ისტორიის სასკოლო კურსი მრავლფეროვანი საისტორიო წყაროების გამოყენებაზეა ორიენტირებული, განსაკუთრებით ანტიკური და შუა საუკუნეების ისტორიის სწავლების დროს. ეფექტური სწავლებისთვის, მნიშნელოვანია ისტორიის მეთოდოლოგიური საკითხების წინ წამოწევაც, რასაც მასწავლებელმა ცალკე დრო უნდა დაუთმოს. რას მივაქციოთ ამ დროს ძირითადი ყურადღება, რაზე გავაკეთოთ აქცენტები? როგორია ამ წყაროთა კონტექსი, მათი „ენა“, როგორი იყო ისტორიის წერის მეთოდები ძველ საბერძნეთში დარომში, როგორი იყო ისტორიის შესწავლის მეთოდები შუა საუკუნეებში, ან ისტორიის შესწავლის მეთოდები აღორძინების ეპოქაში? აღნიშნული მეთოდლოგიური მიდგომების გათვალისწინება ხელს უწყობს მასწავლებელს საგნობრივი მიზნების მიღწევაში.
ისტორიოგრაფია ძველბერძნული სიტყვაა და გულისხმობს ყველაფერ იმას, რაც ისტორიის შესახებ იწერებოდა. ისტორიოგრაფია შეისწავლის არა ისტორიის განვითარების პროცესს, არამედ ისტორიული აზრის განვითარებას. ისტორიული ნაწარმოებები იმ მიზნით იქმნებოდა, რომ შთამომავლობისთვის წარსული შეენახა. სხვადასხვა პერიოდის ისტორიული აზროვნება ერთმანეთისგან განსხვავდებოდა.
პირველი პრიმიტიული ისტორიების შექმნა ადამიანმა პალეოლითის ხანაში დაიწყო. ეს იყო ზეპირად შემონახული ამბები, სადაც პირველყოფილი ტომების წევრთა თავგადასავლები იყო მოთხრობილი. პირველი წარმოდგენები ისტორიის მეთოდოლოგიის შესახებ ჩნდება ძველ ბერძნებში. ეს ბუნებრივია, რადგან მათი პრინციპი იყო – „ვაზროვნებ, ესე იგი ვარსებობ“ (Cogito ergo sum) (რ. დეკარტი). მითოლოგია თანდათან ადგილს უთმობს ისტორიულ თხრობას. აღმოსავლური კულტურის საფუძველზე ბერძნებმა დაიწყეს სინამდვილის მეცნიერულად ახს-ნა. თანამედროვე მკვლევრები აღნიშნავენ, რომ ანტიკურ სამყაროში ჰეროდოტედან (დაახლ. ძვ.წ. აღ-ით 485-42) მოყოლებული ისტორია განიხილება, როგორც წარსულის რაციონალური კონსტრუქცია.
რა არის ისტორიული კვლევის ობიექტი? როგორია კვლევის მეთოდები, ანუ როგორ პასუხობენ ისტორიკოსები კითხვებს – სად? როდის? რა? რატომ?
ჰეროდოტესთვის ისტორია იყო მსოფლიო კულტურის კვლევა. მისი დამსახურებაა ისტორიაში მიზეზშედეგობრიობის პრობლემის არა მხოლოდ პრაქტიკაში გამოყენება, არამედ მისი მეცნიერულად გადაწყვეტის ერთ-ერთი პირველი ცდა (მაგ., ბერძენ-სპარსელთა ომების რეალური მიზეზების ძიება). მან პირველმა შემოიტანაგეოგრაფიულ-კლიმატური გარემოს მიმოხილვა, როგორც ისტორი-ული ფაქტებისა და მოვლენების ახსნის აუცილებელი პირობა. მან პირველმა შექმნა თხრობითი ისტორიული ნაწარმოების ფორმა და სტილი. მან საფუძველი ჩაუყარა ისტორიული კვლევა-ძიების „კრი-ტიკულ მეთოდს“.
