(ნაწილი მეორე) 

ალბათ, უკვე არაერთ ჩვენგანს უნახავს პიტერ უერნერის რეჟისორობით 2008 წელს გადაღებული ფილმი „კლასის წინაშე“[1]. ბრედ კოენის მდგომარეობის მქონე ადამიანს თითქმის ყოველდღე ვხვდებოდი საჯარო ბიბლიოთეკის ერთ განყოფილებაში. პირველივე ვოკალურ ტიკზე ჩემი რეაქცია იყო: „რამით ხომ არ დაგეხმაროთ?“ მალე მივხვდი, რომ სტრატეგია უნდა შემეცვალა და დაკვირვებით, შფოთვის გარეშე გამეგრძელებინა ჩემზე გაცილებით ზრდასრულ ადამიანთან ერთ სამკითხველო სივრცეში თანაარსებობა, ისევე როგორც ამას ძვირფასი ბიბლიოთეკარები აკეთებდნენ, თუმცა სინდრომის არსის შესახებ მოტივტივე კითხვის ნიშანი დიდხანს არ მტოვებდა.

ტურეტის სინდრომი

ჟილ დე ლა ტურეტის სინდრომი არის ქრონიკული დაავადება, რომელსაც მოტორული და ვოკალური ტიკები ახასიათებს. დაავადება მუდმივ ხასიათს ატარებს და ძალიან იშვიათია მონაცემები სრული გამოჯანმრთელების შესახებ, მაგრამ ხშირად ზრდასრულ ასაკში სიმპტომები სუსტდება.

დაავადებას ჟილ დე ლა ტურეტის სახელი ეწოდა – ფრანგმა ნევროლოგმა XIX საუკუნის ბოლოს პირველმა აღწერა აღნიშნული სინდრომი და ის სამედიცინო მდგომარეობად მოიხსენია.

გამომწვევი მიზეზები

სინდრომის საფუძველი ნეირობიოლოგიური ხასიათისაა. თავის ტვინის სტრუქტურის გამოკვლევები ცხადყოფს, რომ შესამჩნევი ცვლილებებია ნუშისებრ ბირთვში, სარტყლის ხვეულში, ბაზალურ განგლიებსა და შუბლის წილებში.

სხვა ჰიპოთეზის მიხედვით, ამ ცვლილებებს საფუძვლად უდევს ცენტრალური ნერვული სისტემის ნეიროტრანსმიტერული აგენტების, განსაკუთრებით დოფამინის ცვლის დარღვევა.

არსებობს სინდრომის წარმოშობის გენეტიკური ჰიპოთეზაც. ოჯახური ისტორიების ანალიზის საფუძველზე ნავარაუდევია დაავადების აუტოსომურ-დომინანტური გზით გადაცემა, თუმცა ეს მოსაზრება დამტკიცებული არ არის.

ტურეტის სინდრომის მქონე პირთა ნათესავებს შორის ხშირად დასტურდება ბიპოლარული აშლილობა (მანიაკურ-დეპრესიული ფსიქოზი), პანიკური აშლილობა, აკვიატებული ნევროზი.

დამახასიათებელი ნიშნები

ტურეტის სინდრომის მქონე ადამიანები გაფანტულები, იმპულსურები და სტრესისადმი ძალიან მგრძნობიარეები არიან. მათ პრობლემები აქვთ მხედველობით-სივრცითი ფუნქციონირებისა და ნატიფი მოტორული მოქმედებების შესრულების მხრივ, ამასთან, ახასიათებთ მარტივი და კომპლექსური მოტორული და ვოკალური ტიკები, მათ შორის:

• ექოლალია, სხვათა სიტყვების, სხვათა მიერ გამოცემული ხმების იმიტაცია, გამეორება – 20-45%
• ექოპრაქსია, სხვათა მოძრაობების გამეორება და იმიტაცია – 10-35%
• პალილალია, სიტყვის ბოლო ბგერების ან წინადადებების ბოლო სიტყვების გამეორება – 10%
• კოპროლალია, უხამსი სიტყვებისა და ფრაზების უნებლიე წამოძახება – 8-25%
• კოპროპრაქსია, უნებლიე უხამსი ჟესტები და მოძრაობები – 1-6%

ტიკი ქრონიკული ხასიათისაა. დროდადრო ქრება, მაგრამ არა სამ თვეზე მეტი ხნით. სინდრომის უჩვეულო ნიშან–თვისებაა ის, რომ ადამიანი დიდი ძალისხმევის შედეგად ახერხებს ტიკების კონტროლს, თუმცა ასეთი შეკავების პერიოდებს, წესისამებრ, გაორმაგებული შეტევები მოსდევს. შფოთვა, სტრესი, დაღლილობა, უძილობა, ალკოჰოლის ჭარბი მოხმარება იწვევს ტიკების გაძლიერებას და გამწვავებას.

ტურეტის სინდრომს ხშირად თან ახლავს ჰიპერაქტიურობა, ყურადღების კონცენტრაციის დაქვეითება, ქცევითი აშლილობა და დეპრესიისკენ განსაკუთრებული მიდრეკილება. გონებრივ განვითარებაზე ის გავლენას არ ახდენს, ასეთი ბავშვები ინტელექტუალური შესაძლებლობებით თანატოლებს არ ჩამოუვარდებიან.

სინდრომის გამოვლენა

ტურეტის სინდრომი გვხვდება ყველა კულტურაში. სხვადასხვა ქვეყნის მონაცემების მიხედვით, გავრცელების სიხშირე ბავშვებსა და ზრდასრულებთან სხვადასხვანაირია: ბავშვებთან – 5-30–მდე 10 000 კაცზე, ზრდასრულებთან – 1-2. ყოველი ოთხი აღრიცხულიდან სამი მამაკაცია.

ტურეტის სინდრომი ქრონიკული დაავადებაა, მისგან განკურნება დღეისთვის შეუძლებელია, თუმცა არსებობს ამ სინდრომის მკურნალობის ორი სტრატეგია: მედიკამენტური და სოციალურ-ფსიქოლოგიური. არჩევანი მდგომარეობის სიმძიმეზეა დამოკიდებული.[2]

მასწავლებლის მხრივ ტურეტის სინდრომის მქონე ბავშვების მხარდაჭერას, დაცინვისა და გაუგებრობის თავიდან აცილების მიზნით კლასთან სპეციალურ მუშაობას და ცოდნას სინდრომის თავისებურებათა შესახებ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სკოლისადმი ბავშვის დადებითი განწყობის შექმნასა და სასკოლო წარმატებაში[3].

ლიტერატურა

• გ. ბახტაძე, ა. ქისტაური, გ. ბახტაძე, თერაპიული ლექსიკონი, თბ. 1991
• თ. გაგოშიძე, ბავშვის ფსიქიკური განვითარების დარღვევები, თბ. 2007

[1] https://www.youtube.com/watch?v=Pvl97AE-2NU

[2] https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9F%E1%83%98%E1%83%9A_%E1%83%93%E1%83%94_%E1%83%9A%E1%83%90_%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%98

[3] თამარ გაგოშიძე, ბავშვის ფსიქიკური განვითარების დარღვევები, თბილისი, 2007, გვ. 273-280

ამ ასისტენტის შესახებ უკვე ყველამ გაიგო, მაგრამ ასევე მნიშვნელოვანია, როგორ უნდა მიიღო Chat-GPT-სგან სასურველი და საინტერესო ინფორმაცია. როგორც აღმოჩნდა, კითხვების დასმა სულაც არ არის მარტივი და ბევრ რამეზეა დამოკიდებული. ამისთვის ცალკე აპლიკაციაც კი შეუქმნიათ, თემების მიხედვით როგორ უნდა დაისვას სწორად კითხვები.

ახლა მე გთავაზობთ ექსპერიმენტს – ინტერვიუს Chat-GPT-თან თანამედროვე განათლების შესახებ, სადაც მხოლოდ კითხვებს ვსვამ და ეს კითხვებიც თავად Chat-GPT-ს შევარჩევინე. მსგავსი აქტივობები შეგიძლიათ აუდიტორიაში/კლასებში დატესტოთ.

Chat-GPT-ს ვთხოვე, რომ შეერჩია ჩემთვის 5 ყველაზე მნიშვნელოვანი კითხვა თანამედროვე განათლებაზე, რომელზეც ყველაზე საინტერესოდ მიპასუხებდა.

აი, რა კითხვები შემირჩია:

• რა ძირითადი გამოწვევებია თანამედროვე განათლების სისტემების წინაშე და როგორ შეიძლება მათი მოგვარება?
• როგორ შეიძლება ტექნოლოგიების ეფექტურად ინტეგრირება კლასში სწავლებისა და სწავლის გასაუმჯობესებლად?
• რა უპირატესობები და ნაკლოვანებები აქვს სტანდარტიზებულ ტესტირებას თანამედროვე განათლებაში?
• რა სტრატეგიები ან მიდგომები შეიძლება გამოვიყენოთ სწავლებაში კრეატიულობისა და კრიტიკული აზროვნების უნარების გასაუმჯობესებლად?
• როგორ შეუძლიათ პედაგოგებმა უზრუნველყონ, რომ განათლება იყოს ინკლუზიური და ხელმისაწვდომი სხვადასხვა წარმომავლობისა და შესაძლებლობების სტუდენტებისთვის?

