესაძლებელია გამოყენებითი ქცევითი ანალიზის არასრულყოფილი ცოდნის  მქონე ადამიანების მიერ, რომ ეს შეფასება მოიცავს საბაზისო ენობრივ, აკადემიურ, თვითდახმარების, საკლასო, უხეში და წვრილი მოტორიკის უნარებს და უზრუნველყოფს მშობლებისა და პედაგოგებისთვის სწრაფ მიმოხილვას მოსწავლის უნარების დონის დასადგენად. ამავდროულად,  მშობლებისა და მასწავლებლებისთვის მარტივია მოსწავლის უნარების საგანმანათლებლო პროგრამებთან დაკავშირება და იძლევა მონაცემებს ნორმალური განვითარების უნარების დონის მითითებისათვის.

გამოყენებული რესურსები:

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Assessment_of_basic_language_and_learning_skills
2. https://cultivatebhe.com/what-is-a-mand/
3. https://leafwingcenter.org/intraverbal/
4. https://www.jstor.org/stable/40319125
5. Schwartz, I. S., Boulware, G., McBride, B. J. & Sandall, S. R. (2001). Functional Assessment Strategies for Young Children with Autism. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 16 (4), 222–227.
6. Thompson, Travis. (2011). Individualized Autism Interventions for Young Children. Baltimore, MD: Paul H. Brookes Publishing Co.

[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Assessment_of_basic_language_and_learning_skills

[2] https://marksundberg.com/vb-mapp/

[3] https://idela-network.org/

[4] IDELA-ს გამოყენებით ქვეყნებს შორის იყვნენ ავღანეთი, ბოლივია, ეთიოპია, უგანდა და ვიეტნამი.

[5] გამოყენებითი ქცევითი ანალიზის (ABA) თერაპიაში, “mand” ვერბალური ქცევის ერთ-ერთი ყველაზე ფუნდამენტური სახეობაა და ხშირად პირველადი კომუნიკაციის უნარი, რომელსაც ასწავლიან.  mand — არსებითად იმგვარი თხოვნაა, რომ ადამიანი იყენებს სიტყვებს, ჟესტებს, ჟესტებს ან კომუნიკაციის სხვა ფორმებს, რათა ითხოვოს ის, რაც სურს ან სჭირდება, მაგალითად, ამბობს: „ნამცხვარი“, როდესაც მშიერია ან „დახმარება“, როდესაც რაიმე დავალების შესრულება უჭირს.

[6] „მიაუ-ს“ ამბობს …. (კატა); შენ გძინავს… (საწოლში)…

წინამდებარე წერილში ერთი საკვანძო მიდგომის შესახებ ვისაუბრებთ, რომელიც ქართულ საგანმანათლებლო სივრცეში ცნობილია პასუხისმგებლობის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემის მოდელით. და, რადგან ეს წერილიც ჩვენი სერიის ,,სწავლის ძირი” მე-16 ნაწილია, განვიხილოთ ეს თეორია ფონოლოგიური უნარების განვითარების კონტექსტშიც. საერთოდაც, ნებისმიერი საკითხის სწავლება გარდატეხილი უნდა იყოს ამ მოდელის პრიზმაში, რადგანაც ასე ასწავლიან (უნდა ასწავლიდნენ) მშობლები შვილებს, ოსტატები შეგირდებს…

მოკლედ წერილის გეგმის შესახებ:

• მისტერ ტომ ჰასტინგსელის გაკვეთილები — ერთი სწავლების აღწერა ბაქსვუდის სკოლიდან
• საკითხის თეორიული მიმოხილვა
• ფონოლოგიური უნარების ,,ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემა”

2023 წლის მაისში ბაქსვუდის სკოლის მოსწავლეებთან და მასწავლებლებთან ერთად წილად მხვდა პატივი და ბედნიერება ინგლისის ბაქსვუდის სკოლას ვწვეოდი. ასეთი საჩუქარი გამიკეთა ბაქსვუდის სკოლამ, როგორც მასწავლებლის ეროვნული ჯილდოს 2019 წლის გამარჯვებულს. მისტერ ტომიც იქ გავიცანი — სკოლის ჰასტინგსის ფილიალში მშვილდოსნობაში ამეცადინებდა ქართველ სტუმრებს.