ჰეროდოტეს უმცროსმა თანამედროვემ, თუკიდიდემ (დაახლ. ძვ.წ.აღ-ით 465/60/55-400/395) ჰეროდოტეს შემდეგ კიდევ უფრო გააღრმავა ისტორიული კვლევის კრიტიკული ხერხები. იგი განსაკუთრებით შეეცადა ისტორიკოსის წინაშე მდგარი კითხვისთვის – რატომ? პასუხი გაეცა. აეხსნა ისტორიული ფაქტებისა და მოვლე-ნების გამომწვევი მიზეზები და შედეგები, თუმცა აღნიშნულ კითხვაზე პასუხის გაცემამ იმდენად გაიტაცა, რომ ფაქტებისა და მოვ-ლენების ზუსტად დადგენის აუცილებლობა შედარებით მიავიწყდა. თუკიდიდესთვის ისტორია პოლიტიკოსთა მოღვაწეობაა. ალბათ, ამიტომაც მასზე წერენ, „თუ ჰეროდოტე ისტორიის მამაა, თუკი-დიდე უდავოდ ფსიქოლოგიური ისტორიის მამად უნდა მივიჩნიოთ“.
ქსენოფონტემ (დაახლ. ძვ.წ. 435 და 431 წ. შორის – 355/354) თავის კვლევებში დიდი ადგილი დაუთმო სოციალურ-ეკონომიკურ და სამეურნეო ცხოვრების საკითხებს, სახელმწიფო ფინანსებს, დი-დაქტიკას. მისი თხზულებათა მნიშვნელობა დიდია. იგი წერდა მარ-ტივად, ნათლად, ლამაზად. პლუტარქემ (დაახ. 46/50-125/127) ბერძნულ ისტორიოგრაფი-აში შემოიტანა და განავითარა ბიოგრაფიული ჟანრი. მას ისტორია ზნე-ჩვეულებათა გამოსწორების საშუალებად მიაჩნდა. იგი არ არის დიდი ისტორიკოსი. პლუტარქე ყურადღებას აქცევდა არა ისტორიულ ფაქტებს, არამედ თავისი გმირის მორალურ სახეს. ისტორია მისთვის, უწინარეს ყოვლისა, მორალური სრულყოფისათვის წარსულის სახელოვან საქმეთა ჭვრეტაში ჩაღრმავებაა.ძირითადად, ბერძენი ისტორიკოსისთვის ისტორიულ წყაროს თვითმხილველის ნაამბობი წარმოადგენს, ისტორიის მეთოდს – თვითმხილველთა გამოვლენა, ხოლო მკვლევრის ხელოვნება გულისხმობს მრავალფეროვანი კითხვების დასმით, თვითმხილველს დაეხმაროს ობიექტური სურათის აღდგენაში.
რომის იმპერიის შექმნამ შეცვალა ისტორიის შესწავლისადმი მოთხოვნილება. ისტორია უფრო მასშტაბური და სიღრმისეული გახდა. ამიერიდან იწერებოდა არა ცალკეული ქალაქ-სახელმწი-ფოების ან ხალხების ისტორიები, არამედ მთელი იმპერიისა და მასში შემავალი ხალხების საერთო ისტორია. თუ ბერძნებისთვის სახელმწიფო წარმოადგენდა მატერიალურ ფუნდამენტს მაღალი სულიერი კულტურის შესაქმნელად და სწორედ ეს კულტურა იყო მათთვის სიცოცხლის უმაღლესი მიზანი, რომაელთათვის რომის ისტორიის მთელი პროცესი იყო სახელმწიფოებრივი სიძლიერის მიღწევა, ხალხების დაპყრობა და საზღვრების გაფართოება. რო-მაელმა ისტორიკოსებმა თანამედროვეობის აღწერასთან ერთად დაიწყეს წარსულის გადმოცემაც. ბერძენი პოლიბიოსი (ძვ.წ. აღ-ით 200/201- დაახლ. 120) ისტორიკოსის მოვალეობად თვლიდა, მოვლე-ნების არა მხოლოდ აღწერას, არამედ ახსნას. პირველად სწორედ მის შრომებში ჩაისახა მსოფლიო ისტორიის ცნება. იგი აქცენტს აკეთებ-და სამხედრო და პოლიტიკურ ისტორიაზე, დიდ როლს ანიჭებდა ბედისწერას, თუმცა მასთან ბრძოლის საუკეთესო საშუალებად ცოდნა მიაჩნდა.მსოფლიო სახელი მოიპოვა რომაელი ისტორიკოსის კორნელიუს ტაციტუსის (დაახლ. 