სკოლაში მხატვრული ლიტერატურის შესწავლასა და დამუშავებას დიდი დრო ეთმობა; კითხვასა და წიგნიერების ხელშეწყობას – ნაკლები.

რა არსებითი განსხვავებაა შესწავლა-დამუშავებასა და წიგნიერების ხელშეწყობას შორის?

არსებითი.

სავალდებულო საპროგრამო თხზულებების შესწავლა თვითმიზნადაა ქცეული და ამის გამო სწავლა-სწავლება უფრო მეტად ემსგავსება ფილოლოგიის ფაკულტეტის მოსამზადებელი ეტაპის სამუშაოს, და ნაკლებად – წიგნიერების ხელშეწყობას.

ვამბობ წიგნიერებას და ვგულისხმობ:

• აზროვნებისა და მისი განვითარების კვალდაკვალ სამყაროსთან დიალოგის უნარს;
• ფიქრის სტიმულირებას, ნაფიქრის მოწესრიგების უნარს ზეპირად და წერილობით;
• ცოცხალ ურთიერთობას ტექსტთან და საკუთარ თავთან;
• ანალიზის, მსჯელობის, კრიტიკული აზროვნების უნარს;
• წიგნებიდან მიღებული ცოდნის ყოველდღიურ ცხოვრებაში, სხვადასხვა ცხოვრებისეულ სიტუაციაში გამოყენების უნარს;
• პრობლემების გადაჭრის, დასახული მიზნების შესაბამისად ქმედების უნარს;
• უნარს, განსჯითი შეფასებების მიღმა, კატეგორიზაციის მიღმა მსჯელობისა, პროაქტიულად ფიქრის, დაგეგმვისა და ქცევის;
• საკუთარ სხეულთან, გონთან, საკუთარ თავთან მოლაპარაკების უნარსა და თვითდისციპლინას;
• ემპათიის უნარის გაღვივებას. ხედვის სხვადასხვა კუთხის შემჩნევის უნარს. როცა შეგიძლია „აღიარებულ ჭეშმარიტებას“ შეხედო განსხვავებულად, განახლებული მზერით, „დამწყების თვალით“, „განულებული“ (სტერეოტიპებისგან დაცლილი) მეხსიერებით.

წიგნიერების თანმდევი ყველა ჩამოთვლილი სიკეთე მუშავდება წიგნების კითხვით და საუკეთესო ასპარეზად ამისთვის საოცნებო საკლასო ოთახები შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ. მოსწავლეები ამ კლასებში ინტერესითა და ცნობისმოყვარეობით აღვსილნი სხედან, რადგან მათ „დასასწავლი“ და „დასამუშავებელი“ კი არ აქვთ „პროგრამა“, არამედ კითხვის, ფიქრისა და მსჯელობის შესანიშნავი წუთები ელით.

მათ იციან – მხატვრული ტექსტი მოაზროვნე ადამიანისთვის (ჩვენი სახეობის მთავარი მახასიათებელი კი სწორედ ესაა) სხვა სამყაროებში ტელეპორტაციის საშუალებაა. იქ ისეთ კითხვებზე შეიძლება პასუხების მოძიება, რომლებიც ჩვენც გვაქვს, გვაწუხებს ან გვაინტერესებს. სხვების თავგადასავლებში მონაწილეობის, სხვათა განცდების გათავისების შესაძლებლობა გვაქვს, საკუთარი „მეს“ საზღვრებს შეგვიძლია გავცდეთ და თან ისე, რომ არ გავითქვიფოთ, უკან დავბრუნდეთ „იმაზე უკეთესები, ვიდრე წაკითხვამდე ვიყავით“.

ვამბობ „დასწავლა-დამუშავებას“ და ვგულისხმობ იმას, რომ სასკოლო პროგრამა, სახელმძღვანელოების „საბაზისო პაკეტი“, მხატვრულ ტექსტთან ურთიერთობის მთავარ მიზნად ამ ტექსტის შესწავლას ისახავს. ეს მიზანი ამ სიტყვათშეთანხმებით შეგვიძლია გადმოვცეთ: „ტექსტი-თვითმიზანი“.

რას ნიშნავს ეს?

წაკითხვის შემდეგ მოსწავლე გაგება-გააზრების დონის კითხვებს უპასუხებს (კითხვები შინაარსის გაგებასა და გააზრებაზეა ორიენტირებული).

ჩვენი პროგრამული ტექსტების უმრავლესობა ენობრივად საკმაოდ რთული და ლექსიკურად გადატვირთულია, ამიტომ ეს მნიშვნელოვანი ნაწილია და დიდ დროსაც საჭიროებს. ამის შემდეგ სამუშაო წარიმართება ამ მიმართულებებით:

• რა არის ტექსტის მთავარი სათქმელი;
• რის თქმა სურდა ავტორს.

ამ ეტაპზე ხშირად მნიშვნელოვანია ისტორიული, პოლიტიკური, სოციალური, კულტურული, სხვადასხვა დარგის თეორიული მასალის/ცნობების მიწოდება, რათა „მთავარი სათქმელი“ სწორ კონტექსტში იქნეს გააზრებული. ეს ყველაფერი ისწავლება და მუშავდება ტექსტის გაგება-გააზრებისთვის, ტექსტისვე კონტექსტში, ტექსტის შესასწავლად.

ამ მიდგომაში არაფერია მიუღებელი.

ეს კლასიკური ტექსტოლოგიური და ანალიტიკური მეთოდია, ფილოლოგიური პრაქტიკა სწორედ ამ სამუშაოებს მოიცავს და წაკითხულის „სწორად“ გაგებისა და გააზრებისთვის ეს უმნიშვნელოვანესია. პრობლემად ის მაშინ იქცევა, როდესაც ენისა და ლიტერატურის სასკოლო კურსის წარმმართველ პრინციპად რჩება. რატომ? იმიტომ, რომ მკითხველის როლი ამ სამუშაოში „რეპროდუქციულია“, ინტერპრეტაცია იზღუდება ავტორის სათქმელის ამოცნობით, მისაღებია მხოლოდ „სწორი“ წაკითხვა.

ახლა დავსვათ მნიშვნელოვანი კითხვა:

არის თუ არა სკოლის ამოცანა (ოდენ) ფილოლოგიური დისციპლინისთვის მნიშვნელოვანი უნარების ჩამოყალიბება?

პასუხია, რასაკვირველია – არა.

გადახედეთ სასკოლო სახელმძღვანელოებს ქართულ ენასა და ლიტერატურაში საშუალო (დამამთავრებელ) საფეხურზე.

დასასწავლი მასალის მიწოდების ერთადერთი და უალტერნატივო მეთოდი ეფუძნება ისტორიზმის პრინციპს. ეს გულისხმობს იმას, რომ, ლიტერატურის ისტორიის (ფილოლოგიის ფაკულტეტზე ამ საგანში ცალკე კურსი იკითხება) კვალდაკვალ, ტექსტები ქრონოლოგიური თანმიმდევრობითაა დალაგებული.

წიგნიერების, კრიტიკული აზროვნებისა და ინტერპრეტაციების უნარების ჯეროვნად ჩამოსაყალიბებლად საკმარისი რაოდენობის სავარჯიშოები და აქტივობები სახელმძღვანელოებში არ არის.

პროგრამული მასალა მოცულობითია და გამოყოფილი საათების რაოდენობა არ არის საკმარისი ამ რაოდენობის ტექსტებისთვის.