1. შესავალი საუბარი

,,მშვილდოსნობას უყვარს დისციპლინა,” — ასე დაიწყებდა, ალბათ, საუბარს მისტერ ტომი. ჯერ ერთი, ბაქსვუდის ქართველ მერცხლებთან, მაგრამ მაინც უცნობ ბავშვებთან იწყებდა მუშაობას. მეორეც, მართალია, არა ცეცხლსასროლ, მაგრამ მაინც იარაღის სროლა უნდა ესწავლებინა. მისტერ ტომი ბავშვების მესვეურს დაახლოებით ასეთ დიალოგს გაუმართავდა:

— მისტერ ტომ, რამდენი სთუუდენტი (ეს სიტყვა ინგლისურენოვნების კონტექსტის საგრძნობლად გამოვიყენოთ.) შეიძლება იყოს მეცადინეობაზე?

— ერთ ნაკადში მივიღებ მაქსიმუმ 12 სთუუდენტს.

— თხუთმეტი არ შეიძლება, მისტერ ტომ?! ფლიიზ!

— მაშინ ცამეტი და გადავკოცნოთ ერთმანეთი! (ბოლო სიტყვები ჩემი მასწავლებლის, პაატა პაპავას საყვარელი გამოთქმაა და მოუხდა ამ სიტუაციას.)

…რამდენი ბავშვი უნდა იყოს ჯგუფში? ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს უსაფრთხოებისთვის. 8-12 ანუ 10 + – 2. მისტერ ტომი მათ, უპირველეს ყოვლისა, შეუვალად აუხსნიდა მეცადინეობაზე მოქცევის წესებს: უნდა განთავსდნენ მათთვის გამოყოფილ ადგილებზე, არ უნდა გადაადგილდნენ ნებართვის გარეშე, დაუკითხავად არ უნდა შეეხონ ინვენტარს, ყურადღებით უნდა მოუსმინონ მასწავლებლის ინსტრუქციებს და ზუსტად შეასრულონ ისინი…

ბატონი ტომის ასისტენტი – დამწყები მშვილდოსანი გოგონა, რომელიც, ერთი მხრივ, დიდ გამოცდილებას იღებს მშვილდოსნობასა და მის სწავლებაში, მეორე მხრივ, უზრუნველყოფს სწავლების უსაფრთხოებას — ვინძლო მისტერ ტომის მახვილ თვალს რამე გამოეპაროს პერიფერიაზე (ამ დროს პერიფერიაც უმნიშვნელოვანესია: იქ — რიგში მომლოდინე ბავშვები, აქ — სათადარიგო ისრები თუ კაპარჭები, გარე პერიმეტრის კონტროლი…).

უსაფრთხოების წესების გაცნობის შემდეგ პირველი საუბარი შეეხებოდა მშვილდოსნობის ისტორიასა და თანამედროვე მდგომარეობასაც. გაიხსენებდნენ პირველ მოისრეებს, მოშორებით აღმართულ ციხისკენაც გაიშვერდა ხელს მისტერ ტომი და იტყოდა, უილიამ დამპყრობლის მეომრებს ძალიან გაუჭირდებოდათო ჰასტინგსის მცველთა ისრებისგან თავდაცვა… ისაუბრებდნენ, რა დადებითი გავლენას ახდენს მშვილდოსნობა ადამიანის ფიზიკური და ნებისყოფითი უნარების განვითარებაზე.

2. დემონსტრირება-მოდელირება

ბავშვები უკვე მოტივირებულები არიან, ქცევის წესებიც გააცნობიერეს და უკვე მოწადინებულები არიან შეიძინონ საინტერესო გამოცდილება.