58-117 წწ. შემდეგ) „ისტორიამ“ და „ანალებმა“. მისი, როგორც ისტორიკოსის ყველაზე ძლიერი მხარეა ფსიქოლო-გიური ხედვა და საკითხისადმი კრიტიკული მიდგომა. ტაციტუსის შესწავლის ძირითადი საგანი იმპერატორთა და პოლიტიკოსთა მოღ-ვაწეობა იყო. მან იმპერატორთა ბრწყინვალე დახასიათება მოგვცა. ტაციტუსის შეფასებით იმპერატორთა მოღვაწეობა პროგრესულია, რადგან ისინი იმპერიის დიდებას განამტკიცებენ. მაგრამ, ამავე დროს, იგი მათ სისხლიან ტირანებსაც უწოდებდა, რადგან მიაჩნდა, რომ ისინი ეყრდნობიან დაუნდობელ სამხედრო ძალას, დამბეზღებ-ლებს, მოღალატე მოხელეებს და ღუპავენ ქვეყნის საუკეთესო შვი-ლებს.თავისი თხზულებების წერის დროს ტაციტუსი იყენებდა მრავალი სახეობის წყაროს: სხდომის ოქმებს, მემუარებს, მოგონებებს, წინამორბედ და თანამედროვე ისტორიკოსთა თხზულებებს. იგი დიდი მონდომებით კრებდა მასალას იმაზე, რაზეც წერას აპირებდა.
წყაროთა გამოყენების მრავალფეროვნებითა და მასალის შეკრებით იგი ნოვატორი იყო. ამასთანავე ტაციტუსი კრიტიკულად უდგებოდა მოპოვებულ წყაროებს; ერთი წყაროს ცნობას მეორესთან აჯერებდა, ადარებდა და კრიტიკის საფუძველზე არჩევდა უფრო მისაღებ მასალებს. ხშირად იგი მის ხელთ არსებულ წყაროებს ამოკლებ-და. აღსანიშნავია, რომ ტაციტუსი მოთხრობილის მნიშვნელოვანი ნაწილის მომსწრეა.ტაციტუსისთვის, როგორც მკვლევრისთვის დამახასიათებელია ისტორიული პროცესების დიალექტიკური გაგება. მას ეკუთვნის ცნობილი სიტყვები `მრისხანებისა და მიკერძოების გარეშე~ (შინე ირა ეტ შტუდიო). ამ სიტყვებით მან ისტორიული პროცესების მკვლევრებს შეახსენა – თქვენი უპირველესი მოვალეობა ჭეშმარიტების დადგენაა.
აღნიშნულმა ფორმულამ შემდგომი განვითარება სპინოზას გამონათქვამში პოვა – „მხოლოდ გაგებით და არა სიცილით, ტირილით, სიძულვილით“, რომელიც მთელი ისტორიული მეცნიერების დევიზი გახდა.
ბერძნულ-რომაული ისტორიოგრაფიის ძირითადი პრინციპია ჰუმანიზმი. მისი თხრობის მთავარი საგანი ადამიანთა ისტორიაა, ადამიანის ქმედების, მიზნის, მარცხისა და წარმატების ისტორია. ისტორიის მსვლელობაში ღმერთები მხოლოდ მაშინ ჩნდებიან, როდესაც ადამიანს საკუთარი სურვილისა და მიზნის მისაღწევად დახმარება სჭირდება. ღმერთებს არ გააჩნიათ კაცობრიობის ის-ტორიის განვითარების საკუთარი გეგმა, ისინი მხოლოდ ადამიანის გეგმების წარმატებასა თუ წარუმატებლობაში იღებენ მონაწილეო-ბას. სწორედ ამიტომ ნებისმიერი ისტორიული მოვლენა ადამიანთა ნება-სურვილის პირდაპირ შედეგად განიხილება. ამ ეპოქის ისტო-რიკოსებისთვის მთავარია – ადამიანის არჩევანის თავისუფლების იდეა.
ადრე შუა საუკუნეებში დადგა საკითხი შეექმნათ ისტორიის ფილოსოფია, განმსჭვალული ღვთისმეტყველური სულით. ისტორიის შესწავლა მთლიანად დამოკიდებული გახდა ფილოსოფიის საკვანძო საკითხზე – შემეცნების თეორიაზე. შუა საუკუნეებში გაბატონდა სამყაროს შექმნისა და საზოგადოების ჩამოყალიბების თეოლოგიურ-იდეალისტური გააზრება, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ის-ტორიული პროცესების მისტიკური, სიმბოლური და ალეგორიული განმარტება. ისტორიის მთელ განვითარებას პროვიდენციალიზმის საფუძველზე ხსნიდნენ.