დავიწყოთ პირველი კითხვით და მოვუსმინოთ ჩვენს ჭკვიან ასისტენტს. აღმოჩნდა, რომ Chat-GPT იმდენად ვრცლად და სრულყოფილად მპასუხობს, რომ ერთი სტატიის ფორმატში ვერ ჩაეტევა, ამიტომ დანარჩენი კითხვები თავად დაუსვით და მე კი მხოლოდ 2 კითხვაზე სრულყოფილი პასუხით შემოვიფარგლები და ფინალში ვთხოვ, რომ რჩევები მოგცეთ:

1. რა ძირითადი გამოწვევებია თანამედროვე განათლების სისტემების წინაშე და როგორ შეიძლება მათი მოგვარება? 

• თანამედროვე საგანმანათლებლო სისტემების წინაშე დგას რამდენიმე ძირითადი გამოწვევა, მაგალითად:
• ხელმისაწვდომობა და თანასწორობა: მნიშვნელოვანია ხარისხიან განათლებაზე თანაბარი ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა ყველა სტუდენტისთვის/მოსწავლისთვის, მიუხედავად მათი სოციალურ-ეკონომიკური წარმომავლობის, გეოგრაფიული მდებარეობისა თუ ფიზიკური შესაძლებლობებისა. ამის მოგვარება შესაძლებელია ინკლუზიური პოლიტიკის განხორციელებით, სკოლებში მრავალფეროვნებისა და ინკლუზიურობის ხელშეწყობით.
• ტექნოლოგიების ინტეგრაცია: საჭიროა ტექნოლოგიების ეფექტურად ინტეგრირება კლასში სწავლებისა და სწავლის გასაუმჯობესებლად. ეს გულისხმობს მასწავლებელთა ადეკვატური ტრენინგებითა და რესურსებით უზრუნველყოფას საგანმანათლებლო ტექნოლოგიების ეფექტიანად გამოსაყენებლად, მოსწავლეებში ციფრული წიგნიერების უნარების ხელშეწყობასა და დაბალანსებული მიდგომის შექმნას, რომელიც აერთიანებს ტექნოლოგიას სწავლების ტრადიციულ მეთოდებთან.
• მოსწავლეთა ჩართულობა და მოტივაცია: მნიშვნელოვანია მოსწავლეთა ჩართულობისა და მოტივაციის გაზრდა უკეთესი შედეგების მისაღებად. ამის მიღწევა შესაძლებელია სტუდენტზე/მოსწავლეზე ორიენტირებული მიდგომებით, რომლებიც ფოკუსირებულია ინდივიდუალურ საჭიროებებსა და ინტერესებზე, აგრეთვე ინტერაქციული და პრაქტიკული აქტივობების გამოყენება სასწავლო პროცესში და თანამშრომლობითი სასწავლო გარემოს ხელშეწყობა.
• შეფასება და ანგარიშვალდებულება: უნდა შეიქმნას სამართლიანი და ეფექტური შეფასების მეთოდები, რომლებიც ზუსტად შეაფასებს მოსწავლეთა პროგრესს. სტანდარტიზებული ტესტირების გარდა, მასწავლებლებს შეუძლიათ გამოიკვლიონ შეფასების ალტერნატიული მიდგომები, როგორიცაა, პროექტზე დაფუძნებული შეფასება, პორტფოლიოები და შესრულებაზე დაფუძნებული შეფასებები, რათა მთლიანობაში დაინახონ სწავლების შედეგი.
• მომავლის უნარები და ადაპტაცია: სწრაფად ცვალებად გარემოში მნიშვნელოვანია სტუდენტების მომზადება სამუშაო ბაზრისთვის, შესაბამისი უნარების და ადაპტაციის გამომუშავება, რაც მოიცავს სასწავლო პროგრამაში კრიტიკული აზროვნების, პრობლემის გადაჭრის, კრეატიულობის, კომუნიკაციისა და ციფრული წიგნიერების უნარების ინტეგრირებას, ასევე უწყვეტი სწავლების ხელშეწყობას და კარიერული წინსვლისა და პროფესიული სწავლების შესაძლებლობებს.

ამ გამოწვევების გადაჭრა მოითხოვს ერთობლივ ძალისხმევას – პედაგოგების, მშობლებისა და ფართო საზოგადოების ჩართულობას ერთიანი პოლიტიკის შექმნაში. საჭიროა ძირეული რეფორმების განხორციელება, მასწავლებელთა პროფესიულ განვითარებაში ინვესტიციები და სტუდენტების საჭიროებებისათვის პრიორიტეტის მინიჭება.

2. როგორ შეიძლება ტექნოლოგიების ეფექტურად ინტეგრირება კლასში სწავლებისა და სწავლის გასაუმჯობესებლად?

ტექნოლოგიის კლასში ინტეგრირებამ შეიძლება მნიშვნელოვანი დადებითი გავლენა მოახდინოს სწავლებასა და სწავლაზე, თუ ამას ეფექტურად გააკეთებთ. აქ მოცემულია რამდენიმე სტრატეგია ტექნოლოგიის ეფექტურად ინტეგრირებისთვის:

დაისახეთ მკაფიო მიზნები: განსაზღვრეთ კონკრეტული სასწავლო მიზნები, რომლებიც შეიძლება გაუმჯობესდეს ტექნოლოგიების ინტეგრაციის გზით. განსაზღვრეთ, როგორ შეუძლია ტექნოლოგიას მხარი დაუჭიროს და გააუმჯობესოს სასწავლო გეგმა, ხელი შეუწყოს კრიტიკულ აზროვნებას, თანამშრომლობას და პრობლემის გადაჭრის უნარებს და ჩართოს სტუდენტები/მოსწავლეები აქტიურ სწავლაში.

საჭიროა მასწავლებელთა ტრენინგი და მათი მხარდაჭერა: შესთავაზეთ პროფესიული განვითარების შესაძლებლობები, რათა დაეხმარონ მასწავლებლებს, განავითარონ საჭირო უნარები და ნდობა ტექნოლოგიების ეფექტურად გამოყენებისთვის. ტრენინგი უნდა მოიცავდეს როგორც ტექნიკურ უნარებს, ასევე პედაგოგიურ მიდგომებს სწავლებაში ტექნოლოგიების ინტეგრირებისთვის.

აირჩიეთ შესაბამისი ინსტრუმენტები და რესურსები: შეარჩიეთ ტექნოლოგიური ინსტრუმენტები და რესურსები, რომლებიც შეესაბამება სასწავლო მიზნებს და ემსახურება სწავლების სხვადასხვა სტილს. განიხილეთ ინტერაქტიული თეთრი დაფები, საგანმანათლებლო ვებსაიტები, საგანმანათლებლო აპლიკაციები, მულტიმედიური პრეზენტაციები, სიმულაციები და ონლაინთანამშრომლობის პლატფორმები. დარწმუნდით, რომ ინსტრუმენტები ასაკის შესაბამისი და ხელმისაწვდომია ყველა სტუდენტისთვის/მოსწავლისთვის.

ხელი შეუწყვეთ სტუდენტზე/მოსწავლეზე ორიენტირებულ სწავლებას: გამოიყენეთ ტექნოლოგია სტუდენტების გაძლიერებისთვის და პერსონალიზებული სასწავლო გამოცდილების გასაადვილებლად. წაახალისეთ სტუდენტები, გამოიყენონ ტექნოლოგია კვლევის, პრობლემის გადაჭრის, კრეატიულობისა და კრიტიკული აზროვნებისთვის. უზრუნველყოს თანამშრომლობის, დისკუსიისა და თანატოლების გამოხმაურების შესაძლებლობები ონლაინპლატფორმების საშუალებით.

დიფერენცირებული ინსტრუქციები: გამოიყენეთ ტექნოლოგია სხვადასხვა სასწავლო საჭიროებებისა და სტილის დასაკმაყოფილებლად. უზრუნველყავით წვდომა საგანმანათლებლო პროგრამულ უზრუნველყოფასა და აპლიკაციებზე, რომლებიც საშუალებას აძლევს სტუდენტებს, ისწავლონ საკუთარი ტემპით, შესთავაზონ ადაპტირებული შინაარსი და მიიღონ დაუყოვნებელი გამოხმაურება. გამოიყენეთ ონლაინშეფასების ინსტრუმენტები, რათა თვალ-ყური ადევნოთ მოსწავლეთა პროგრესს და დაარეგულირეთ ინსტრუქცია შესაბამისად.