ჩვენს ინტერნეტგაზეთში გამოქვეყნებულ ამ წერილში დეტალურადაა ყურადღება გამახვილებული იმ ძირითად პრობლემებზე, რომლებიც აქტუალურია ლიტერატურის სასკოლო კურსის კონტექსტში. აქ ამაზე ვრცლად აღარ შევჩერდებით.

როლან ბარტი ნაშრომში „ტექსტისგან მოგვრილი სიამოვნება“ აღნიშნავს, რომ ტექსტის „სტანდარტიზება“ და „ნორმატიული ინტერპრეტირება“ დაუშვებელია. კითხვა ინტიმური, სუბიექტური აქტია და „სწორი წაკითხვა“ არ არსებობს. მკითხველებს ის ორ დიდ ჯგუფად ყოფს – ტექსტის მეგობრები და ტექსტის მტრები. „ტექსტის მეგობართა საზოგადოებას არაფერი ექნება საერთო, მტრების გარდა. ესენი არიან აბეზარი მუდოები, რომლებიც ტექსტებს ხელშეუხებლობის ბეჭედს ასვამენ და მისგან სიამოვნების მიღებას კრძალავენ. ამას ტექსტის მტრები სხვადასხვა მიზეზით ამართლებენ – კულტურული კონფორმიზმი, შეზღუდული თვალსაწიერის რაციონალიზმი, პოლიტიკური მორალისტობა, ბლაგვი პრაგმატიზმი, სხვადასხვა ჯურის „კეთილგონივრულობა“.

ხისტი და უხეში მახვილგონივრულობაა, არა?

მაგრამ შემაფხიზლებელი, საინტერესო და საჭიროც – უდავოდ.

გვაიძულებს გავიმეოროთ „მარტივი ჭეშმარიტებები და დავფიქრდეთ, რომ:

მხატვრული ლიტერატურის მნიშვნელობის „დავიწროება“ ტექსტის დასწავლა-დამუშავების თვითმიზნამდე საცოდაობაა.

ფილოლოგიური სამეცნიერო მეთოდოლოგია ენისა და ლიტერატურის სასკოლო კურსს არ უნდა განსაზღვრავდეს.

წიგნიერებისა და კრიტიკული აზროვნების უნარების გამომუშავებას იმაზე მეტი დრო სჭირდება თანამედროვე სამყაროში, ვიდრე ჩვენ ვუთმობთ.

დიად მიზნებსა და ესგ-ში გაწერილ შესანიშნავ, ბრწყინვალე ამოცანებს რამდენად ვასრულებთ იმ პროგრამით, იმ საათობრივი ბადითა და მეთოდოლოგიით, რაც დღეს გვაქვს – საკითხავია.

როდის ვიკვლიეთ ბოლოს თანამედროვე მოზარდების ინტერესები, საჭიროებები, ასაკობრივი განვითარების თანმდევი ფაქტორები, რომელთა მიხედვითაც საჭიროა სტანდარტის რევიზია?

ამ საკითხებზე დაფიქრებისა და სამოქმედო ნაბიჯების შესაბამისად დაგეგმვის გარეშე კი ლიტერატურის სასკოლო კურსი სწორედ ტექსტების დასწავლა-დამუშავების ასპარეზად გვაქვს ქცეული.

იყო იდეალური მასწავლებელი – ეს ერთგვარი მახე და ჩიხია. ამ დროს ვცდილობთ, ყველაფრისთვის მზად ვიყოთ, ვუპასუხოთ ყველა კითხვას, ვიყოთ მომთხოვნები და, ამასთანავე მეგობრულები. მაგრამ სად გადის ზღვარი?

ფილმი „The Kindergarten Teacher“ არ არის ტიპური სასწავლო დრამა. მასწავლებელი, რომელიც შთაგონებულია მოსწავლის პოეზიით, იმდენად ეძლევა მის იდეალს, რომ გასცდება ზღვარს. მან გააზრებული გადაწყვეტილება მიიღო? – არა. მაგრამ რა უდევს საფუძვლად ამ გადაცდომას – პედაგოგის სიგიჟე თუ მისი უმწეობა სამყაროს წინაშე, სადაც პოეზია დაკარგულია?

ამ ფილმმა რაღაც უცნაური სიმშვიდე მომიტანა. არა იმიტომ, რომ პერსონაჟი გავამართლე, არამედ იმიტომ, რომ ვიგრძენი: მასწავლებელიც ცდება. და ეს შეცდომა სულაც არ შლის მის განცდას, რომ სილამაზეს ეძებდა. ის უბრალოდ დაიღალა. და ეს სევდიანი ადამიანური დაღლა ძალიან მეცნო.

მასწავლებლობა ემოციური გზაა: ზოგჯერ ვერ ვხედავთ მოსწავლის ნიჭს, ზოგჯერ ვაფერხებთ. ზოგი შეცდომა ჩვენს პროფესიულ ბიოგრაფიაში არ იწერება, მაგრამ გულში გვრჩება. ფილმი გვეუბნება: ესეც ნაწილია. და სანამ პასუხს ვეძებთ, მთავარია, საკუთარ თავში საკმარისი ადგილი დავიტოვოთ შეცდომისთვისაც.

ეს გვხდის ადამიანებად. და სწორედ ამიტომ ვართ მასწავლებლები – ადამიანები, რომლებსაც უფლება აქვთ, გზას ასცდნენ, რათა ეს გზა სანდოდ გააგრძელონ ბავშვებმა.

ამ ფილმის ყველაზე მნიშვნელოვანი სათქმელი ისაა, რომ მასწავლებელიც ცდება.

რას გვასწავლის შეცდომა?

1. შეცდომა ფოკუსის შეცვლის სიგნალია. როცა გაკვეთილზე მიდიხარ ერთი მოლოდინით, მაგრამ ყველაფერი სხვაგვარად ვითარდება, ეს არ არის პროფესიული მარცხი. ეს არის მიწვევა ცვლილებაზე.
2. შეცდომა ინდივიდუალური მიდგომის საწყისია. ზოგჯერ მასწავლებელი სტანდარტს ებღაუჭება და ავიწყდება, რომ ბავშვებს განსხვავებული საჭიროებები აქვთ. შეცდომა გვაჩვენებს, რომ ერთი ჩარჩო ყველას ვერ მოერგება.
3. შეცდომის აღიარებით ურთიერთობა მყარდება. როცა მოსწავლესთან გულწრფელად ვაღიარებთ: „შეიძლება, ამჯერად არასწორად მოვიქეცი“, – ის იწყებს ნდობას.
4. შეცდომა ზრდის მოდელია. თუ გვინდა, რომ მოსწავლეებს არ შეეშინდეთ მარცხის, პირველ რიგში მასწავლებელს უნდა ჰქონდეს საკუთარ შეცდომასთან მშვიდად ყოფნის გამბედაობა.

როგორ გამოვიყენოთ ეს?

* ჩვევა გაკვეთილის შემდეგ: დღის ბოლოს საკუთარ თავს დაუსვით სამი კითხვა:

. რა გამომივიდა კარგად?

.  რა ვისწავლე მოსწავლეებისგან?

„მიეცით ბავშვებს თავისუფლება, გაამხნევეთ ისინი; დართეთ ნება, ირბინონ წვიმაში და შეტოპონ გუბეში; მიეცით თავისუფლება, ფეხშიშველმა ირბინონ ცვრიან ბალახზე; ნუ დაუშლით, მშვიდად ჩაძინებას ხის გრილ ჩრდილში და იცინონ და იყვირონ დილაობით, როდესაც მათ მზის პირველი სხივები გააღვიძებენ“.