სანამ უშუალოდ ისარს სამიზნეს დააჭედებს, მისტერ ტომი კვლავ სიტყვიერად უხსნის შეგირდებს, რას და როგორ გააკეთებს: ჩვენ წინ, 10 მეტრის დაშორებით დგას სამიზნე. ჩვენი მიზანია, რაც შეიძლება ცენტრში დავარჭოთ ისარი. ამისთვის აი, ასე უნდა დავიჭიროთ მშვილდი, ჩავაგოთ ისარი და…

მისტერ სმიტის გასროლილმა ისარმა ზუზუნით გააპო მიზნის ყვითელი გული.

სამოდელო გასროლას კვლავ საუბარი მოჰყვება: რა და როგორ გავაკეთე? რა მოგეჩვენათ შედარებით რთულად? შენ როგორ გააკეთებ? რა უნდა გაითვალისწინო?

რასაკვირველია, ერთ სამოდელო გასროლას მეორე მოჰყვა, მესამე… ისევ საუბარი, გასროლებისა და გასროლის შედეგების შედარება…

3. მცდელობა და ვარჯიში

შემდეგ უკვე მოსწავლეები იღებენ იარაღს. იქვეა მისტერ ტომიც. ჯერ ძალიან ახლოს, ლამის თვითონვე ისვრის, შემდეგ ოდნავ უკან იხევს.

ისევ განხილვა პირველი მცდელობების შემდეგ: რა გამოგვივიდა კარგად? რა უნდა გავაუმჯობესოთ? როგორ?

4. გაწაფვა

რასაკვირველია, უნარს, მათ შორის მშვილდის სროლისას, წაფავს ბევრი და მრავალფეროვანი ვარჯიში. მისტერ ტომი მიზანს ართულებს, რასაც მეტი აზარტი და ხალისი შემოაქვს გუნდში.

ისევ ვარჯიში… და რამდენიმე დღეში ახალბედა მოისრეები გარკვეულ კომპეტენციას იძენენ.

ახლა კი მოკლედ მიმოვიხილოთ წერილის დასაწყისში დაანონსებული პედაგოგიკა, რომლის პრაქტიკული აღწერა ზემოთ შემოგთავაზეთ მისტერ ტომის გაკვეთილების სახით.

ტერმინი ,,პასუხისმგებლობის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემა”  ქართულ პედაგოგიკაში შედარებით ფართოდ მას შემდეგ დამკვიდრდა, რაც USAID საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტმა იგი ერთ-ერთ საკვანძო მიდგომად გამოაცხადა. სიამოვნებით მახსენდება პროექტის მეშვიდე სართული, სადაც ერთობ შემოქმედებითად ვმუშაობდით წიგნიერების გუნდი პაატა პაპავას ხელმძღვანელობით. სწორედ პაატა პაპავას შემოტანილია ეს ცნება ასეთი თარგმანით (ინგლისურად: The Gradual Release of Responsibility Model) და ასევეა ასახული ჯიპრაიდის სარესურსო წიგნში ,,კითხვისა და წერის სწავლება დაწყებით საფეხურზე” (თ. ჭანტურია, გ. ჭაუჭიძე და სხვები პაატა პაპავას ხელმძღვანელობით). შეიძლება ზოგიერთ ნაშრომში სხვა ტერმინიც შეგვხვდეს: პასუხისმგებლობის თანდათან გადაცემა ან გათავისუფლება.

პასუხისმგებლობის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემის (GGR) მოდელი პირველად 1983 წელს იქნა აღწერილი ანგარიშში სახელწოდებით „ წაკითხული ტექსტის გააზრების ინსტრუქცია“. ფ. დევიდ პირსონისა და მარგარეტ ს. გალაგერის მიერ დაწერილ ანგარიშში აღწერილი იყო სამსაფეხურიანი მოდელი, რომელიც მასწავლებლიდან მოსწავლეზე სწავლის პასუხისმგებლობის გადაცემას გულისხმობდა. ეს ნაბიჯები ხშირად მარტივად მოიხსენიება, როგორც „მე ვაკეთებ, ჩვენ ვაკეთებთ, თქვენ აკეთებთ“.