ციფრული მოქალაქეობისა და ინტერნეტის უსაფრთხოების ხელშეწყობა: ასწავლეთ მოსწავლეებს ტექნოლოგიის პასუხისმგებლობით და ეთიკური გამოყენება, მათ შორის, აუხსენით სწორი ონლაინქცევის, ინტერნეტის უსაფრთხოებისა და ციფრული კონფიდენციალურობის შესახებ. წაახალისეთ სტუდენტები, იყვნენ ონლაინინფორმაციის კრიტიკული მომხმარებლები და ასწავლეთ მათ, როგორ შეაფასონ ონლაინწყაროების სანდოობა.

წაახალისეთ კრეატიულობა და მულტიმედიური აქტივობა: წაახალისეთ სტუდენტები/მოსწავლეები, შექმნან მულტიმედიური პროექტები, როგორიცაა – ვიდეო, პრეზენტაციები, პოდკასტი და ბლოგები, რათა წარმოაჩინონ თავიანთი აზრი და კონცეფციები. გამოიყენეთ ტექნოლოგიური ინსტრუმენტები, რომლებიც ხელს უწყობენ შინაარსის შექმნას და გაზიარებას, რაც საშუალებას აძლევს სტუდენტებს/მოსწავლეებს, წარმოაჩინონ თავიანთი შემოქმედება და განავითარონ ციფრული კომუნიკაციის უნარები.

რეგულარულად შეაფასეთ ეფექტურობა: თვალ-ყური ადევნეთ და შეაფასეთ ტექნოლოგიების ინტეგრაციის გავლენა მოსწავლეთა სწავლის შედეგებზე. შეაგროვეთ უკუკავშირი სტუდენტებისა და მასწავლებლებისგან, რათა დაადგინოთ ძლიერი მხარეები, გამოწვევები და გასაუმჯობესებელი სფეროები. დაარეგულირეთ ინტეგრაციის სტრატეგიები მიღებული უკუკავშირის საფუძველზე.

ამ მითითებების საფუძველზე, მასწავლებლებს შეუძლიათ ეფექტურად გამოიყენონ ტექნოლოგიები, რათა გააძლიერონ სწავლების გამოცდილება, ხელი შეუწყონ აქტიურ ჩართულობას და მოამზადონ სტუდენტები ციფრული ეპოქისთვის.

P.S. ბოლოს ვთხოვე, რა რჩევას მისცემდა თანამედროვე მასწავლებელს და აი, რა მიპასუხა:

თანამედროვე მასწავლებლისთვის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანია – ადაპტირება და მოქნილობა. სამყარო მუდმივად ვითარდება და მასწავლებლისათვის ადაპტაციის უნარი გადამწყვეტია. აი რატომ:

ადაპტირდით, შეეგუეთ ცვლილებებს: ტექნოლოგიური მიღწევებით საგანმანათლებლო ლანდშაფტი მუდმივად ვითარდება, კვლევის შედეგებით, იცვლება სტუდენტთა/მოსწავლეთა საჭიროებებიც. აუცილებელია, გაითვალისწინოთ ცვლილებები და იყოთ ღია, რათა გამოცადოთ კლასში ახალი მიდგომები, მეთოდოლოგიები და ტექნოლოგიები.

დღევანდელი საკლასო ოთახები უფრო მრავალფეროვანია, ვიდრე ოდესმე, სტუდენტები/მოსწავლეები არიან სხვადასხვა წარმოშობის, კულტურისა და სწავლის უნარის მქონე, ადაპტირება საშუალებას მოგცემთ, დააკმაყოფილოთ მათი სხვადასხვა საჭიროება.

თითოეულ სტუდენტი/მოსწავლე უნიკალურია, მათ აქვთ საკუთარი გამოწვევები და სწავლის სტილი. ადაპტირებადი მასწავლებლები აღიარებენ ამ განსხვავებებს და შესაბამისად არეგულირებენ თავიანთ სასწავლო სტრატეგიებს. ეს მიდგომა ხელს უწყობს მოსწავლეთა ჩართულობას, მოტივაციას და საერთო აკადემიური დონის ზრდას.

ტექნოლოგია გარდაქმნის განათლებას და სთავაზობს მასწავლებლებს სხვადასხვა ინსტრუმენტსა და რესურსს სწავლებისა და სწავლის გასაუმჯობესებლად. ადაპტირებადი მასწავლებლები ითვისებენ ტექნოლოგიას და ეძებენ შესაძლებლობებს მისი ეფექტურად ინტეგრირებისათვის სწავლებაში. ისინი მზად არიან მოიძიონ ახალი საგანმანათლებლო აპლიკაციები, ციფრული პლატფორმები და ონლაინ რესურსები, რომლებსაც შეუძლია გაზარდოს სტუდენტების ჩართულობა, ხელი შეუწყოს თანამშრომლობას და გააღრმაოს სწავლების გამოცდილება.

ადაპტაცია გულისხმობს რეფლექსიასა და სასწავლო პროცესის გაუმჯობესებას. როგორც თანამედროვე მასწავლებელმა, რეგულარულად იფიქრეთ თქვენი სწავლების პრაქტიკაზე, შეაფასეთ მისი ეფექტურობა და მოიძიეთ უკუკავშირი სტუდენტებისგან/მოსწავლეებისგან, კოლეგებისგან და მენტორებისგან, იყავით ღია კონსტრუქციული კრიტიკისთვის და აქტიურად ეძიეთ პროფესიული განვითარების შესაძლებლობები თქვენი უნარებისა და ცოდნის დახვეწისთვის.

ადაპტირებულობის ათვისებით, თქვენ შეძლებთ მუდმივად ცვალებად საგანმანათლებლო ლანდშაფტში ნავიგაციას.

ემოციური ინტელექტი ემოციების აღქმის, გაგების, გამოხატვის, მართვისა და რეგულირების უნარს გულისხმობს. საკუთარი და სხვისი ემოციების ამოცნობა, სახელდება, გაცხადება, გაცნობიერება და ქცევაში იმგვარად ასახვა, რომ ხელსაყრელი იყოს ინდივიდისთვის, მნიშვნელოვანი უნარია. ემოციურ ინტელექტს ადამიანი ადრეული ასაკიდანვე ივითარებს და ეს მას გადარჩენასა და გარემო პირობებისადმი ადაპტაციაში ეხმარება.

უპირველესად — საკუთარ, მერე კი სხვის ემოციებზე დაკვირვება, მათი ამოცნობა-გარჩევა, სათანადო მოქმედების დაგეგმვა ის უნარია, რომელიც მთელი სიცოცხლის განმავლობაში იწრთობა და მისი ჯეროვნად განვითარება სწავლა-სწავლების პროცესის შემადგენელი ნაწილი უნდა იყოს.

ამერიკელი ფსიქოლოგი დენიელ გოლმენი ემოციური ინტელექტისა და აკადემიური მიღწევების კორელაციას იკვლევდა. მისი დაკვირვებით, კარგად განვითარებული ემოციური ინტელექტის მქონე მოზარდები მაღალ აკადემიურ მოსწრებას აჩვენებენ. ის ემოციურ ინტელექტს განსაზღვრავს ასე: „როდესაც იცი, რას გრძნობს სხვა და იყენებ ამ ცოდნას საუკეთესო გადაწყვეტილების მისაღებად“.

საინტერესო საფიქრალს აღძრავს მკვლევრის ეს მოსაზრებაც: „ჩვენი აღქმის დიაპაზონი, აზრები, ქმედებები განპირობებული და შემოსაზღვრულია იმით, რასაც ვერ ვამჩნევთ. როცა ვერ ვამჩნევთ იმას, რაც მნიშვნელოვანია, რაც საჭიროა, საშუალებაც არ გვაქვს ვიმოქმედოთ ისე, რომ რაღაც უკეთესობისკენ შევცვალოთ“. ეს ნიშნავს, რომ თუ ვერ ვამჩნევ რაიმე მნიშვნელოვანს, თუ ჩემი აღქმა-თვალსაწიერი ვიწროა და შემოსაზღვრული, თუ ახალ შთაბეჭდილებებს, მოსაზრებებს, იდეებს, შესაძლებლობებს არ ვცნობ, მაშინ ჩემივე წარმოდგენების ვიწრო ჩარჩოებში, მათ ტყვეობაში ვატარებ ცხოვრებას და უამრავი რამ მრჩება შეუმჩნეველი.

რა წვრთნის ჩვენს აღქმას, წარმოსახვას, შემჩნევის უნარს რა გვივითარებს?

ჩემი პასუხია: მხატვრული ლიტერატურა. უფრო სწორად, ერთ-ერთი მძლავრი, ხელმისაწვდომი, სანდო და შედეგიანი ინსტრუმენტი ნამდვილად არის მხატვრული ლიტერატურა. დეტალებზე კონცენტრირება. აქტიური კითხვის მეთოდის გამოყენება.

ემოციებისა და მათი ამოცნობისკენ მიმართული აქტივობები მიმოხილულია ჩვენს ინტერნეტგაზეთში გამოქვეყნებულ სტატიაში „ემოცია და გრძნობა“. აქ შეგიძლიათ გაეცნოთ საკითხებს: რას ნიშნავს ემოცია? როგორ განიმარტება ეს ცნება? რა განსხვავებაა ემოციასა და გრძნობას შორის? რა დაგვეხმარება საკუთარი ემოციური მდგომარეობის ამოცნობაში? როგორ გამოვიყენოთ მხატვრული ტექსტები რესურსად ემოციების ამოცნობისა და სახელდებისთვის?