მარია მონტესორი (Maria Montessori, 1870–1952),

იტალიელი ექიმი, პედაგოგი და განათლების რეფორმატორი

საქართველოში ჩვენებური ზაფხული, აგვისტოს ცხელი დღეები დგას და შვებულებების პერიოდიც დაიწყო! ბევრი ჩვენგანი, თბილისური ხვატისგან თავის დასაღწევად, დედაქალაქის გარშემო მდებარე მთებს აფარებს თავს, ბევრი კი უფრო შორეულ მარშრუტებს ირჩევს და შვებულებას ტაბაწყურის, ბაკურიანის, ბორჯომისა თუ რაჭის გრილი საღამოების გარემოცვაში ატარებს, ახლობლების წრეში.

მოკლედ რომ ვთქვათ, ბუნებას დიდი მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ფსიქოლოგიურ-ემოციური ჯანმრთელობისა და რეკრეაციისთვის. არდადეგებიც სწორედ ამისთვის „გაჩნდა“ ადამიანის ცხოვრებაში: როგორც მოგეხსენებათ, ძველ რომში, ივლისისა და აგვისტოს ყველაზე ცხელ დღეებს, ლათინურ სიტყვას „კანიკულას“ უწოდებდნენ, რაც „პატარა ძაღლს“ ნიშნავს. ამის მიზეზი გახლავთ ბუნებრივი მოვლენა, უფრო სწორად, ასტრონომიული კანონზომიერება – ივლისის ბოლოდან აგვისტოს ბოლომდე, მზის ამოსვლასთან ერთად ადამიანები ცაზე ხედავდნენ მცირე ძაღლის თანავარსკვლავედის კაშკაშა ვარსკვლავს, სირიუს-კანიკულას. სწორედ ამიტომ, ძველმა რომაელებმა, წლის ყველაზე ცხელ პერიოდს „კანიკულა“ უწოდეს და ამ დროს იმპერიაში საგრძნობლად მცირდებოდა საქმიანობა და აქტივობები. შესაბამისად, ეს საზაფხულო „პაუზა“ რომის იმპერიისა და მის ფარგლებს გარეთაც ცნობილი გახდა და ადამიანებმა (დედამიწის ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში, ლ.ა.) „ძაღლის დღეები“ (ლათ. Dies caniculares), არაფორმალურად, უქმ, არასადაგ დღეებად დაადგინეს.

დღეს, ისევე როგორც ადრე, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ჩვენი შვილების ფსიქო-სოციალურ მდგომარეობას და იმ გარემოს, რომლებშიც ბავშვები იზრდებიან. XXI საუკუნემ და ციფრული ტექნოლოგიების სწრაფმა განვითარებამ, მშობლები (და ჩვენი შვილები) სრულიად ახალი და მოულოდნელი გამოწვევების წინაშე დააყენა. უეცრად, სულ რამდენიმე წელიწადში, ადამიანები სმარტ-ტელეფონების, პლანშეტებისა და სხვა ციფრული მოწყობილობების (ე.წ. „გაჯეტების“) გარემოცვაში აღმოჩნდნენ. ბევრი გამოკვლევა ტარდება და ბევრი იწერება სმარტფონებისა და სხვა ციფრული მოწყობილობების მავნე გავლენაზე, ბავშვების მიერ ონლაინ გატარებულ დროზე, მოზარდებში (და მოზრდილებშიც) ყურადღების კონცენტრაციის დეფიციტზე, სხვა დარღვევებზე, რომელთა მიზეზადაც ვირტუალური სამყარო და ბავშვების იქ „ყოფნის“ ხანგრძლივობა სახელდება.

„ჩვენ ძალიან ვღელავთ ყურადღების უნარების შემცირებაზე და იმაზე, როგორ ავიცილოთ თავიდან მათი დეგრადაცია. ამავე დროს, პარალელურად, იზრდება ყურადღება გარესასკოლო აქტივობების და საგანმანათლებლო აპლიკაციების მიმართ, რომლებიც უკავშირდება ბავშვების აქტივობებს სკოლის კედლებს გარეთ, ეზოსა თუ ბუნებაში. სულ უფრო მზარდი სამეცნიერო მტკიცებულებები გვიდასტურებს, რომ შედარებით მარტივი, ეფექტური და ადვილად დასანერგი გამოსავალია ადამიანის ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე მძლავრი დადებითი ზემოქმედების „დავიწყებული“ საშუალება: ბუნებასთან კონტაქტი“, – წერს ამერიკელი ფსიქოლოგი, დოქტორი ალიზა პრესმანი.

გთავაზობთ ამონარიდს დოქტორი ალიზა პრესმანის პოდკასტიდან, Raising Good Humans („როგორ აღვზარდოთ კეთილი ადამიანი“), რომელშიც ბავშვების განვითარებაზე გვესაუბრება ჩიკაგოს უნივერსიტეტის პროფესორი, დოქტორი მარკ ბერმანი. ის გარემოსდაცვითი ნეირომეცნიერების სფეროს პიონერი და ახალი წიგნის Nature and the Mind: The Science of How Nature Improves Cognitive, Physical, and Social Well-Being (ბუნება და გონება: როგორ შეუძლია ბუნებას გააუმჯობესოს კოგნიტიური, ფიზიკური და სოციალური კეთილდღეობა) ავტორიცაა. გვიყვება, როგორ შეუძლია ბუნების ყოველდღიურ ცხოვრებაში ინტეგრირებას, მნიშვნელოვნად გააუმჯობესოს ადამიანის ყურადღება, მეხსიერება და ზოგადი კეთილდღეობა როგორც ბავშვებში, ისე ზრდასრულებში.

გარემოსდაცვითი ნეირომეცნიერება აერთიანებს რამდენიმე კომპლექსურ სფეროს, რომელიც ადამიანისა და მის გარშემო არსებული გარემოს კვლევას შეეხება. გარემოს ფსიქოლოგია და კოგნიტიური ნეირომეცნიერება, იკვლევს ჩვენს ტვინსა და ქცევაზე ფიზიკური გარემოს ზემოქმედებას და ჩვენი ტვინისა და სხეულის რეაქციებს ამ ზემოქმედებაზე. დოქტორ ბერმანის კვლევის თანახმად, უბრალოდ ბუნებაში დროის გატარება ადამიანის ყურადღებას 20%-ით უმჯობესდება. ის ამბობს – ეს მხოლოდ კარგი განწყობა არ არის. ეს არის ტვინის ფუნქციის ობიექტურად გაზომვადი გაუმჯობესება.

ბუნებაში ყოფნის შედეგად მიღებული ფსიქოლოგიური სიკეთე და „სარგებელი“ მხოლოდ ეროვნულ პარკებში ექსკურსიებსა და მთებში ხანგრძლივ ლაშქრობებს არ უკავშირდება. არ არის აუცილებელი მთელი ოჯახი დავრაზმოთ, აღვჭურვოთ და საკმაოდ ძვირადღირებულ „სამთო ლაშქრობაში“ წავიდეთ. მით უმეტეს ჩვენთვის უცნობ ადგილებში… ბუნებაში გატარებული თუნდაც 15-20-წუთიანი სეირნობა მნიშვნელოვან დადებით შედეგს იძლევა. ძალიან საინტერესო და მოულოდნელია ისიც, რომ ბუნების ფოტოების ყურებაც კი, დაახლოებით 10 წუთის განმავლობაში, იძლევა მსგავს (თუმცა შედარებით ნაკლებად გამოხატულ) ემოციურ სიკეთეს. „მთავარი კი ის არის“, – ამბობს დოქტორი ბერმანი – „რომ ხშირად ესტუმროთ ადგილობრივ პარკებსა თუ მწვანე სივრცეებს, სადაც თავს უსაფრთხოდ იგრძნობთ, და გონებას მოდუნების საშუალებას მისცემთ“.