პირსონი-გალაგერის მიხედვით, „მე ვაკეთებ“ ფაზაში მასწავლებელი ახდენს კომპეტენციის მოდელირებას, დემონსტრირებას. ამას მოჰყვება „ჩვენ ვაკეთებთ“ ფაზა, რომლის დროსაც მასწავლებელი და მოსწავლე ერთად მუშაობენ სავარჯიშოებზე. ეს შეიძლება გაკეთდეს შეხიდების (ე.წ. სკაფოლდინგი. ვფიქრობ, ,,შეხიდება” გამოხატავს ყველაზე კარგად ამ შინაარსს, ნაცვლად ,,ხარაჩოს დადგმისა”.) საშუალებით. დასკვნით, „შენ აკეთებ“ ფაზაში მოსწავლეები ცდილობენ ახლად შესწავლილი მასალის დამოუკიდებლად გამოყენებას.

პედაგოგების, ნენსი ფრეის და დუგლას ფიშერის მიერ შემდგომში ჩატარებულმა კვლევებმა პირსონისა და გალაგერის ნაშრომები განავრცო. მათ შეიმუშავეს ოთხკომპონენტიანი GGR მოდელი, რომელიც ფართოდ იქნა აღიარებული პედაგოგებში და მოდელის სტანდარტული ფორმატი გახდა. ეს ოთხი ფაზაა: ფოკუსირებული გაკვეთილები, ხელმძღვანელობითი სწავლება, პროდუქტიული ჯგუფური მუშაობა და დამოუკიდებელი სწავლება. სხვაგვარად: „მე ვაკეთებ, ჩვენ ვაკეთებთ, თქვენ ერთად აკეთებთ, შენ მარტო აკეთებ“.

(დამატებითი ინფორმაციისთვის იხ.: https://www.ebsco.com/research-starters/religion-and-philosophy/gradual-release-responsibility-model-grr-model )

რა დოზით უნდა ჩაერიოს მასწავლებელი სხვადასხვა ეტაპზე? მყისიერად უნდა შეუსწოროს თუ არა დაშვებული შეცდომა? ეს ზოგადი პედაგოგიკის, შეიძლება ითქვას, საკვანძო შეკითხვაა და ამ შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად სწორედ ეს მიდგომაა საუკეთესო საშუალება. სწავლების მიზანი ხომ მოსწავლის ამა თუ იმ კომპეტენციით აღჭურვაა? შესაბამისად, თუკი მოსწავლე კონკრეტული კომპეტენციის გამოვლენისას რაღაც შეცდომას უშვებს, ეს იმას ნიშნავს, რომ წინა ეტაპი/ეტაპები არასრულყოფილად და/ან არასათანადოდ იყო წარმართული.

ბოლოს, ვნახოთ სქემა, რომელშიც ასახულია ფონოლოგიური უნარის, კერძოდ, სიტყვების დამარცვლის სწავლება პასუხისმგებლობის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემის ოთხფაზიანი მოდელის მიხედვით.

„პედაგოგიკა, ადამიანის ბუნების შეცნობის მეცნიერების მსგავსად, წიგნებით კი არა, ცხოვრებისეული გამოცდილებით ისწავლება“

ალფრედ ადლერი

პედაოგიკა – პიროვნული ზრდის ხელშეწყობისთვის

პედაგოგიკის მიზნებისა და ამოცანების შესახებ ერთი და ამომწურავი წინადადება რომ მოგვთხოვოს ვინმემ, ამავე მეცნიერის წიგნიდან ამ ერთ ფრაზას მოვიშველიებდი „რათა ყველას მიეცეს საკუთარი პიროვნების სრულყოფის საშუალება“.

არა რომელიღაც სტანდარტისა თუ სასწავლო მიზნის მიღწევა და მიღწევა/ვერ მიღწევის მონიტორინგი სტანდარტიზებული უნივერსალური ტესტირებებით, არამედ თითოეული ადამიანის ინდივიდუალური შესაძლებლობების გათვალისწინება და მათი პიროვნული განვითარების ხელშეწყობა.