თანდაყოლილი თუ შეძენილი?

აღსანიშნავია, რომ ემოციურ ინტელექტს გოლმენი განიხილავს არა მხოლოდ როგორც თანდაყოლილ „ნიჭსა“ თუ უნარს, არამედ როგორც ნაკრებს კომპეტენციებისა, რომელთა გამომუშავება და დასწავლა შესაძლებელია სათანადო მუშაობის შედეგად. მკვლევრის აზრით, პროფესიულ და აკადემიურ სფეროში ამ კონკრეტული უნარის განვითარება-დახვეწის გარეშე წარმატება რთული მოსაპოვებელია.

ლიტერატურის მნიშვნელობის შესახებ წინარე თქმულს ვამატებ: მხატვრული ტექსტი ემოციური ინტელექტის განმავითარებელი საუკეთესო სამარჯვიც არის. ბლოგში სწორედ ამაზე გვექნება საუბარი. 

მხატვრული ტექსტი და ემოციური ინტელექტი — მიმართება

როგორ შეიძლება, მხატვრულმა რეალობამ, გამოგონილმა ამბავმა, ნაწერმა ტექსტმა ხელი შეუწყოს ემოციური ინტელექტის განვითარებას?

თანაგანცდისა და თანაგრძნობის, სხვადასხვა ემოციის აღძვრის, თანამონაწილეობის მეშვეობით.

რას ნიშნავს ეს:

როდესაც წიგნს ვკითხულობთ, იქ ყოფნის განცდა გვიჩნდება. მწერლები ახერხებენ ისეთი რეალობის შექმნას, რომელიც ჩვენს წარმოსახვაში ცოცხლდება. გმირების თავგადასავალი, მათი ამბები, აღწერილი სიტყვის ოსტატის მიერ, ჩვენთვის ხელშესახები ხდება. ჩვენ თანაგანვიცდით იმას, რასაც გმირი განიცდის. ამაზე ჯერ კიდევ არისტოტელე მიუთითებდა. „პოეტიკაში“ ის საუბრობს ტრაგედიაზე და წერს, „შიშისა და თანაგრძნობის გზით ამგვარ ვნებათაგან განწმენდას“ ვაღწევთო. ანუ ვუყურებთ ტრაგედიას, განვიცდით ძლიერ ემოციას და დგება კათარსისი.

ადამიანს ცხოვრების განმავლობაში შესაძლოა არ მიეცეს საშუალება, თავი ამა თუ იმ სიტუაციაში გამოსცადოს, მისი ემოციური პალიტრა ყოველდღიურ ცხოვრებაში შესაძლოა შემოსაზღვრული იყოს „ძირითადი ფერებით“, ძირითადი ემოციებით, მაგრამ კითხვისას ფანტაზია შეუზღუდავია.

ინგლისური ლიტერატურის კლასიკოსი, ინგლისელი რომანისტი ჯოზეფ კონრადი წერს: „ჩემი ამოცანაა, დაწერილი სიტყვის მეშვეობით მოგასმენინოთ, გაგრძნობინოთ, უპირველეს ყოვლისა კი დაგანახვოთ ის, რასაც აღვწერ. ეს და მეტი არაფერი. თუ ამას მივაღწიე, თქვენ იპოვით იმას, რასაც ეძებდით (წიგნში) — მხარდაჭერას, იმედს, შიშს, მოჯადოებას — ყველაფერს, რაც გჭირდებათ!“

მასწავლებლის ამოცანა

მხატვრული ლიტერატურის უზარმაზარ სამყაროში საუკეთესო მეგზურობის გაწევა ახალგაზრდისთვის ლიტერატურის მასწავლებელს შეუძლია. ხშირად ვეკითხები ხოლმე საკუთარ თავს: რას ვასწავლი, როდესაც ლიტერატურას ვასწავლი? — და ერთ-ერთი სასურველი მიზანი ესაა: მინდა, მოსწავლეებისთვის იმ მეგზურად ვიქცე, რომელიც ამ სამყაროში ნავიგაციას, გზის გაგნებას, ნიშნებისა და სიმბოლოების ამოცნობას, გაუკვალავი ბილიკების კვლევის ინტერესს აღძრავს. თუ მოვახერხე და მხატვრული ლიტერატურა მათთვის საინტერესო თავშესაფრად ვაქციე, მიზანი მიღწეულია. მოწყენილობისა თუ ცუდად ყოფნის, მოგზაურობისა და ლაღობის, საუკეთესო თუ საზარელი ცხოვრებისეული გამოცდილების დროს თუ მათ გამოიხმეს ამ სამყაროდან თავიანთი გმირები, თუ დაიხმარეს ისინი, მიზანი მიღწეულია.

ეს ნიშნავს, რომ მხატვრული ლიტერატურა, კერძოდ კი სასკოლო კურსში შესული „განწირული ავტორები“, შინაარსის კონსერვირების საშუალება კი აღარ იქნება, არამედ საშუალება, იკვლიო უვალი გზა, გაიფართოო თვალსაწიერი, განიცადო ემოციათა განუსაზღვრელი სპექტრი.

აქტივობები ეპიზოდების მიხედვით

სხვადასხვა თემატური ეპიზოდის მიხედვით მასწავლებელმა შეიძლება დაგეგმოს საკლასო აქტივობები, რომლებიც დაეხმარება მოსწავლეს, ამოიცნოს სხვისი ემოცია, დასახოს სამოქმედო სტრატეგია, გაითავისოს მორალურად და ეთიკურად მისაღები ნორმები.

მაგალითად, კონფლიქტური სიტუაციის განხილვისას შეიძლება დაისვას კითხვები:

. რა შეიძლებოდა ეთქვა ან მოემოქმედებინა კონფლიქტის მოწმეს?

. რისი გაკეთება ან თქმა იყო მიზანშეწონილი გმირისთვის მდგომარეობის შესამსუბუქებლად? იქ რომ ყოფილიყავი, რას გააკეთებდი?

მოსწავლემ თავი უნდა წარმოიდგინოს კონფლიქტის მოწმე პერსონაჟად (არა საკუთარი/პიროვნული ხედვის კუთხით, არამედ იმ პერსონაჟისა, რომელიც შეესწრო კონფლიქტს) და დაწეროს სცენარი — რა შეიძლებოდა გაეკეთებინა ამ პერსონაჟს სიტუაციის განსამუხტავად.

ყურადღების გამახვილება დადებითზე

თუ დავაკვირდებით, ლიტერატურის გაკვეთილებზე სამსჯელო და საკამათო თემებად ძირითადად მწვავე სიტუაციები ან დილემა-კონფლიქტები გვაქვს მიზანში ამოღებული. არადა, ძალიან მნიშვნელოვანია პოზიტიურ გამოცდილებაზე ყურადღების გამახვილება. ისეთი ეპიზოდების შერჩევა და განხილვა, რომლებშიც მორალური დილემა კი არ არის წარმოჩენილი, არამედ მოთხრობილია რამე სასიამოვნო, რომლებშიც გმირები ზრუნავენ ერთმანეთზე, მხარს უჭერენ, ეხმარებიან.

ტექსტზე მუშაობის დროს სასურველია პოზიტიური გამოცდილების, დახმარების, მზრუნველობის გამომხატველი სიტყვების ამოწერა ან აქტიური კითხვის მეთოდის გამოყენება და ამ მონაკვეთების ხაზგასმა.

ჩანაწერი დღიურში ან უბის წიგნაკში

ეს არის აქტივობა, რომელსაც მოსწავლეები ყოველთვის ხალისით ასრულებენ. მათ თავი გმირის ადგილას უნდა წარმოიდგინონ და გააკეთონ ჩანაწერი დღიურში ან უბის წიგნაკში. დღიურის ფორმატი თავისთავად გულისხმობს, რომ ჩანაწერი გულწრფელი და გულახდილი უნდა იყოს. მოსწავლე უნდა გარდაისახოს გმირად, გაითავისოს მისი სულიერი და ემოციური, ფსიქოლოგიური ან ფიზიკური მდგომარეობა და დაწეროს: რას გრძნობს; რას ფიქრობს; რას გეგმავს; როგორ ხედავს სხვა პერსონაჟებს; რას გრძნობენ, მისი აზრით, სხვები. მოსწავლეს უნდა მიეცეს საშუალება, გმირის თვალით შეხედოს სხვა პერსონაჟებს და შეაფასოს მათი ქმედებები და ემოციები.

მის ადგილზე რომ ვყოფილიყავი

საინტერესო იქნება ამა თუ იმ სიტუაციაში საკუთარი თავის წარმოდგენა და პასუხის გაცემა კითხვებზე: მე როგორ მოვიქცეოდი ამ პერსონაჟის ადგილზე? რას ვიგრძნობდი, ეს რომ გადამხდენოდა თავს? როგორ დავეხმარებოდი საკუთარ თავს/სხვას?