მიიღეთ და აღიქვით ბუნებრივი ფორმები – დოქტორი ბერმანი და მისი კოლეგები მიიჩნევენ, რომ ბუნების ფრაქტალურობა (ინგლ. Fractalness), ანუ მისი ფორმების განმეორებითობა, რომლებიც ბუნებაში ყველგან გვხვდება, მაგალითად, ხის ტოტების განშტოება, ფიფქის სტრუქტურა, მდინარის დინება თუ ტბის ზედაპირი — ადამიანისთვის განსაკუთრებით ადვილად აღსაქმელია. ტბების, ტყეების, ოკეანეების, უდაბნოებისა და მთების ხედები, თუნდაც იქ არ იმყოფებოდეთ, იმეორებს ამ მნიშვნელოვან ფრაქტალურ დიზაინს.

იქონიეთ მცენარეები სახლში. თუ გარეთ გასვლა ყოველთვის არ არის შესაძლებელი, მაშინ შემოიტანეთ ბუნება სახლში! მცენარეების განთავსება ინტერიერში და თქვენს ყოველდღიურ საცხოვრებელ გარემოში, თუნდაც ხელოვნურის, ბუნების ფორმებს იმეორებენ და დადებით გავლენას ახდენენ თქვენს გონებასა და შეგრძნებებზე, რადგან ისინი თქვენთვის ნაცნობი და აღქმადი ბუნებრივი ფორმებია! ავეჯისა და ხალიჩების შერჩევისას გაითვალისწინეთ დიზაინები, რომლებიც ამ ფრაქტალურ სტრუქტურებს მოიცავს. ზედმეტად ნუ გადააჭარბებთ (ბუნებრივი ფორმებისთვის საცხოვრებელი სივრცის 15–20% გამოიყენეთ), მაგრამ ყვავილები და მწვანე მცენარეები ჩართეთ ყველგან, სადაც ეს შესაძლებელია.

ხშირად იყურეთ ფანჯრიდან. გაიხედეთ გარეთ და დააკვირდით, როგორი ხედია თქვენი ფანჯრიდან. კვლევებმა აჩვენა, რომ პაციენტები, რომლებიც ქირურგიული ოპერაციის შემდეგ ბუნების მოკრძალებულ ხედებს უყურებდნენ, ერთი დღით ადრე გამოჯანმრთელდნენ და ნაკლები ტკივილგამაყუჩებელი დასჭირდათ, ვიდრე მათ, ვინც აგურის კედელს უყურებდნენ. ასევე, დაბალშემოსავლიანი ოჯახებისთვის განკუთვნილ საცხოვრებელ კომპლექსებში მცხოვრებმა ბავშვებმა, რომლებსაც ფანჯრიდან ბუნების ხედები ჰქონდათ, კვლევების შედეგად მეტი ყურადღება და თვითკონტროლის უნარები გამოავლინეს; იგივე შედეგი იყო მოზრდილებშიც — მათ ნაკლები აგრესია და დანაშაულის დაბალი მაჩვენებელი ჰქონდათ! ეს პირდაპირ მიანიშნებს, რომ ბუნებასთან თუნდაც პასიური შეხება, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ადამიანის მდგომარეობაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ქალაქის პირობებში ეს ყოველთვის არ არის შესაძლებელი, ეცადეთ, თქვენი ფანჯრიდან ხედები ბუნებას უყურებდნენ.

დაანებეთ თავი რადიოს ან პოდკასტების მოსმენას! ირონიულია, მაგრამ გეტყვით, თუ ბუნებაში ხართ, პოდკასტებისა და მუსიკის მოსმენა დროებით უნდა შეწყვიტოთ — ბუნების ხმებს და მათ მოსმენას დიდი აღდგენითი (რეკრეაციული) ეფექტი აქვთ. სეირნობისას მოიხსენით ყურსასმენები და უბრალოდ მოუსმინეთ გარემოს. თუ ეს რეალური ბუნების ხმები არ არის, სახლში ოჯახის წევრებთან ერთად სცადეთ ბუნების ხმების ჩანაწერის მოსმენა.

ჩაანაცვლეთ დღის მეორე ნახევრის გაღიზიანება სეირნობით – დოქტორი ბერმანი ამბობს, რომ ბუნებაში დასვენება ყველაზე ეფექტურია. შუადღის ის პერიოდი, როცა ყურადღება ქვეითდება და გაღიზიანება მატულობს, იდეალური დროა ბუნებაში გასასვლელად; შეწყვიტეთ „დროის გატარება“ ტელე-სმარტფონ-ეკრანების „სქროლინგში“, ან სოციალურ ქსელების უსასრულოდ ფურცვლაში! ეს კიდევ უფრო ფიტავს თქვენს გონებას და მეტად გაღიზიანებთ. თუ თქვენს შვილებს ყურადღების დეფიციტის ან გაღიზიანების ნიშნებს შეატყობთ, ბუნებაში მცირე გასეირნება შეიძლება, სწორედ ის წამალი იყოს, რომელიც მათ სჭირდებათ. გახსოვდეთ, მცირე გასეირნებაც კი გამოსავალია — ადგილობრივი პარკი, ეზო ან თუნდაც ყვავილების სურნელზე გაჩერება. ეს ყველაფერი სიკეთეს მოიტანს!

„ბავშვებს უყვართ ბუნება“ – უნდა ითქვას, რომ ეს საკმაოდ გავრცელებული მცდარი შეხედულებაა. კვლევები აჩვენებენ, რომ ოთხი-ხუთი წლის ასაკის ბავშვებს ურბანული გარემოსა და ბუნებისადმი დამოკიდებულება და პრეფერენციები ასაკთან ერთად უყალიბდებათ. თუმცა ეს არ აკნინებს იმ დადებით ეფექტს, რომელსაც ბუნება ახდენს ადამიანზე. ბუნებაში დროის გატარების წახალისება, ან ბუნების სახლში შემოტანა სასიკეთოა ჩვენი შვილებისთვის.

“ფერადი ურჩხული”, ანუ ემოციების მართვის სტრატეგიები 3-6 წლის ასაკის ბავშვებისთვის

ამ სტატიაში გიზიარებთ ესპანელი ავტორის, ანა ლიენასის სამი წიგნის გამოყენებით, ემოციების თემაზე ჩატარებული პრაქტიკული აქტივობების გამოცდილებას. ეს ჯადოსნური წიგნები შესანიშნავი რესურსია ადრეული განათლების მიმართულებით და მთელი რიგი პედაგოგიური აქტივობის ჩატარების შესაძლებლობას გვაძლევს. ეს გამოცემები მრავალ ენაზეა ნათარგმნი და ფართოდ გამოიყენება ბევრ ქვეყანაში. სამივე გამოცემა ეხება ფერადი ურჩხულისა და გოგონას ამბებს. გთავაზობთ აქტივობების რამდენიმე მიმართულებას ამ გამოცემების გამოყენებით.

სანამ სტატიის კითხვას დაიწყებთ, სულ რამდენიმე წუთით დახუჭეთ თვალები, ჩაისუნთქეთ ღრმად და ამოისუნთქეთ. ჰკითხეთ საკუთარ თავს: რას ვგრძნობ?

ამ შეკითხვის სისტემატიურად დასმა ჩვენი თავისთვის დაგვეხმარება საკუთარი ემოციების ამოცნობასა და მათ მიღებაში. რაც უფრო კარგად მოვახერხებთ ამას თავად, მით უკეთ შევძლებთ ბავშვების დახმარებას. ბავშვების ემოციურ ინტელექტზე მუშაობა ჩვენი თავიდან იწყება.