პედაგოგიკა – მეგზურობა საზრისის ძიების გზაზე

მოზარდებთან ხანგრძლივი ურთიერთობა, პედაგოგიური პრაქტიკა და წლობით დაგროვებული გამოცდილება ერთი განზოგადებული დასკვნის გაკეთებისკენ მიბიძგებს – ახალგაზრდა ადამიანს, განსაკუთრებით, გარდამავალ ასაკში მოზარდობიდან ზრდასრულობისკენ, აუცილებლად ებადება კითხვები ცხოვრების საზრისის შესახებ, ასაკობრივი განვითარების უცილობელი თანმდევი არის პიროვნული განვითარებისკენ სწრაფვა, თვითგამოხატვის, სამყაროს შემეცნების, შეცნობის გზების ძიება. ეს წყურვილი, „გულისხმიერებაი სწავლისაი“, მართლაც საკვირველი და დაუოკებელია და მოსწავლეები საკლასო განხილვებისას ან მსჯელობისას მათთვის საინტერესო კითხვებს ხშირად სვამენ, ეძებენ პასუხებს, ითავისებენ ცოდნას, უგულებელყოფენ უკვე გათავისებულს, კვლავ ეძებენ პასუხებს, პოულობენ ან ვერ…და საკუთრივ ეს პროცესი არის იმდენად ღირებული, იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ უმთავრეს პედაგოგიურ ამოცანადაც ეს შეიძლება დავსახოთ – მივცეთ ადამიანებს შესაძლებლობა, დააკვირდნენ საკუთარ პიროვნულ განვითარებას. მოსინჯონ განვითარების გზაზე სწორი და არასწორი ბილიკები. შევიდნენ ჩიხში და მოიძიონ გზა ამ ჩიხიდან გამოსასვლელად. დაადგნენ  შემეცნებისა და თვალსაწიერის გაფართოების გამზირებს, ეძებონ, პოვონ, დაკარგონ და კვლავ ეძებონ საზრისები…

საკუთარი თავის აღზრდის მნიშვნელობა

საფრთხილო, ფაქიზი პედაგოგიური ამოცანაა ახალგაზრდა ადამიანის მეგზურობა ამ გზაზე. მზა რეცეპტები არ გვაქვს და ვერ მივაწვდით. დაზუსტებულ პასუხებს ვერ გავცემთ. რაც შეგვიძლია, უსაფრთხო, ნდობით აღსავსე გარემოს შექმნაა.

და რაც დანამდვილებით გვევალება, როგორც პედაგოგებს,  საკუთარი თავის აღზრდა, გამოწვრთნა და მომზადებაა ასეთი გამოწვევებისთვის.

აღზრდა კრიტიკული კითხვების დასმას, რეფლექსიას, კრიზისული სიტუაციების სწორად დაძლევას, განვითარებისკენ დაუდგრომელ სვლას გულისხმობს. დავსვათ ეს კითხვები: რამდენად გვაქვს გაცნობიერებული ჩვენი, როგორც პედაგოგების, მნიშვნელობა მოსწავლეების ცხოვრებაში? პროფესიულ მიზნებსა და ამოცანებს როდის ვუღრმავდებით, ვიცხადებთ, ვითავისებთ? საკვალიფიკაციო გამოცდების მომზადებისას დასწავლილ თეორიებში რამდენი პრაქტიკულად გამოსაყენებელი სტრატეგია, ინსტრუმენტი, ტაქტიკა, მეთოდია მოწოდებული? პედაგოგიკის საუნივესიტეტო კურსიდან რაც გვახსოვს, რამდენად წაგვადგა სასკოლო პრაქტიკაში? განათლების ეროვნული მიზნები, ეროვნული სასწავლო გეგმა, სასწავლო პროგრამები და კურიკულუმები ის საბადოა, რომელშიც სწორ მითითებებს ვიპოვით? რამდენად გვაქვს მასწავლებლებს ერთმანეთის გამოცდილებების შეფასება-განსჯის გარეშე გაზიარების საშუალება? როდის და რამდენად გვაქვს საშუალება, თაადვე დავაკვირდეთ ჩვენსავე პროფესიულ და პიროვნულ განვითარებას განსჯისა და შეფასების გარეშე?