„ვარ“ თუ “როგორ ვარ“ — სიის ამოკითხვა სხვაგვარად

რამდენად გვრჩება მასწავლებლებს დრო და ენერგია იმისთვის, რომ ჩვენი მოსწავლეების ემოციური მდგომარეობით დავინტერესდეთ? რამდენს ვერ ან არ ვამჩნევთ და ვიმჩნევთ დღის განმავლობაში? მიფიქრია იმაზე, რომ სრულიად შეუძლებელია, ერთი მასწავლებლის ფიზიკური და ემოციური რესურსი ყველა მოსწავლეს გასწვდეს, მაგრამ სულ მცირე, მათი მდგომარეობით დაინტერესება კი უნდა ვცადოთ. ჩემთვის ეს საკითხი ასე გადავწყვიტე: მთავარია, მათ იცოდნენ, რომ თუ დასჭირდათ, ჩემგან უპირობო მხარდაჭერას მიიღებენ; იცოდნენ, რომ თუ დასჭირდათ, ჩემთან მოესვლებათ და მე, განსჯისა და თითის ქნევის გარეშე, მათთან ერთად განვიხილავ ყველა შესაძლო გამოსავალს. ავარჩევთ საუკეთესოს. აუცილებლად ვიპოვით გზას. გამოუვალი სიტუაცია არ არსებობს!

წიგნის ბოლო თავს, რომლის ქვესათაურია „სკოლა (სწავლა-სწავლება) და ემოციები“, დენიელ გოლმანი ერთი მასწავლებლის ყოველდღური რიტუალის აღწერით იწყებს. მოსწავლეები მის კლასში წრიულად სხედან, თავისუფლად. მასწავლებელი სიის ამოკითხვას იწყებს და მოსწავლეების პასუხიც არ აყოვნებს:

— ჯესიკა…

— ათი. გადასარევად ვარ! პარასკევია.

— პატრიკ…

— ცხრა! ცოტას ვღელავ.

— ნიკოლ…

— ათი. ბედნიერი. სიმშვიდით სავსე.

ემოციური ინტელექტის განვითარებაზე ზრუნვა, სწავლა-სწავლების პროცესის იქით მიმართვა, რომ დავეხმაროთ ახალგაზრდებს, ამოიცნონ საკუთარი და სხვისი ემოციები და საუკეთესო ინტერესებიდან გამომდინარე იმოქმედონ, მრავალი სოციალური პრობლემის გადაჭრის ბუნებრივი გზაა. მეტი დრო დავუთმოთ სასიცოცხლოდ აუცილებელი უნარების განვითარებას და ნაკლები — შინაარსების კონსერვირებას.

თანამედროვე ადამიანის მეტყველებიდან ალაგმული ეს გამოთქმა ზედმიწევნით ზუსტად აღწერს სირცხვილით მოცული ადამიანის ნატვრას: მზერისგან გადამალვის ძლიერ სურვილს, გაუჩინარების, გაქრობის სავედრებელს.

სირცხვილი ერთ – ერთი ძირეული, უსიამოვნო ემოციაა, რომელიც, სინამდვილეში, მიკუთვნების განცდის დაკარგვის შესაძლებლობის პასუხად განცდილი შფოთვის ფარული აღიარებაა. თუ რამდენადმე მაინც ძვირფასია ჩვენთვის განსაზღვრულ ადამიანთან ან ადამიანებთან ურთიერთობა, სირცხვილის მოლოდინი გვიცავს ისეთი ქცევის გამოვლენისგან, რომელიც მათთან ჩვენს კავშირს საფრთხის ქვეშ დააყენებს. სირცხვილის განცდის უნარი სწორედ კავშირისა და ურთიერთობის შენარჩუნების ერთ – ერთი წინაპირობაა. თუმცა, ხშირად, დაჟინებული, განზოგადებული და ყოვლისმომცველი სირცხვილის საფუძველი ბავშვობის ასაკში მზრუნველებთან ან აღმზრდელებთან მასაზრდოებელი ურთიერთობის ნაკლებობის შედეგია და მოიცავს არა გულისყურით, თანაგრძნობა – თანაგანცდაზე დამყარებულ მიყურადებას, არამედ უხეშად მაშიშვლებელ მზერას.

„თითქოს, ტანსაცმელი ზიზღით შემოგაგლიჯეს და გაგაშიშვლეს…“ – როგორც წესი, ასეთია სირცხვილით მოცული ადამიანის განცდა.

„როგორ ფიქრობ, რისგან გიცავს სირცხვილი?“

იმ ადამიანების უმრავლესობამ, ვისთანაც მისაუბრია, სირცხვილთან გამკლავებისთვის, უნებლიეთ, საგულდაგულოდ გაშალაშინებული, ზოგჯერ მეტად და ზოგჯერ ნაკლებად დახვეწილი გამკლავების გზები შეიმუშავა. უკიდურესი სიფრთხილე და წინდახედულობა, სამუშაოში დანთქმა ისევე, როგორც თავდაუზოგავი ბრაზის გამოხატვა შეცდომაზე მითითების დროს, შესაძლოა სირცხვილის დაძლევის გზების მაგალითები იყოს.

ჩემთან შეხვედრებს სირცხვილი ყოველდღე სტუმრობს, თუმცა, მისი ცნობა ზოგჯერ იმაზე მეტად რთულია, ვიდრე – წარმოგიდგენიათ, რადგან სირცხვილი სწორედ ის ემოციაა, რომელიც სხვა ემოციებისგან განსხვავებით, უკიდურესად ფარული გზებით ავლენს თავს.

რამდენად მტკივნეული უნდა იყოს იმისი აღიარება, რომ შენ დამოკიდებული იყავი ან ხარ ადამიანებზე, რომლებთანაც თავი უსაფრთხოდ, დიდწილად, არ გიგრძნია? 

რა გაფრთხობს ყველაზე მეტად?

ხშირად, ადამიანები ამ ემოციას მცდარი სიტყვებით აღნიშნავენ. მაგალითად, მას უწოდებენ ბრაზს ან უკმაყოფილებას. მიუხედავად იმისა, რომ, შესაძლოა, აღმზრდელი და მზრუნველი პირი ამ ემოციებსაც გამოხატავდა, არსებობს ერთი ძირეული ემოცია, რომლის ცნობისა და დასახელების უნარი გაცილებით გვიან ვითარდება, ვიდრე სხვა ძირეული ემოციების ცნობისა და დასახელების უნარი. ამდენად, ადამიანებს, ხშირად, უჭირთ სწორად დაასახელონ, ყველაზე მეტად რომელი ემოციის სამიზნედ ყოფნა აფრთხობთ მათ.

„ვაი თუ, შეგზიზღდე…“

ყველაფერი, რაც ზიზღის სამიზნე იყო, სირცხვილის საფარველქვეშ მოექცა.

დაჟინებით ვცდილობთ, გადავმალოთ გარეგნულ ნაკლოვანებებად მიჩნეული თავისებურებები ზოგჯერ მათი უკიდურესი შენიღბვით და ზოგჯერ პირიქით, მათი გაშიშვლებით; ვცდილობთ, ზოგიერთი ემოცია და ჩვენი შინაგანი სამყარო, ის, რომ რაღაც ჯერ კიდევ არ გამოგვდის, ზიზღს გადავუმალოთ; მათ შორის, ყველაზე ახლობელი ადამიანების გამკიცხავ მზერას მოვეფაროთ.

ზიზღის წამიერი გამოხატულებაც კი, რომელიც მიმართული იყო ადამიანისკენ, სხეულში უცნაურ მდგომარეობას – სირცხვილს – აყალიბებს.

ზიზღი იმგვარი გამღიზიანებლის აღმნიშვნელია, რომელიც ცოცხალი არსებისთვის შესაძლოა, დამაზიანებელი, მომწამვლელი და, შედეგად, მომაკვდინებელი აღმოჩნდეს. შესაბამისად, ამ განცდას ადამიანების უმრავლესობა განშორებით პასუხობს. მისი დანიშნულებაა, ცოცხალი არსება განშორება – გაქცევისთვის მოამზადოს და მისი უსაფრთხოება უზრუნველყოს.

ადამიანები, რომელთაკენაც ზიზღი იყო მიმართული, ხშირად, საკუთარ თავს შემდეგნაირად ახასიათებენ: „საშიში ვარ,“ „მიუღებელი ვარ,“ „არასასურველი ვარ.“ 

„საშიში ვარ, როდესაც…,“ „მიუღებელი ვარ, როდესაც…“ „არასასურველი ვარ იმ შემთხვევაში, თუ…“

სირცხვილის სხეული

ადამიანის სხეული, რომელსაც სირცხვილისგან თავდაცვისთვის, გაუცნობიერებლად გამომუშავებულმა გამკლავების გზებმა უმტყუნა, თითქოს, ერთბაშად იბოჭება და იკუმშება.