წიგნიერება ამ სამგანზომილებიანი, უნიკალური, ფერადილუსტრაციებიანი, ჯადოსნური წიგნების აღმოჩენა ბავშვებში დიდ ინტერესს იწვევს. მათ არასოდეს ბეზრდებათ მათი თვალიერება. ყოველ ჯერზე ახალ-ახალ დეტალებს აღმოაჩენენ.

ფერადი ურჩხული ფერადი ურჩხული ბავშვების საყვარელი პერსონაჟია. მათ მის მიმართ უჩნდებათ თანაგანცდის ემოცია გოგონას მსგავსად. ბავშვები დიდი სიამოვნებით ამზადებენ მუყაოსგან ურჩხულს, სასურველი ფერებით აფერადებენ, განასახიერებენ, თამაშობენ  როლურ თამაშებს.

როდის ხარ მოწყენილი/გახარებული/…?

ფერადი ურჩხულის მსგავსად, ბავშვებიც უამრავ და შერეულ ემოციებს განიცდიან. ამ ემოციების ამოცნობა, სახელდება მათ გამოხატვასა და მიღებაში გვეხმარება.

წიგნის შინაარსის გაცნობის შემდეგ შეგვიძლია ბავშვებს ვესაუბროთ მათ ემოციებზე, თითოეული ემოციაზე შევჩერდეთ და დავუსვათ დამაზუსტებელი შეკითხვები, რომლებიც მათ დაეხმარება თვითდაკვირვებაში. გამოვიყენოთ აქტიური მოსმენის სტრატეგია. მაგ.:

• როდის ხარ გახარებული?
• როცა მეგობრებთან ერთად ვთანაშობ.
• როცა ერთად თამაშობთ. ხომ? ამ დროს რას გრძნობ ხოლმე?
• გაცინებული ვარ და დავრბივარ.
• დარბიხარ ხომ? და როგორი სახე გაქვს?
• ასეთი. (იცინის)
• ამ სურათზე მაჩვენე როგორი სახე გაქვს როცა გახარებული ხარ.

და ა.შ.

რა ფერია სიხარული?

წიგნში თითოეული ემოციისთვის მინიჭებული ფერი გვეხმარება ფერების თემის გააქტიურებასა და ემოციების მახასიათებლების განსაზღვრაში. დავაკვირდეთ, რა ფერები შეუსაბამა წიგნის ავტორმა თითოეულ ემოციას. შეგვიძლია ბავშვებთან ერთად დავაკვირდეთ თითოეული ფერის თავისებურებას, ვკითხოთ, რა ემოციას იწვევს ეს ფერი, როგორ განწყობაზე გვაყენებს. გარემოდან რა შეგვიძლია დავუკავშიროთ ამ ფერს. ასევე როცა ვსაუბრობთ ემოციებზე, შეგვიძლია ვკითხოთ, მათთვის რა ფერია ესა თუ ის ემოცია. რატომ შეუსაბამებენ ამ ემოციას ამ ფერს.

ემოციების/ფერების დალაგება ამბის ერთ-ერთ ეტაპზე ურჩხული მეგობრის დახმარებით ფლაკონებში ალაგებს ფერებს და ემოციებს, რის შემდეგაც მშვიდდება. მცირე ზომის ჭურჭელში დახარისხების აქტივობა, ან დადებითი ემოციების შეგროვება ბავშვებისთვის სახალისო და შემეცნებითი აქტივობაა.

ჩემი ემოციების წიგნი

ბავშვები ქმნიან ემოციების წიგნის საკუთარ ვერსიას. იმეორებენ არსებულს, ან ირჩევენ ემოციების ახალ ჩამონათვალს, შეუსაბამებენ ფერს და ილუსტრაციებით გამოხატავენ სიტუაციებს, როდის განიცდიან სიხარულს, ბრაზს და ა.შ.

გამოცემა “ფერადი ურჩხული სკოლაში მიდის” სასკოლო მზაობის თემაზე სამუშაო შესანიშნავი რესურსია. ის გვაძლევს შესაძლებლობას, ბავშვებთან განვიხილოთ ეს თემა, მოვუსმინოთ მათ, დავეხმაროთ თავისი ემოციების გამოხატვასა და მიღებაში. შესაძლებელია, ასევე შევქმნათ სხვადასხვა თემაზე მსგავსი შინაარსის წიგნები. მაგ.: ურჩხული სტომატოლოგთან მიდის, ან სხვა და ასე დავეხმაროთ ბავშვებს სხვადასხვა მათთვის სტრესული გამოცდილების შესახებ საუბრით.

მესამე გამოცემაში “ფერადი ურჩხული, ემოციების ექიმი” ხდება. პირველი გამოცემისგან განსხვავებით, იგი და მისი მეგობარი როლებს იცვლიან. თუ პირველ წიგნში, გოგონა ეხმარება ურჩხულს, ამ ახალ ამბავში ახლა იგი თავად ხდება მეგობრის მხსნელი. ეს ცვლილება ბავშვებს ეხმარება იმის გააზრებაში, რომ შესაძლოა ის, ვინც ადრე სხვას ეხმარებოდა დღეს თვითონაც საჭიროებდეს მხარდაჭერას, რომ  მხარდამჭერისა და დახამრების საჭიროების მქონეს როლები ცვალებადია.

ემოციების სამაგიდო თამაშები

ამ გამოცემას შესაძლოა ვუწოდოთ თერაპიული სახელმძღვანელო ბავშვებისთვის. მისი ორმაგი განშლა მოიცავს თერაპიულ აქტივობების ვიზუალიზაციას.

ეს განშლა შეგვიძლია გავაცოცხლოთ და ვაქციოთ თამაშად. შეგვიძლია შევქმნათ მსგავსი შინაარსის ბარათები, რომლებსაც ბავშვები შემთხვევითობის პრინციპით ამოიღებენ და შეასრულებენ შესაბამის მოქმედებას. შესაბამისი აქტივობების ველის მომზადება (მაგ,: საპნის ბუშტების გასაბერი, სასიამოვნო მელოდიის მოსმენა, რბილი სასიარულო ზედაპირი და სხვა) თამაშს უფრო რეალურსა და სახალისოს გახდის.

შესაძლებელია შევქმნათ ამ განშლის მსგავსი სამაგიდო თამაში. ბავშვები კამათლის გაგორებით, გადაადგილდებიან ემოციების დაფაზე, ისაუბრებენ შესაბამის ემოციასა თუ აქტივობაზე, ჟესტებით განასახიერებენ აქტივობას, მოჰყავთ მაგალითები თავიანთ გამოცდილებიდან.

ჩემი დამხმარე ჩემოდანი არის ინსტრუმენტი, რომელსაც ფერადი ურჩხული იყენებს გოგონას დასახმარებლად. მსგავსი ინსტრუმენტი შეგვიძლია შევქმნათ ინდივიდუალურად ან ჯგუფისთვის და შევაგროვოთ დადებითი ემოციები, ფოტოები, მოგონებები ნივთები… ამგვარად შეგროვილი ემოციები ამხნევებს და ახალისებს ბავშვებს, უბიძგებს დადებითი აზროვნებისკენ.

დამხმარე ჩემოდანი შეგვიძლია დავამზადოთ მეორადი მუყაოს ყუთისგან, ძველი ჩემოდნისგან, რომელსაც გავაფორმებთ. ემოციების ფლაკონების მსგავსად, ამ ინსტრუმენტით შეგვიძლია გავააქტიუროთ დადებითი ემოციები, რაც ბავშვთა კეთილდღეობას შეუწყობს ხელს.