პიროვნული განვითარება, როგორც პროფგანვითარების უცილობელი შემადგენელი

კითხვების კორიანტელია. მნიშვნელოვანი და დასაფიქრებელი კითხვების, მაგრამ სტანდარტიზაციის, რეიტინგების, ქულებისა და კრედიტების დევნის, საკვალიფიკაციო მარათონის, სასკოლო ბიუროკრატიული წნეხის პირობებში ამ მნიშვნელოვან კითხვებზე საფიქრალად დრო თითქმის არ გვრჩება.

სასკოლო სისტემა, რომელშიც ყველაფერი ციფრებით იზომება, კონტროლის ილუზიას ქმნის. ჩვენივე საკუთარი პროფესიული განვითარებაც ამ მაკონტროლებელ სისტემაშია მოქცეული და მასწავლებლისთვის უმთავრეს საჭიროებად დოკუმენტაციის სწორად შევსება, საკვალიფიკაციო იერარქიაში ერთი საფეხურით ზევით ასვლა, კრედიტების დაგროვება იქცა. ამ ყველაფრისგან გადაქანცულ მასწავლებელს მოზარდებთან ურთიერთობისთვის, პედაგოგიური საქმიანობისთვის, საკუთარი საქმის ინტერესითა და ხალისით კეთებისთვის ნაკლები დრო, ენერგია, რესურსი რჩება.

პედაგოგიური კონფერენციები – პედაგოგიური განვითარების შესაძლებლობა

ვალდორფის პედაგოგიკაში არის საინტერესო და მნიშვნელოვანი პრაქტიკა – ყოველკვირეული შეხვედრები, რომლებსაც „პედაგოგიური კონფერენციები“ ეწოდება. სხვადასხვა საფეხურის მასწავლებლები იკრიბებიან ყოველკვირეულად, ერთ შერჩეულ დღეს და წინასწარ რეგლამენტირებული დროის განმავლობაში მიმოიხილავენ სხვადასხვა პედაგოგიურ საკითხს, აქტუალურს სასწავლო კვირის განმავლობაში. ეს არ არის ადმინისტრაციული ვალდებულება, დირექციის ბრძანება ან ქულა/კრედიტების მისანიჭებელი ღონისძიება, მასწავლებლები იკრიბებიან მათთვის საინტერესო და მნიშვნელოვან თემებზე სასაუბროდ, ერთმანეთისთვის საკუთარი გამოცდილების გასაზიარებლად.

მსგავსი ტიპის შეხვედრები კოლეგიალური ურთიერთობების გასაუმჯობესებად, თანამშრომლობის გასაუმჯობესებლად, პროფესიული განვითარების ხელშესაწყობად და ჯეროვანი, სასწავლო დაწესებულებისთვის შესაფერისი ატმოსფეროს ჩამოსაყალიბებლად შეუცვლელია.  საგანმანათლებლო ორგანიზაციის მართვის კულტურა ის ეკოსისტემაა, რომელშიც მოსწავლეები და მასწავლებლები ურთიერთობენ, რომელშიც სწავლა-სწავლების პროცესი მიმდინარეობს და ამ ეკოსისტემის სიჯანსაღეზე ბევრი რამაა დამოკიდებული.