ხშირად, ადამიანები აღწერენ, თითქოს, გარემოში არსებულმა გამღიზიანებლებმა მათზე ზემოქმედების უნარი დაკარგეს, გაემიჯნნენ გარემოს და მთელი სასიცოცხლო ძალა უკიდურესად უსიამოვნომ მიიტაცა. სირცხვილის განცდა საკუთარ თავში გარიყვის, გარე სამყაროსგან განდგომისა და განყენების უჩვეულოდ მძაფრი განცდაა, ყველაფერი წყვეტს არსებობას, გარდა იმ სინამდვილისა, რომ მრცხვენია… და, მთელი ჩემი არსება ცდილობს, როგორღაც გადარჩეს. იმიტომ, რომ სირცხვილი უარყოფის დამმოწმებელია და, თუ მე უარმყვეს და უარი მითხრეს კავშირზე და მიკუთვნებაზე, მაშინ, მე განწირული ვარ. სირცხვილი ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენის ფარული და ზოგჯერ გაუცნობიერებელი მცდელობაა. თუმცა, სირცხვილით გაჟღენთილ ადამიანებს თვითშენარჩუნებისთვის, ვინაობის დათმობა ან მისი გაცემა უწევთ.

გიკითხავთ საკუთარი თავისთვის, რომელ მდგომარეობებს მალავთ ადამიანებისგან? მათ შორის, ყველაზე ახლობელი ადამიანებისგან? რომელ მოქმედებებზე ან ქმედებებზე გიჭირთ მკაფიოდ ლაპარაკი ყველაზე მეტად? არსებობს თვისებები, რომლებსაც საგულდაგულოდ ნიღბავთ ირგვლივმყოფთაგან? არსებობს ისეთი თავისებურებები თქვენში, რომელთა აღიარება გიჭირთ, როდესაც მიგითითებენ მათ არსებობაზე? რომელ მდგომარეობებზე ლაპარაკის დროს, გაქვთ განცდა, რომ იძულებული ხართ, სხეულს ამოართვათ სიტყვები?

„მხოლოდ მე ვარ ასეთი… სხვა არავინ არ შეიძლება იყოს ასეთი…“

სირცხვილთან გამკლავების ერთ – ერთი გზა იმგვარი შთაბეჭდილების დატოვებაზე დაჟინებული ზრუნვაა, რომელმაც ადამიანი წარსულში, არაერთხელ დაიცვა სირცხვილის განცდისგან და მისთვის სასიამოვნო შედეგების მომტანიც იყო.

მაგალითისთვის შეგვიძლია, განვიხილოთ „ყოვლისმცოდნეობის“ შთაბეჭდილების დატოვებაზე ზრუნვა, რისი ერთ – ერთი ძირეული მამოძრავებელი მზრუნველი პირებისგან განსხვავებული აზრის გამოხატვის ან ზოგჯერ ცდომილების პასუხად მიღებული გამკიცხავი დამოკიდებულებისგან თავდაცვაა. სინამდვილეში, როდესაც „ყოვლისმცოდნეობის“ შთაბეჭდილების დატოვებაზე ზრუნვაა ადამიანის გადარჩენისთვის აუცილებელი წინაპირობა, ადამიანის ცნობისმოყვარეობის, ძიებისა და აღმოჩენის მოთხოვნილება შეიძლება იყოს ის საფასური, რომელსაც ის იხდის იმისათვის, რომ ირგვლივმყოფთა მოლოდინები გაამართლოს და, იმ შემთხვევაში, თუ მას გზაზე ამ იარლიყის მოპოვებისთვის მეტოქე შემოხვდა, გარდაუვლად დგება შურის, ეჭვიანობისა და სხვა, მონათესავე მდგომარეობების განცდის წინაშე, რაც იმაზე მიანიშნებს, რომ ადამიანი ამ შთაბეჭდილების მიღმა დაუცველად გრძნობს თავს. სწორედ აქედან გამომდინარე, ადამიანები ებღაუჭებიან იარლიყებს…

„მხოლოდ მე უნდა ვიყო ასეთი… დაუშვებელია, ჩემთვის მნიშვნელოვანი ადამიანების ყურადღება და სითბო სხვა, „ჩემნაირმა“ მიიტაცოს… მე ყოველთვის უნდა შემეძლოს, ვიცოდე ყველაზე მეტი… ვიყო ყოვლისმცოდნე.“

მზერისგან გადამალვა

სირცხვილით გაჟღენთილი არსებობის გაუცნობიერებელი ნატვრა გაქრობა, გაუჩინარება და მზერისგან გადამალვაა იმისათვის, რომ ადამიანი გადარჩეს. აქედან გამომდინარე, იმ ადამიანების უმრავლესობას, რომელიც ძლიერ სირცხვილს განიცდიდა, უარს ამბობს ახლო და ხანგრძლივ ურთიერთობებზე, რადგან, დროთა მანძილზე, გარდაუვალი გაშიშვლების პასუხად მიღებული ზიზღიანი მზერის ეშინია…

შესაბამისად, მათი სამყარო სირცხვილის საფარველქვეშ, ზოგჯერ აუტანელი მარტოსულობის განცდის მიღმა აგრძელებს არსებობას.

რა მოექცა სირცხვილის საფარველქვეშ?

პიროვნებისა თუ საზოგადოების ცხოვრებაში ნებისმიერი მოვლენა გარდაუვალად ტოვებს კვალს. სულ ცოტა ხნის წინ დასრულდა კორონავირუსით გამოწვეული პანდემია. გლობალური პანდემიის მიერ შექმნილი სირთულეები საქართველოს განათლების სისტემაზეც აისახა. 2020 წლის მარტში სასწავლო პროცესი შეწყდა, ხოლო მოგვიანებით დისტანციურ რეჟიმში გაგრძელდა. საოცარი გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა საზოგადოების ყველა ფენა, მათ შორის განათლების სისტემა. რეალური ურთიერთობები სასწრაფოდ შეიცვალა ვირტუალურით. ასეთი მყისიერი ცვლილება, რა თქმა უნდა, მოიცავდა უამრავ ხარვეზს. დავინახეთ უთანასწორობა საზოგადოების სხვადასხვა ფენას შორის. გამოიკვეთა გაჯეტების, ინტერნეტის ხელმისაწვდომობის პრობლემა. სასწავლო პროცესებში ოჯახის ჩართულობის გაზრდის აუცილებლობამ კიდევ უფრო ბევრი რამ გახადა სამომავლო ფიქრის საგანი.

ასეთ საკითხზე სტატიის მომზადების წინაპირობა აუცილებლად უნდა ყოფილიყო უკვე განხორციელებული კვლევების, მათი მიგნებებისა და ინტერვენციების გაცნობა.

არსებული მასალის მოძიებისას უპირველესად გავეცანი განათლების კოალიციის მიერ ჩატარებულ კვლევას, რომელიც მომზადდა აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის (EWMI) ACCESS-ის პროექტის ფარგლებში:

,,კვლევა – COVID19-ის გავლენა სასკოლო განათლების სისტემაზე – პანდემიით გამოწვეული სასწავლო დანაკარგების შეფასება”.

COVID-19-ით გამოწვეული პანდემიის გამო, 1,6 მილიარდი ბავშვი ვერ ესწრებოდა სკოლაში გაკვეთილებს. ცალკეული კვლევები მოსწავლეების მიერ პანდემიის პირობებში წიგნიერებაში პროგნოზირებდა მიღწევების დაახლოებით 70%-ს და მათემატიკაში 50%-ს (UNESCO, 2020); ეს მონაცემები სწავლის შეწყვეტაზე რეაგირებისა და რემედიაციის პროგრამების ეფექტიანობის მიხედვით სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულად აისახა.

განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ უმოკლეს დროში შეძლო სასწავლო პროცესის დისტანციურ ფორმატში წარმართვა. გაწეული ძალისხმევა არაეფექტური აღმოჩნდა ყველაზე მოწყვლადი და მაღალი რისკის ჯგუფის მოსწავლეებისათვის – განსაკუთრებით ციფრული უთანასწორობის შემცირების კონტექსტში. დისტანციური სწავლების პერიოდში მოსწავლეებს ჰქონდათ მნიშვნელოვანი სასწავლო დანაკარგი სამივე საფეხურზე და ყველა საგნობრივ ჯგუფში. სასწავლო დანაკარგი შედარებით მაღალი აღმოჩნდა მათემატიკაში.

რა არის სასწავლო დანაკარგი და როგორ ვზომავთ მას?
(UNESCO, 2020).

• აკადემიური დანაკარგები – კურიკულუმთან დაკავშირებული ცოდნა და უნარები;
• სოციალური დანაკარგები – სოციალური იზოლაციით, თანატოლებთან და მასწავლებლებთან ურთიერთობის შეზღუდვით გამოწვეული სოციალურ განვითარების შეფერხება;
• ფსიქო–ემოციური დანაკარგები – ყოველდღიური რუტინის და სტაბილურობის რღვევით გამოწვეულ სტრესი, არასტაბილურ გარემოსთან ადაპტირება, გაურკვევლობით გამოწვეული მდგომარეობის გათავისება.