გთავაზობთ რამდენიმე სტრატეგიას თემაზე: როგორ ვმართო ემოციები?

• ემოციის იდენტიფიცირება – სისტემატიურად, ვკითხოთ ბავშვს: რას გრძნობ? რამ გამოიწვია ეს ემოცია? ვაქციოთ ეს შეკითხვა რუტინის ნაწილად.
• ვერბალური, არავერბალური გამოხატვა – ბავშვებთან ერთად დავაკვირდეთ ამოციების ვერბალურ და არავერბალურ გამოხატვის ნიშნებს, მიხარია, ნაწყენი ვარ, გაბრაზებული ვარ…
• მართვა – გამოვიყენოთ ემოციის მართვის მარტივი სტრატეგიები მაგ.: ჩავისუნთქე, დავითვალე ათამდე, ამოვისუნთქე.
• სხვისი ემოციის ამოცნობა – დააკვირდი, რას გრძნობს? დაკვირვება ემოციების ვიზუალურ, აუდიო, მიმიკურ თუ სხვა ნიშნებზე.
• ემოციების გამოხატვის ჩვეულება უსაფრთხო გარემოში – შევქმნათ ემოციების გამოხატვის რუტინა მაგ.: დილის წრის, აქტივობის შეჯამების დროს…
• ბავშვის მიერ ემოციის გამოხატვის და დადებითი კომუნიკაციის წახალისება…
• დრამატული თამაშები – ბავშვი განასახიერებს სხვადასხვა პერსონაჟს და სხვადასხვა ემოციას, იყენებს შესაბამის ხმის ტემბრს, მიმიკას, ჟესტიკულაციას, ლექსიკას.
• მოდელირება – ზრდასრულები ბავშვებისთვის ქცევის მოდელებს ვქმნით, ამიტომ მნიშვნელოვანია გამოვხატოთ ემოციები (მაგ.: ძალიან გახარებული ვარ, მეწყინა, გული დამწყდა და ა.შ.), რათა ბავშვებისთვის ვიყოთ ემოციის გამოხატვის მოდელი.

ჩატარებული სესიის  ბოლოს:

• მოსწავლე ამოიცნობს და ასახელებს რამდენიმე ემოციას(სიხარული, ბრაზი…)
• ამბობს ემოციის გამომხატველ ფრაზებს(მიხარია, მოწყენილი ვარ…)
• აზუსტებს ემოციასთან დაკავშირებულ აქტივობას, მომენტს, დეტალებს (მიხარია, როცა.., როცა მეშინია…)
• უკავშირებს ემოციას რომელიმე ფერს და განმარტავს რატომ
• განასახიერებს პერსონაჟს, ასრულებს თეატრალურ ინტერპრეტაციებს ემოციების თემაზე
• დამხმარე მასალების გამოყენებით ქმნის წიგნს ემოციების თემაზე.

მადლობა ქეთი წულუკიძეს ინსპირაციისთვის

გამოყენებული წყაროები:

• https://www.glenat.com/glenat-jeunesse/la-couleur-des-emotions-un-livre-tout-anime-9791026400134/
• https://www.glenat.com/glenat-jeunesse/le-monstre-des-couleurs-docteur-des-emotions-9791026404545/
• https://www.youtube.com/watch?v=kjtJFzEpsBc
• https://www.youtube.com/watch?v=d3reKuEhcpY
• https://www.fichespedagogiques.com/fiche/le-monstre-des-couleurs-va-a-l-ecole
• https://maternelle-bambou.fr/monstre-couleurs-emotions-anna-llenas/
• https://maitressedzecolles.fr/2019/06/le-monstre-des-couleurs-va-a-l-ecole.html

თანამედროვე ციფრულ ეპოქაში, სადაც ჩვენი ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილი ონლაინ პლატფორმებზე მიმდინარეობს, სულ უფრო ხშირად ვაწყდებით  უხილავ, მაგრამ ყოვლისშემძლე ძალას – ალგორითმს. რა ხდება, როდესაც ეს ავტომატიზებული სისტემა, კონტექსტის გააზრების გარეშე, ჩვენს მსაჯულად, ცენზორად და ზოგჯერ დამსჯელადაც გვევლინება? და საერთოდ, საით მივყავართ ალგორითმების ასეთ „ქცევას“?

ალგორითმების „შავი ყუთი“

ალბათ ყველას გქონიათ გამოცდილება, როდესაც რომელიმე პლატფორმა „გსჯით“ იმ დანაშაულის გამო, რომელიც არ ჩაგიდენიათ და მიგანიშნებთ რაღაცა ტიპის დარღვევაზე, რომელზეც წარმოდგენა არ გაქვთ. მაგალითად, მახსოვს ერთხელ რაღაც ტესტი დავდე ფეისბუკზე, სურათზე გამოსახული იყო: ძროხა, ქათამი და ბალახი და მომხმარებლებს ვთხოვდი, დაეჯგუფებინათ. ვინც კი სიტყვა „ქათამი“ დაწერა კომენტარში, ფეისბუკის ალგორითმმა ყველას კომენტარი წაშალა და გაფრთხილება მისცა, მათ შორის, მეც. ვერაფრით ვერ მივხვდი და დავიწყე გამოკვლევა, რა მოხდა და რატომ დავისაჯეთ. აღმოჩნდა, რომ სიტყვა „ქათამი“ რაღაც კოდური სიტყვაა, რომელიც ფეისბუკის „შავ სიაშია“ შეტანილი. „შავი სია“ ნიშნავს იმ აკრძალულ სიტყვებს, რომელთა გამოყენებაზეც მომხმარებლებს ბანი ედებათ. ჩვენ არ ვიცით ყველა სიტყვა, რომლის გამოყენებაც „ისჯება“ და ზოგს მაშინ ვიგებთ, როცა შეტყობინება მოგვდის.

ცოტა ხნის წინ კი Open AI – ის ალგორითმმა მოულოდნელად მთელი 2 წლის ანგარიში წამიშალა (თავისი ჩატებით, თასქებით, ჯიპიტებით, ასობით ჩატით, სტატიით, სამუშაო საქაღალდეებით და ასე შემდეგ). მეილზე მომწერა, რომ ჩემს კონტენტში აღმოაჩინეს ძალადობის შემცველი სიტყვები. რა თქმა უნდა, გავასაჩივრე და პასუხად მივიღე, რომ განიხილეს და ძალაში ტოვებენ გადაწყვეტილებას ანგარიშის წაშლის შესახებ და რომ აპელაცია აღარ განიხილება.  მხოლოდ ამ მოკლე აბსტრაქტული განცხადებით შემოიფარგლნენ, ბევრი ვიფიქრე თუ ცოტა (განვიხილე ეს თემა სხვა ჩატბოტებთან), იმ დასკვნამდე მივედი, რომ ChatGPT -ის ალგორითმმა დამსაჯა საბავშვო წიგნისთვის ილუსტრაციების შექმნის გამო; კერძოდ, პრომპტში გამოყენებული ისეთი სიტყვებისთვის, როგორიცაა: ბავშვი ნაძვის ხეს ჩაეხუტა, გოგონა დაწვა საწოლში და ბებომ ზღაპარი წაუკითხა, ლეკვმა ბიჭუნა ალოკა…  რაც არ უნდა ვიმეორო, რომ ალგორითმი უსამართლოდ მომექცა, არაფერს არ ცვლის ეს აღშფოთება. ალგორითმისთვის არ არსებობს სამართლიანი/უსამართლო ქცევა, მისთვის არსებობს აკრძალული ლექსიკის „შავი ყუთი“, რომლის შესახებაც მომხმარებელს უმეტესად წარმოდგენა არა აქვს. ამ დიდი „კაპიტალის“ დაკარგვის შემდეგ (2 წლის ჩატები), გადავწყვიტე, უფრო დეტალურად შემესწავლა ეს თემები და საზოგადოებისთვისაც ინფორმაცია მიმეწოდებინა, რადგან სხვაგვარად თავდაცვა უბრალოდ არ არსებობს. ალგორითმს არ აინტერესებს შენი ქცევები, ის რეაგირებს შენს ლექსიკაზე, რომლის კონტექსტში აღქმაც კი არ შეუძლია, თორემ ნახავდა, რომ როცა ვწერდი პრომპტში: „ბავშვი თამაშობს“, მართლა ბავშვის თამაში მქონდა მხედველობაში. ეს რომ ერთეული და მხოლოდ ჩემი შემთხვევა ყოფილიყო, განხილვად არ ეღირებოდა, მაგრამ ასე ხდება მასიურად.