პედაგოგიური კონფერენცია საუკეთესო სამარჯვია პროფესიული განვითარებისა და კოლეგიალური კულტურის ჩამოყალიბებისთვის. როგორც წესი, ის ორი ეტაპისგან შედგება და მოიცავს როგორც თეორიულ, ისე პრაქტიკულ  ნაწილს. თეორიულ ნაწილში წინასწარ შერჩეული თემის მიხედვით მომზადებულ პრეზენტაციას ან მოხსენებას ისმენს აუდიტორია.მოსმენის შემდეგ კითხვა-პასუხის, მოსაზრებების გაცვლის დროა. პრაქტიკული ნაწილი კი აქტუალური საკითხების მიმოხილვას ეთმობა. მასწავლებლები ნდობით აღსავსე, მშვიდ, უსაფრთხო, საქმიან ატმოსფეროში ერთმანეთს უყვებიან სწავლების პროცესში წარმოქმნილ სირთულეებზე, მოსწავლეთა მოტივაციის, ქცევის სირთულეების ან კონკრეტული კლასის დინამიკის პრობლემებზე. ასეთ შეხვედრებზე კი სწორედ ის ხდება, რაც ადლერის „ცხოვრებისეული გამოცდილებით სწავლებაშია“  ნაგულისხმევი.

ჩვენს სკოლებში მასწავლებლებს ერთმანეთთან შეხვედრის დრო და საშუალება ნაკლებად აქვთ. მართალია, ფუნქციონირებს პედაგოგიური საბჭო, როგორც თვითმმართველობის არჩევითი ორგანო, მაგრამ მისი ფუნქციები და უფლება-მოვალეობები შორსაა იმისგან, რაზეც სტატიაში ვსაუბრობდით. არადა, რეგულარული, ცოცხალი, საინტერესო, შთამაგონებელი შეხვედრები აძლიერებს სკოლას, ქმნის თანამშრომლობით სწავლა-სწავლების კულტურას და შესანიშნავ მაგალითს მოსწავლეებისთვის.

ფონოლოგიური უნარების განვითარება წერა-კითხვის სწავლების პროცესის საყრდენია.

ფონოლოგიური ცნობიერება არის უნარი, ამოიცნო და მოახდინო მანიპულაციები მშობლიურ ენაში არსებული ბგერებით. ასევე, ეს არის უნარი გაგონილი ბგერების აღქმისა და გრაფიკული გამოხატვის, კითხვის უნარის განვითარების საფუძველი.

ფონოლოგია არის მიმართულება, რომელიც შეისწავლის ცალკეულ ბგერებს უშუალოდ სიტყვაში; როგორ გამოითქმის ცალკეული ბგერა სიტყვაში და როგორ აღვიქვამთ მას. ეს ყველაფერი კი სამომავლოდ დაკავშირებულია წერა-კითხვის სწავლებასთან.

ფონოლოგიური სირთულეებისას წერა-კითხვის სწავლება მიმდინარეობს შეფერხებით, მაგალითად, შესაძლოა, ბავშვმა კარნახის შემთხვევაში სიტყვა ვერ დაწეროს, რადგან შეიძლება, უჭირდეს ცალკეული ბგერის აღქმა (https://publika.ge/article/fonologia-da-wera-kitkhvis-swavleba-interviu-ena-metyvelebis-terapevttan/).

სწორედ ამიტომ, მნიშვნელოვანია, პირველ კლასში არ ვიჩქაროთ საანბანო პერიოდზე გადასვლა და რაც შეიძლება მეტი დრო დავუთმოთ წინასაანბანო პერიოდის სავარჯიშოებს.

სახელმძღვანელო –  ,,მშობლიური ენის კვალზე’’ (ავტორები  – ნინო გორდელაძე, გვანცა ჩხენკელი, თანაავტორი – ლელა მანგოშვილი), ეყრდნობა  იაკობ გოგებაშვილის მემკვიდრეობას. ასევე, გათვალისწინებულია მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის მოთხოვნები –  წინასაანბანო პერიოდს ეთმობა ათი-თორმეტი კვირა.

წინასაანბანო მასალის მიზანია, მოსწავლეებისთვის მეტყველების, მოსმენის, გააზრების უნარების ჩამოყალიბება და მათი შემზადება საანბანო პერიოდისთვის. არსებითად, სწავლების პირველი დღეებიდანვე, ვიწყებთ მოსმენის, მეტყველების, ფონემური, ფონოლოგიური და მოტორული უნარების განვითარებას.