პროვიდენციალიზმი არის ობიექტურ-იდეალისტური ისტორიის ფილოსოფიის ფორმა, რომლის თანახმადაც ისტორიას განსაზღვრავს ღვთის ნება. ხოლო ღვთის ნების განხორციელება ადამიანის მეშვეობით ხდება. იგი ყველა თეისტური (იუდაიზმი, ქრისტიანობა, ისლამი) რელიგიის არსებითი ნიშანია. ქრისტიანული პროვიდენციალიზმი ეკლესიასთან ერთად წარმოიშვა. მისი ზეგავლენით, IV-V საუკუნეებიდან მოყოლებული, ისტორიის ახლებური გაგება ჩამოყალიბდა, რომლის მიხედვით ისტორიული პროცესი განიხილება, როგორც ღვთიური ნების და არა ადამიანური მიზნების შედეგი. თუმცა ღვთიური ნება ხორცშესხმას პოულობს ადამიანთა ქმედებებში. ღმერთი მხოლოდ ამ ქმედებების განსაზღვრითა და ადამიანთა სურვილების ცვალებადობით შემოიფარგლება.რას ნიშნავს ეს? ყოველმა ადამიანმა იცის – თუ რა სურს და როგორ უნდა მიაღწიოს მიზანს, ოღონდ მის სურვილს განსაზღვრავს ღმერთი. ერთი მხრივ, ისტორიის შემოქმედი არის ადამიანი, რადგან ისტორიას ქმნის ადამიანთა ნება, მეორე მხრივ, ისტორის ერთადერ-თი შემოქმედი ღმერთია, რადგან ადამიანთა ქმედება, სურვილები, მიზნები, მისწრაფებანი და მიღებული შედეგები წინასწარაა ღმერ-თის მიერ ნაკარნახები. ერთი მხრივ, ღმერთი ზრუნავს ადამიანთა კეთილდღეობაზე და ღვთიური მიზანი სწორედ ამ კეთილდღეობის შექმნაა, მეორე მხრივ, ღმერთს საკუთარი მიზნების განხორციელებისთვის სჭირდება ადამიანი. საკითხისადმი ამ ახალი მიდგომით აღიარებულ იქნა ადამიანის როლი ისტორიის განვითარებაში. სწორედ ესაა თანამედროვე ისტორიის, როგორც მეცნიერების ქვაკუთხედი.ქრისტიანისთვის ღვთის წინაშე ყველა ერთია; მისთვის არ არ-სებობს რჩეული ერი, სხვაზე უფრო მნიშვნელოვანი ბედის მქონე საზოგადოება. ქრისტიანს სჭირდება სამყაროს ისტორია მთლიანად, მსოფლიო ისტორია, რომლის ძირითადი თემა – ადამიანისთვის ღვთის განგების აღსრულებაა.
შუა საუკუნეების ისტორიკოსებს ამ ობიექტური, ანუ ღვთიური გეგმის ახსნა-განმარტება ევალებოდათ. პროვიდენციალიზმის იდეები ყველაზე საფუძვლიანად ნეტარი ავგუსტინეს (354-430) შემოქმედებაში აისახა. ისტორიული პროცესების მისეულმა გააზრებამ საფუძველი დაუდო შუა საუკუნეების მთელ ქრისტიანულ-საეკლესიო ისტორიოგრაფიას. მისი შეხედულე-ბების წარმოჩენა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ შუა საუკუნეების ისტორიული მსოფლმხედველობის გასაგებად, არამედ მთლი-ანად მთელი ისტორიოგრაფიის განვითარების დახასიათებისთვის დღემდე, რადგან თვით XIX-XX საუკუნეების ისტორიოგრაფიაში, მრავალი ისტორიკოსის ნააზრევში, მუდმივად ვაწყდებით ავგუს-ტინეს იდეებისა და კონფესიური მსოფლმხედველობის სერიოზულ გავლენას.