ალგორითმული მმართველობა

ამ საკითხის კვლევისას მივადექი  ახალ თემას: ეს არის ალგორითმული მმართველობა. ალგორითმი გაიძულებს, გაითვალისწინო მისი შეზღუდვები, ის გიწესებს სოციალურ პლატფორმაზე თავისი თამაშის წესებს და თან ისე, რომ ბოლომდე და ღიად ამის შესახებ ინფორმაციას არ გაწვდის.

ეს ყველაფერი უფრო შორსაც მიდის, სხვადასხვა ქვეყანაში არსებობს უკვე „ალგორითმული პოლიცია“, რომელიც სავარაუდო დამნაშავეების იდენტიფიცირებას ახდენს დანაშაულის ჩადენამდე.

პრობლემას ამძიმებს ის, რომ ციფრული ინდექსები ხშირად ცდომილებითაა სავსე. სტატისტიკურად, ალგორითმული ფილტრები მნიშვნელოვანი რაოდენობით ცრუ დადებით სიგნალებს (false positives) გამოიმუშავებენ. მაგალითად,  predictive policing-ის სისტემაში 94,000-დან მხოლოდ 277 შემთხვევა დადასტურდა სწორ პროგნოზად.[1]

ზემოთ განხილული პრევენციული და სემიოტიკური მექანიზმების შერწყმით წარმოიშობა პარადოქსული რეალობა, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ „ლინგვისტური დანაშაული“. ეს არის სიტუაცია, როდესაც საწყისი „დანაშაული“ მხოლოდ ენაში/ლექსიკაში არსებობს: მომხმარებლის მიერ დაწერილ სიტყვებში, ან ალგორითმის მიერ მათთვის მინიჭებულ ინტერპრეტაციაში  და არა ობიექტურ რეალობაში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ენობრივი გამოხატულება იქცევა „დანაშაულად“, მიუხედავად იმისა, რომ არანაირ უკანონობას ადგილი არ ჰქონია.

ეს ტენდენცია სერიოზულ საფრთხეს უქმნის გამოხატვის თავისუფლებას და თავად სამართლიანობის პრინციპებს ციფრულ სივრცეში. როცა ალგორითმი ხდება მოსამართლე, ჩნდება ე.წ. „ალგორითმული ლევიათანი“, რომელიც უსამართლოდ უზღუდავს მომხმარებლებს უფლებებს. კვლევები ადასტურებენ (Algorithmic Arbitrariness in Content Moderation Juan Felipe Gomez , Caio Vieira Machado, Lucas Monteiro Paes, Flavio P. Calmon)[2] რომ მასშტაბური ავტომატური მოდერაცია ქმნის ისეთი გარემოს, სადაც ალგორითმი დომინანტურად აკონტროლებს ადამიანის ძირითად უფლებებს, მათ შორის თავისუფალ კომუნიკაციას. მაგალითად, დიდ პლატფორმებზე არაერთხელ ყოფილა შემთხვევა, როცა ავტომატურმა ფილტრმა უაპელაციოდ დაბლოკა ლეგიტიმური კონტენტი ან განარიდა დისკუსიიდან მომხმარებელი პროცედურული გამჭვირვალობის გარეშე. ასეთი შემთხვევა განმარტებულია, როგორც „ალგორითმული თვითნებობა“, სადაც კოდით დაწესებული ენა/ალგორითმი სჯის ცოცხალ ადამიანს სამართლებრივი დაცვის შესაძლებლობის გარეშე.

კემბრიჯის უნივერსიტეტის პროფესორი, კარენ იეუნგი, ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც  ტერმინი „ალგორითმული ლევიათანი“ აკადემიურ დისკურსში დაამკვიდრა (Karen Yeung – “‘Hypernudge’ and the ‘Algorithmic Leviathan’”). ნაშრომში ის აანალიზებს, თუ როგორ იყენებენ ალგორითმული სისტემები „ჰიპერ-ბიძგის“ (Hypernudge) ტექნიკას ადამიანების ქცევის სამართავად ფაქტობრივად უხილავად და ავტომატიზებულად. ის პირდაპირ უკავშირებს ამ ახალ მარეგულირებელ ძალას ჰობსის ლევიათანის განახლებულ, უფრო ყოვლისმომცველ და ნაკლებად ანგარიშვალდებულ ფორმას.

„ავტომატიზებული გადაწყვეტილების მიმღები სისტემები, რომლებიც დიდ  სექტორზე უნიფიცირებულ შეფასებებს აკეთებენ  და რომლებსაც მოკლედ შეგვიძლია ვუწოდოთ „ალგორითმული ლევიათანები“ – მორალურად შემაშფოთებელი გზებით ზღუდავენ ადამიანების შესაძლებლობებს.“[3]

„შესაძლებლობების მონოპოლია“ არის ძალიან მძლავრი მეტაფორა, რომელსაც იყენებს Karen Yeung და  რომელიც აღწერს სისტემას, სადაც ინდივიდს აღარ აქვს ალტერნატივა და მისი ცხოვრების ტრაექტორია ერთიანი, უხილავი ძალაუფლების მიერ კონტროლდება.

Antoinette Rouvroy & Thomas Berns – “Algorithmic Governmentality and the End of the World” –   ავტორები ამ ნაშრომში ფუკოს „მმართველობის“ (Governmentality) იდეას ავითარებენ და თანამედროვე ციფრულ სამყაროს არგებენ. ისინი აღწერენ „ალგორითმულ მმართველობას“, როგორც მართვის ახალ რეჟიმს, რომელიც უგულებელყოფს სოციალურ ნორმებს, კანონებსა და რეფლექსიას და მათ ნაცვლად ეყრდნობა მონაცემთა კორელაციებსა და ავტომატიზებულ გადაწყვეტილებებს. [4]

რუვრუა და ბერნსი აანალიზებენ მმართველობის ფუნდამენტურ ტრანსფორმაციას, რომელიც ფუკოს მიერ აღწერილ დისციპლინარულ და ბიოპოლიტიკურ საზოგადოებებს ცვლის. მათი მთავარი არგუმენტებია:

გადასვლა ნორმებიდან სიგნალებზე: ტრადიციული მმართველობა ეფუძნებოდა კანონებს, წესებსა და ნორმებს (ანუ იმას, თუ როგორ უნდა მოქცეულიყო ადამიანი). „ალგორითმული მმართველობა“ კი ამას გვერდს უვლის და პირდაპირ მონაცემთა უწყვეტ ნაკადზე – „სიგნალებზე“ – ოპერირებს. ის არ გეუბნება, რა არის სწორი, არამედ პროგნოზირებს, თუ რას გააკეთებ სავარაუდოდ მომავალში.