მოტორული უნარების განვითარებისთვის მოსწავლის რვეულში უხვადაა შემოთავაზებული როგორც წერის ტრადიციულ ბადეში ჩასაწერი, ასევე – „სახალისო სავარჯიშოები“ (გააფერადე, შეაერთე, დააკავშირე).

ფონოლოგიური უნარების განვითარებისთვის მოცემულია ფონემური სავარჯიშოები. ვარჯიშს ვიწყებთ სიტყვის მარცვლებით; ვავარჯიშებთ სიტყვის დამარცვლაში, ასევე, მარცვლების სიტყვად გამთლიანებაში. წარმოსათქმელად სიტყვის მარცვლებად დაყოფა ბუნებრივია ამ ასაკის ბავშვებისათვის, ამდენად, ის ბგერებზე ვარჯიშის წინმსწრები აქტივობაა. სამეტყველო ბგერის (იგივე, ფონემის) შესახებ ცოდნის შეძენა, სამომავლოდ, ხელს შეუწყობს როგორც სწრაფად კითხვის ათვისებას, ისე მართლწერას (ნ.გორდელაძე, გ.ჩხენკელი).

წიგნსა და რვეულში შემოთავაზებული თემები, შესაბამისი ილუსტრაციებით, მიზნად ისახავს ზეპირმეტყველების უნარის განვითარებას, მართლმეტყველების ძირითადი წესების დაცვასა და სიტყვის მარაგის გამდიდრებას. სურათების აღწერა, ლექსიკაზე მუშაობა და თემატური საუბრები წინასაანბანო პერიოდის ერთ-ერთი ძირითადი სამუშაოა.

წიგნში მოცემულ თემატურ სურათებზე მუშაობა, რვეულში შესასრულებელი სავარჯიშოები, მოსასმენი და მასწავლებლის მიერ წაკითხული ტექსტების მოსმენა-გააზრება ეხმარება მოსწავლეებს სიტყვის მარაგის გამდიდრებაში, სიტყვებით წინადადების შედგენაში, აღწერასა და სათქმელის გადმოცემაში. შერჩეული თემატიკა უკავშირდება ბუნებას, ფასეულობებს, სწავლას, ოჯახს, თამაშს, სპორტს, თანატოლების ცხოვრებას.

თითოეულ თემას ახლავს გრძელვადიან სამიზნე ცნებებზე დაფუძნებული  შემოქმედებითი, სახალისო  დავალებები:

• სურათზე გამოსახული ხილის ბაღის აღწერა.
• სიტყვის ბგერებად დაშლა და ბგერების სიტყვად გამთლიანება (სინთეზი და ანალიზი).
• ეზოს ბინადრების პოსტერის შექმნა ერთნაირი/ ტოლი რაოდენობის ბგერების მქონე სიტყვებით.
• რა მოხდებოდა, რომ…
• როლური გათამაშება შერჩეული პერსონაჟის როლის მორგებით.
• ჩაფიქრებული სპორტის სახეობის აღწერა.
• რითმების შექმნა ადამიანის სახელების გამოყენებით.
• სიტყვების პოსტერი – სასკოლო ნივთები.
• დახატე გზა სკოლიდან სახლამდე და აღწერე.
• სკოლის დარბაზის უჩვეულო ნაძვის ხისთვის საჩუქრების აპლიკაციით მომზადება და აღწერა.

თითოეულ დავალებაზე მუშაობის პროცესი მოიცავს დაახლოებით 12-15 აქტივობას, რომელიც ხელს უწყობს  მოსმენის, მეტყველების, გააზრების, ფონოლოგიური და მოტორული უნარების განვითარებას.

ასეთი მიდგომით წინასაანბანო პერიოდის გავლას მართლაც სჭირდება მინიმუმ ორი თვე და სწორედ ამიტომ არ უნდა ვიჩქაროთ.

რაც მთავარია, მოსწავლეებს ექნებათ მზაობა, წარმატებით დაძლიონ საანბანო პერიოდი.