სასწავლო დანაკარგის განაწილება მოხდა უთანასწოროდ. მოსწავლეების საცხოვრებელი ადგილის, სქესის, სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის, ეთნიკური თუ რელიგიური კუთვნილების გათვალისწინებით. მოწყვლადი ჯგუფებისათვის ის მნიშვნელოვნად მაღალი აღმოჩნდა, ვიდრე მოსწავლეთა მეინსტრიმული უმრავლესობისათვის. (UNESCO, UNICEF and the World Bank, 2020).

დანაკარგები პანდემიის პირობებში უმეტესწილად განაპირობა სასწავლო დროის შემცირებამ. დანაკარგები მივიღეთ ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან მიმართებით. ასევე, მეტად ყურადსაღებია მიღებული დანაკარგები, რომლებიც მოსწავლეების მოტივაციის შემცირებას უკავშირდება.

სასწავლო დროის შემცირებაში იგულისხმება აკადემიური კალენდრის ცვლილება, რეალური დასწრების მაჩვენებელი, საშინაო დავალების არასრულად ან საერთოდ შეუსრულებლობა.

სასწავლო დანაკარგები ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან მიმართებით გულისხმობს ჩამორჩენას კურიკულუმით განსაზღვრული საგნობრივი და გამჭოლი კომპეტენციების განვითარების კუთხით.

დისტანციური სწავლებით გამოწვეული განსაკუთრებული ზარალი თვალსაჩინოა დაწყებითი საფეხურზე. ამ ეტაპზე მოსწავლეები ივითარებენ, არა მხოლოდ საბაზისო კომპეტენციებს (წერა, კითხვა, ანგარიში), არამედ ეჩვევიან სასწავლო პროცესს, სწავლობენ ჯგუფებში კომუნიკაციასა და სოციალიზაციას. საბოლოო ჯამში მივიღეთ სასწავლო დანაკარგები ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან მიმართებით, ქართულისა და უცხოური ენების შესწავლისას; დიდია დანაკარგი მათემატიკაში – მივიღეთ ჩამორჩენა რიცხვების ცნობასა და მარტივი არითმეტიკული მოქმედებების შესრულებისას; ანგარიშსა და გეომეტრიული ფიგურების ამოცნობაში. 2019-2020 და 2020- 2021 წლის მე-6 კლასის მოსწავლეების სასწავლო დანაკარგი აისახა საბაზო საფეხურისთვის მათ არასათანადო მზაობასა და აკადემიური მიღწევების გაუარესებაში.

სწავლების საშუალო საფეხურზე ყველაზე ხელშესახები დანაკარგი იყო საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, რაც განპირობებულია როგორც ტექნოლოგიების გამოყენების დაბალი მზაობით; ვირტუალური ლაბორატორიების ონლაინ გამოყენების შეზღუდული პრაქტიკით. ასევე, ლოგიკურად, მათემატიკაში ჩამორჩენა განაპირობებს შესაბამის პრობლემებს საბუნებისმეტყველო საგნებშიც.

გამოიკვეთა მოსწავლეების მოტივაციის შემცირების სავარაუდო მიზეზები: თანატოლებთან კომუნიკაციის შემცირება; სასწავლო პროცესის ხშირი ცვლილება და დაბალი ხარისხის ტექნიკის/ინტერნეტის გამოყენებით გამოწვეული სტრესი; მოსწავლეების სკოლისადმი დამოკიდებულების ცვლილება – დეზინტეგრაცია; მოსწავლეების თვითეფექტურობისა და დისციპლინის გაუარესება.

სასკოლო საზოგადოების წარმომადგენლებს უძნელდებათ სასწავლო დანაკარგების აღქმა და შეფასება როგორც სისტემაში, ასევე საგანში, კლასსა და სკოლაში. მასწავლებლებს ჯერ კიდევ უჭირთ სასწავლო მიზნებისა და სასწავლო პროგრამის ამოწურვის მკაფიო გამიჯვნა. ისინი დიდ ძალისხმევას დებენ თემატური საკითხების დაფარვაში და არა სასწავლო მიზნების მიღწევაში. პრობლემა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ უკვე არსებული სასწავლო დანაკარგის გასაანალიზებლად, არამედ მიზნობრივი რემედიაციის პროგრამების შესამუშავებლად.

აღნიშნული კვლევა გვთავაზობს შესაბამის რეკომენდაციებს:

• მნიშვნელოვანია მშობლების ცნობიერების ამაღლება;
• დანაკარგის შემცირებისა და რემედიაციის ღონისძიებათა მოკლე და საშუალოვადიანი სამოქმედო გეგმის შემუშავება;
• სასკოლო რემედიაციის პროგრამების მხარდამჭერი ფონდის ინიციირება (გარე ექსპერტიზის მოზიდვა, სწავლა–სწავლების რესურსები, დამატებითი საათების ანაზღაურება, თუ სხვა).

ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორებმა, მანანა რატიანმა და მაია არავიაშვილმა ჩაატარეს შესაბამისი კვლევა.

აღნიშნული კვლევის მიგნებებით პანდემიამ წარმოაჩინა მშობელთა ჩართულობისა და მზაობის მნიშვნელობა. კვლევის მონაცემებზე დაყრდნობით უმრავლეს შემთხვევაში (78%) მოსწავლეების სასწავლო პროცესზე დასწრება 75-100% დატვირთვით მაინც იყო შესაძლებელი. აღნიშნული კვლევის რეკომენდაციები გახლავთ შემდეგი:

• რემედიაციის პროგრამების დანერგვის მიზანშეწონილობა:
• კურიკულუმის ცვლილება;
• საზაფხულო პროგრამები.

რემედიაციის პროგრამების შესახებ სხვადასხვა ქვეყანაში:

ინგლისი

სასწავლო დანაკარგების აღმოსაფხვრელად ამუშავდა 12-კვირიანი მოსამზადებელი პროგრამები;

იტალია

ყოველკვირეულად ტარდება სამსაათიანი ონლაინდახმარება ინგლისურში, მათემატიკასა და მშობლიურ ენაში.

ამერიკა –ჰარვარდის უნივერსიტეტის კვლევა და რეკომენდაციები

შეიმუშავეს ჰოლისტური ხედვა, რაც უკავშირდება კურიკულუმს, ტექნოლოგიებს, ინფრასტრუქტურის განვითარებასა და სხვა. სწავლების აღდგენის დროისათვის ყურადღება გამახვილდა მოსწავლეების (დაწყებული სკოლამდელი დაწესებულებიდან) კოგნიტიურ და ემოციურ მომზადებაზე. მასწავლებლებისთვის შემუშავდა პრაქტიკაზე დაფუძნებული თანადროული ქოუჩინგის პროგრამები. მოსწავლეთა მოწყვლადი ჯგუფებისთვის საჭირო გახდა სიტუაციაზე მორგებული, გახანგრძლივებული, შაბათ-კვირის, საზაფხულო სკოლების ამუშავება. დაინერგა სამთვიანი საზაფხულო სკოლა წიგნიერებაში, ერთ საგანში 25-საათიანი აქტიური სწავლებით (მათემატიკა, უცხო ენა და წიგნიერება); არდადეგების შემცირების/სკოლების ცვლაში გადაყვანისა და სხვა ხარჯზე მოხდა სკოლების სასწავლო დროის ხანგრძლივობის გაზრდა. კურიკულუმის (სკოლის დონეზე) დიფერენცირება და ფოკუსირება საკვანძო უნარებზე. ფოკუსირება განვლილი მასალის გამეორებაზე და შედეგის გამყარებაზე. დამწყები მასწავლებლებისთვის ამუშავდა ტუტორების პროგრამა.

ინდოეთი:

განხორციელებული კვლევის თანახმად, პანდემიით გამოწვეული სწავლის დაბალი დონე შეიძლება გადაიზარდოს ამ თაობის მომავალ შემოსავალზე და ქვეყნებისთვის დაბალ ეკონომიკურ წარმოებაზე. ფაქტობრივად, 2040 წლისთვის, პანდემიასთან დაკავშირებულმა სწავლის შეფერხებამ შეიძლება გამოიწვიოს წლიური ზარალი 1,6 ტრილიონი აშშ დოლარის ოდენობით, ანუ მთლიანი გლობალური მთლიანი შიდა პროდუქტის 0,9 პროცენტი. თუ სკოლები და მთავრობები შეიმუშავებენ თავიანთ სტრატეგიებსა და საგანმანათლებლო პოლიტიკას, შეიძლება მოიძებნოს გარკვეული შეღავათი.