არანორმატიული კონტროლი: ეს მმართველობა არ არის მორალური ან იდეოლოგიური. მისი მიზანი არ არის ინდივიდის გამოსწორება ან დასჯა, არამედ სისტემის ოპტიმიზაცია და პოტენციური რისკების წინასწარ მართვა. ის არ კრძალავს, არამედ „პროფილაქტიკურად“ ზღუდავს არასასურველ ქცევას, სანამ ის მოხდება.

კრიტიკისა და სუბიექტის დასასრული: რადგან ეს სისტემა არ ეფუძნება გასაგებ წესებს (არამედ გაუგებარ კორელაციებს „შავ ყუთში“), ინდივიდს არა აქვს კრიტიკის შესაძლებლობა. შენ ვერ შეეწინააღმდეგები იმას, რისი ლოგიკაც არ გესმის. ეს იწვევს ტრადიციული, რაციონალური სუბიექტის გაქრობას. სწორედ ეს არის სათაურში ნახსენები „სამყაროს დასასრული“ –  იმ სამყაროსი, რომელიც საერთო მნიშვნელობებსა და კრიტიკულ აზროვნებაზე იდგა.

ალგორითმული ლევიათანის ონტოლოგია

ალგორითმული ლევიათანი  უბრალოდ ხელისუფლების ახალი ფორმა კი არ არის, არამედ რადიკალურად განსხვავებული ონტოლოგიური ფენომენია, რომელსაც რამდენიმე უნიკალური მახასიათებელი აქვს:

• უსხეულობა (Incorporeality): ალგორითმულ ლევიათანს არ გააჩნია მატერიალური სხეული, ფიზიკური ფორმა. ეს მის წინააღმდეგ წინააღმდეგობას უკიდურესად ართულებს – როგორ ვებრძოლოთ იმას, რასაც სხეული არ გააჩნია?
• ყველგანმყოფობა (Omnipresence): ის ყველგანაა, სადაც კი ციფრული ტექნოლოგია არსებობს. ის არ მოძრაობს სივრცეში; ის თავად არის სივრცე – ციფრული სივრცე.
• კვაზი-ყოვლისმცოდნეობა (Quasi-omniscience): მისი „ცოდნა“ მონაცემთა მასივების ანალიზს ემყარება. ის მომხმარებლის ქცევას ხშირად თავად მომხმარებელზე უკეთ „იცნობს“. 

ძალაუფლების ახალი არქიტექტურა

ალგორითმული ლევიათანი ძალაუფლების სრულიად ახალ არქიტექტურას ქმნის: ის არ აყალიბებს ძალაუფლების კლასიკურ ვერტიკალს. მის ნაცვლად, ის ქმნის ქსელურ, რიზომულ (rhizomatic) სტრუქტურას, სადაც კონტროლი ყველგანაა და, ამავდროულად, არსად. მიშელ ფუკოს ტერმინოლოგიით, ალგორითმული ლევიათანი მიკრო-ძალაუფლების ლოგიკით მოქმედებს: იგი არა მხოლოდ კრძალავს, არამედ აწარმოებს და მიმართულებას აძლევს სურვილებსა და ქცევებს. ეს არის პანოპტიკონი 2.0: – ბენთამის პანოპტიკონის იდეის ციფრული ევოლუცია, სადაც მეთვალყურეობის მექანიზმი დეცენტრალიზებული და ინტერნალიზებულია — სუბიექტი თავად ხდება საკუთარი თავის მაკონტროლებელი.

დასკვნის მაგიერ:

აი, ასეთ მოცემულობაში ვართ ციფრული ეპოქის კონტექსტში, სადაც უხილავი კოდი ჩვენი სოციალური ქსოვილის არბიტრად იქცევა. კრიტიკული აზროვნება და სიფხიზლე აუცილებელია, რათა ერთ მშვენიერ დღეს რომელიმე ტექნოლოგიურმა გიგანტმა წყალში არ ჩაგვიყაროს წლების ნაშრომი და ჩვენს ციფრულ იდენტობას არ დაეწეროს ERROR.

ამ მოცემულობიდან შეგვიძლია დავასკვნათ:

1. ტექნიკური იმპერატივი: ციფრული ავტონომია. ყველაზე პირდაპირი და პრაგმატული გაკვეთილი მონაცემთა სუვერენიტეტის აუცილებლობაა. ყოველთვის ჩამოტვირთეთ, დააარქივეთ და შეინახეთ მნიშვნელოვანი დოკუმენტები ლოკალურ ან პირად ღრუბლოვან საცავში. ინსტრუმენტებზე დამოკიდებულება სტრატეგიული სისუსტეა. ჩვენი ინტელექტუალური საკუთრება არ უნდა იყოს ერთი კომპანიის კეთილ ნებაზე დამოკიდებული.
2.  დაკარგული კონტექსტის კრიზისი. „ალგორითმული ლევიათანი“ ქმნის სემანტიკურ ვაკუუმს, სადაც სიტყვები მოწყვეტილია თავის კონტექსტს, განზრახვასა და კულტურულ ნიუანსებს. ჩვენი ამოცანაა, ვიბრძოლოთ მნიშვნელობის შენარჩუნებისთვის. ეს ნიშნავს ახალი „ციფრული წიგნიერების“ სტანდარტების შემუშავებას, რომელიც მომხმარებელსაც და დეველოპერსაც კონტექსტის კრიტიკულ მნიშვნელობას ასწავლის.
3. გამჭვირვალობისა და ანგარიშვალდებულების მოთხოვნა. ჩვენ, როგორც მომხმარებლებმა და ციფრულმა მოქალაქეებმა, უნდა მოვითხოვოთ ალგორითმული პროცესების გამჭვირვალობა. „შავი ყუთი“ უნდა გაიხსნას. აუცილებელია შეიქმნას დამოუკიდებელი მარეგულირებელი ორგანოები და ადამიანური ჩართულობით მოქმედი სააპელაციო მექანიზმები, რომლებიც უზრუნველყოფენ, რომ მანქანის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება არ იყოს საბოლოო და უპირობო განაჩენი.
4. ცნობიერების ბრძოლა ავტომატიზაციის წინააღმდეგ. საბოლოო ჯამში, ეს ბრძოლა სცილდება ტექნოლოგიურ და სამართლებრივ ჩარჩოებს. ეს არის ბრძოლა ადამიანური ნების, კრიტიკული აზრისა და ცნობიერი გადაწყვეტილების დასაცავად მზარდი ავტომატიზაციის საპირისპიროდ. „ალგორითმული ლევიათანი“ საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ ჩვენს მონაცემებს, არამედ ჩვენს უნარს, ვიყოთ რაციონალური, მორალური და თავისუფალი სუბიექტები. ამიტომ, ამ უხილავ ძალასთან დაპირისპირება ჩვენი ეპოქის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ეგზისტენციალური ამოცანაა.

  პირველი ნაწილის დასასრული…

[1] https://algorithmwatch.org/en/algorithmic-policing-explained/#:~:text=Some%20findings%20on%20the%20rate,3%20per%20cent

[2]https://ar5iv.labs.arxiv.org/html/2402.16979v1#:~:text=model%20multiplicity%20compares%20to%20unambiguous,discussed%20and%20passed%20in%20many

[3] Karen Yeung – “‘Hypernudge’ and the ‘Algorithmic Leviathan’” – https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3786377

[4] https://shs.cairn.info/revue-reseaux-2013-1-page-163?lang=fr