პანდემიის შემდგომ დისტანციური სწავლებით გამოწვეული დანაკარგების აღმოსაფხვრელად მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის „ინკლუზიური განათლების ხელშეწყობის“ პროგრამასა და „ასწავლე საქართველოსთვის” პროგრამის თანამშრომლობის ფარგლებში განხორციელდა ვებინარები:

• მშობლისა და სკოლის თანამშრომლობა;
• მშობლის როლი შვილის სასკოლო ცხოვრებაში;
• როგორ გაუმკლავდნენ მშობლები მოზარდთა გარდატეხის ასაკთან დაკავშირებულ სირთულეებს;
• როგორ დავეხმაროთ მოზარდებს სტრესის მართვაში;
• კეთებით სწავლების როლი ბავშვის განვითარებაში;
• ოჯახის ფსიქოგანათლების მნიშვნელობა ბავშვის აღზრდისა და განვითარების პროცესში.

ახლა კი წარმოგიდგენთ ჩემ მიერ განხორციელებული კვლევის ანალიზს.

კვლევაში მონაწილეობდნენ სხვადასხვა სკოლების მასწავლებლები, მოსწავლეები და მშობლები. კვლევის მიზანი გახლდათ, დაგვენახა რეალური სურათი, რა გამოწვევების წინაშე აღმოვჩნდით და როგორ გაართვა თავი სასკოლო საზოგადოებამ პოსტპანდემიურ სირთულეებს.

კვლევის ფარგლებში ჩავატარე გამოკითხვა ქალაქისა და სოფლის რამდენიმე სკოლის წარმომადგენელთან (პედაგოგები, მშობლები, მოსწავლეები).

პედაგოგებისთვის დასმული კითხვები ეხებოდა იმ პრობლემებს, რომლებიც შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო დისტანციური სწავლების დასრულების შემდგომ პერიოდში: სკოლებში პოსტპანდემიური სიტუაციის ანალიზს; ჩატარებული დამატებითი გაკვეთილების რაოდენობასა და ეფექტურობას; ონლანსწავლების დასრულების შემდგომ მოსწავლეთა ფსიქოემოციურ მდგომარეობის შეფასებასა და არსებული სიტუაციის გამოსწორების გზებს.

კვლევაში მონაწილე მასწავლებლების პროცენტულობა რეგიონების მიხედვით – 62% ქალაქი, 38% სოფელი.

მასწავლებელთა დიდი ნაწილი (53%) ამბობს, რომ სკოლებში პოსტპანდემიური სიტუაციის ანალიზი არ ჩატარებულა.

პედაგოგთა უმრავლესობა (86%) ადასტურებს, რომ არსებული ჩავარდნების აღმოსაფხვრელად ჩაატარა დამატებითი მეცადინეობები.

დამატებით კომენტარებში მასწავლებლებმა პოსტპანდემიური პერიოდის შესაფასებლად ხაზი გაუსვეს შემდეგ ფაქტორებს: მოტივაციის დაქვეითება, ყურადღების დეფიციტი, ქცევის გაუარესება, გაუცხოება, ისაუბრეს მასალის ათვისების გართულებაზე. პედაგოგთა ნაწილის აზრით, პანდემიის პერიოდს არავითარი პრობლემა არ დაუტოვებია.

მნიშვნელოვანია პედაგოგთა აზრი იმ პრობლემებზე, რომლებიც წარმოიქმნა ცალკეული დისციპლინების მიხედვით. როგორც გრაფიკიდან ჩანს, ყველაზე პრობლემურია მათემატიკა და საბუნებისმეტყველო საგნები.

კვლევაში მონაწილე პედაგოგები გვთავაზობენ შემდეგ რეკომენდაციებს:

• საჭიროა დამატებითი ღონისძიებების განხორციელება სკოლის, სახელმწიფოს მხრიდან;
• კარგი იქნება, თუ დაინერგება ცენტრალიზებული გამოცდები ყველა საფეხურის დასრულებისას;
• კოლეგებს შორის თანამშრომლობის კულტურის ამაღლება;
• მოსწავლეთა მოტივაციის ასამაღლებელი აქტივობების განხორციელება.

კვლევაში მონაწილე მშობლების პროცენტულობა მათი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით: 78% ქალაქი, 32% სოფელი.

მშობლების მიმართ დასმული კითხვები ეხებოდა იმ პრობლემებს, რომლებიც შესაძლოა, შეამჩნიეს შვილებს პანდემიის შემდგომ სწავლის განახლების პერიოდში: იყო თუ არა მოზარდში ფსიქოემოციური მდგომარეობის ცვლილება; ადგილი ჰქონდა თუ არა აკადემიურ ჩამორჩენას და თუ ჰქონდა, რომელ საგნებში.

ფსიქოემოციური მდგომარეობის ცვლილებას აფიქსირებს მშობელთა 35%, რაც არ არის მცირე მაჩვენებელი. 65% ცვლილებებს ვერ ამჩნევს. მშობელთა გარკვეული ნაწილი მიიჩნევს, რომ მისი შვილი გაღიზიანებული, აგრესიული გახდა, დაკარგა ენთუზიაზმი, მოდუნდა, უჭირს გაკვეთილებზე ჯდომა.

მშობელთა დაკვირვების შედეგად დასწავლის პრობლემები საგნების მიხედვით შემდეგნაირად განაწილდა:

მშობელთა გარკვეული ნაწილი მიიჩნევს, რომ პანდემიისას დაეცა სწავლის ხარისხი. ისინი იმედით უყურებენ მომავალს, რომ ყველაფერი მოგვარებადია და ამ დანაკარგების აღმოფხვრა შესაძლებელია.

კვლევაში მონაწილე მოსწავლეები რეგიონების მიხედვით – 65% ქალაქი, 35% სოფელი.

მოსწავლეთა მიმართ დასმული კითხვები ეხებოდა სკოლებში დაბრუნების შემდგომ სასწავლო პროცესის მიმართ მოსწავლეთა დამოკიდებულებას; გამოკვეთილ პრობლემებს; თანატოლებთან დამოკიდებულებაში შემჩნეულ ცვლილებებს.

მოსწავლეთა 64% ამბობს, რომ მათ პანდემიის შემდგომ დამატებითი გაკვეთილები ჩაუტარდათ.

62% თვლის, რომ პოსტპანდემიურ პერიოდში სასწავლო პროცესის მიმართ მათი დამოკიდებულება შეიცვალა. უმრავლესობას (82%) მიაჩნია, რომ თანატოლებთან დამოკიდებულება არანაირად არ შეცვლილა. მცირე ნაწილი (18%) თვლის, რომ მეტი პრობლემა წარმოიქმნა და მოიმატა აგრესიამ.

მოსწავლეთა შეხედულება საგნების დასწავლაში წარმოქმნილი გართულებების მიმართ:

კვლევის ბოლოს მოსწავლეებს ვთხოვე, გაეკეთებინათ დამატებითი კომენტარი. გთავაზობთ რამდენიმე ყურადსაღებ ფრაზას:

„კომუნიზმიდან ვერ ამოვიზარდეთ, დროა შეიცვალოს ეს დამოკიდებულება“; „საჭიროა თანამედროვე ტექნოლოგიებზე დამყარებული გაკვეთილების ჩატარება“; „შემაჯამებლების ფორმა არარეალურია“; „რატომ აქვს ბავშვს ტელეფონი არამიზნობრივად“; „მინდა რაღაც ვალდებულება მქონდეს, რომ აუცილებლად ვისწავლო“; „უნდა შეიცვალოს დასვენებების დრო“; „გადაარჩინეთ საკუთარი სამშობლოს მომავალი“.

მოსწავლეთა მთავარი გზავნილი:

• მომეცით მოტივაცია, ვისწავლო!
• შეცვალეთ შემაჯამებლის ფორმა!
• გაზარდეთ დიდი დასვენების დრო!
• მეტად დაგვიფინანსეთ შემეცნებითი პროექტები!
• დააბრუნეთგამოცდები!

შეჯამების სახით გთავაზობთ ჩემი კვლევის რეკომენდაციებს:

• სკოლის ბაზაზე დიაგნოსტიკური წერების ჩატარება და ანალიზის საფუძველზე რეკომენდაციების შემუშავება;
• დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეების დონის შეფასება, სარეკომენდაციო აქტივობების დაგეგმვის მიზნით;
• ონლაისწავლების ზოგიერთი სასარგებლო მიგნების სამომავლოდ გამოყენება;
• სკოლებში ფსიქოლოგთა მუშაობის გააქტიურება;
• მეტი სოციალური და შემეცნებითი ექსკურსიის განხორციელება;
• არაფორმალური განათლების ხელშეწყობა;
• საწრეო და საკლუბო მუშაობების გააქტიურება;
• საზაფხულო სკოლების მოწყობა, განსაკუთრებით მოწყვლადი ჯგუფებისთვის!
• მასწავლებელთა „გადაწვის“ საწინააღმდეგო ჩარევების განხორციელება. (გასვლითი, შემეცნებითი ღონისძიებები; შინაგანი და გარეგანი მოტივაციის ასამაღლებელი საქმიანობები დირექციისა და სახელმწიფოს მხრიდან).

გამოყენებული ლიტერატურა:

https://rb.gy/6rgkz

https://rb.gy/r5l0f

https://rb.gy/dl5gw

https://rb.gy/wm0rt