ნეტარი ავგუსტინეს კვლევის საგანი იყო პიროვნების რაობა, სამყაროსა და ღმერთის მიმართება, დრო და თავისუფლება. მისთ-ვის ისტორიის შინაარსია მოძრაობა და განვითარება დროში, რადგან სამყარო ღმერთმა დროსთან ერთად შექმნა. ამდენად, მისთვის დრო და მარადიულობა განსხვავებული ცნებებია. ავგუსტინესთვის გონება მაშინ იღებს ჭეშმარიტ მიმართულებას, თუ იგი რწმენის განმტკიცებას ემსახურება. მისთვის სამყარო ღმერთის მიერ არარაო-ბისგან არის შექმნილი, ამიტომაც ცოდვებით არის დამძიმებული. შესაბამისად, კაცობრიობის ისტორია ბოროტისა და კეთილის დაპირისპირებაა. მარადიული მხოლოდ განკითხვის შემდეგ დგება.ნეტარი ავგუსტინე არის პირველი ისტორიკოსი, რომელმაც ბიბლიური ისტორიოგრაფიის მოდელით, ისტორიულ პროცესთა გლობალური თეორია შექმნა. მან ისტორიას დააკისრა მხსნელის, ცოდვათა მონანიების, დამრიგებლის მისია, ქაოსურ სამყაროში განგების საშუალებით წესრიგის, კანონისა და საბოლოო მიზნის გააზრება.მის ნააზრევში დიდი ადგილი უკავია სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობას, ისტორიაში მათი როლისა და მნიშვნელო-ბის განსაზღვრას. რადგან შუა საუკუნეების ისტორიკოსთა მიზანი იყო აეხსნათ და წარმოეჩინათ ღვთიური გეგმა, რომელიც დროში ვითარდებოდა და მისი განხორციელებისთვის საჭირო იყო გარკვეული ეტაპების გავ- წარმოიშვა ისტორიის ეპოქებად დაყოფის კონცეფცია. ყოველი ეპოქა რომელიმე მნიშვნელოვანი მოვლენით იწყებოდა. მსოფლიო ისტორიის პერიოდიზაცია ოთხი მონარქიის – ასურეთ-ბაბილონის, მიდია-სპარსეთის, ალექსანდრე მაკედონელისა და რომის იმპერიის ეპოქებად დაიყო. ისტორიის ეპოქებად დაყოფის მცდელობა მომ-წიფებული ისტორიული აზროვნების მაჩვენებელია. ამ აზროვნების მიზანია არა მხოლოდ ფაქტების დადგენა, არამედ განმარტებაც.შუასაუკუნოვანი ისტორიოგრაფია ფეოდალური საზოგადოების, მეფეთა და დიდ სახელმწიფო მოღვაწეთა ისტორიას მოგვითხრობს. ამ პერიოდის ისტორიკოსები საერო და საეკლესიო ფეოდალურ წრეს ეკუთვნიან. შესაბამისად ისინი გაბატონებული კლასის ინტერესებს გამოხატავენ. მათი შრომები საზოგადოების მაღალი წრის, მისი განათლებული და გაბატონებული ნაწილისთვის იყო გამიზნული. მათი თხრობის ძირითადი საგანი მეფეთა და გამოჩენილ ადამიანთა ცხოვრებაა. ამდენად, ისტორიკოსთა ინტერესის სფეროს მშრომელი ხალხი არ წარმოადგენს.
შუა საუკუნეების ქრონოგრაფებისთვის დამახასიათებელია გადაჭარბებული რიცხვების დასახელება (მაგ., ომში მონაწილე-თა რაოდენობა), რადგან თხრობის დროს ავტორი ფაქტების სიზუსტეზე მეტად მკითხველზე შთაბეჭდილების მოხდენისთვის ზრუნავს. სწორედ ამ თვისებაში კარგად ჩანს, როგორც ბიბლიური ჰიპერბოლიზებული სტილის, ასევე რომაული რიტორიკის გავლენა. მატიანეებში ხშირია ბიბლიური სიუჟეტების გამოყენება, წონისა და სიგრძის ერთეულების ბიბლიიდან ან ანტიკური მწერლობიდან გადმოღება. საერთოდ, შუასაუკუნოვან კულტურაზე გარკვეულ გავლენას ახდენდა ანტიკურობა, ხოლო ქრონოგრაფთაერთი ნაწილ-ისათვის რომაელი ისტორიკოსი – ტიტუს ლივიუსი მიბაძვის საგანს წარმოადგენდა.
მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, რომ ქრონოგრაფები ხშირად ერთსა და იმავე შეცდომას უშვებენ. მაგალითად, კლასიკურ ავტორთა გადმოწერის დროს ტექსტში ურთავენ გამოთქმას: „წმინდა წერილი“, „ღმერთების“ მაგივრად წერენ „ღმერთს“ და სხვ. შუა საუკუნეების მემატიანეები უხვად იყენებენ ბიბლიურ ტერმინებს, სიტყვებს, ეპითეტებს და ა.შ., ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ შუასაუკუნოვან ისტორიოგრაფიაზე უდიდესი გავლენა აქვს „წმინდა წერილს“, რომელიც მის სააზროვნო სისტემაში დოგმად ითვლება. ქრონოგრაფებისთვის დამახასიათებელია ისტორიული ფანტაზიაც.
ისმის კითხვა – რამდენად ზუსტია მათ მიერ გადმოცემული ფაქტები? ქრონოგრაფთა მიზანი არ იყო ფაქტების სიზუსტე. მთავარია ისინი განემარტათ რელიგიურ ან პოლიტიკურ ჭრილში. კრიტიკა მათთან ძალიან მცირე ადგილს იკავებდა. ამ თვალსაზრისით მათთვის დამახასიათებელია საერთო ნიშანი, რომელსაც გერმანელი ისტორიკოსები „ერთი წყაროს პრინციპს“ ეძახიან. ისინი ერთი კონკრეტული მოვლენის შესახებ მათ ხელთ არსებული წყაროებიდან ძირითადს იღებენ, მასზე დაყრდნობით იწყებენ თხრობას. სხვა წყაროების ერთმანეთთან შეჯერება კრიტიკული მეთოდით არ ხდება. დანარჩენი წყაროებიდან მხოლოდ იმათ იყენებენ, რომლებიც ძირითად წყაროში მოცემული ფაქტების გასამყარებლად გამოადგებათ.
მიუხედავად აღნიშნული ფაქტისა, ქრონოგრაფებს მაინც ჰქონდათ ისტორიული წყაროს კრიტიკის ელემენტები. ისინი ზოგჯერ მიუთითებდნენ ამა თუ იმ წყაროს ნაკლებ სანდოობას, მკითხველს აძლევდნენ საშუალებას, აერჩია მოვლენის აღწერის ესა თუ ის ვარიანტი. წყაროს კრიტიკის ამგვარი ელემენტების საჭიროება გაჩნდა შუა საუკუნეების ევროპაში მრავალრიცხოვანი ნატყუარი საბუთების არსებობის გამო. მართალია, მატიანეებში იყო ქრო-ნოლოგიის აღნუსხვის ტრადიცია, მაგრამ XVI-XVII საუკუნეებშიც კი თარიღებს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ, მრავალი მაგალითია, როდესაც შუა საუკუნეების მატიანეები თარიღების სიმწირით გამოირჩევა.
შუა საუკუნეების ეპოქაში ისტორია არ წარმოადგენდა მეცნიერებას. იგი, როგორც ფილოსოფია და სხვა საბუნებისმეტყველო დარგები, ღვთისმეტყველების სამსახურში იდგა. იმდროინდელი მსოფლმხედველობიდან გამომდინარე, ისტორია განიხილებოდა, როგორც მეორეხარისხოვანი მოვლენა. მაგრამ გასათვალისწინებელია ერთი – შუა საუკუნეებმა კაცობრიობას აჩუქა ქრონიკები, ისტორიული მოვლენების ქრონოლოგიური აღნუსხვის პირველი გამოცდილება და მატიანეს ტიპის კრებულები.
შუა საუკუნეების ქართულმა ისტორიულმა აზროვნებამ შექმნა უმნიშვნელოვანესი ძეგლი „ქართლის ცხოვრების“ მატიანეთა კრებული, სადაც საქართველოს ისტორია უძველესი დროიდან XIV საუკუნის დასაწყისამდე გადმოცემულია ერთიანი, მთლიანი, მწყობრად გამართული ისტორიის სახით. “ქართლის ცხოვრების“ ეს ძველი ციკლი წარმოადგენს საქართველოს ისტორიის უმთავრეს წყაროს, შესაბამისად, ქართულ ისტორიოგრაფიაში და არა მხოლოდ ქართულში, მის შესახებ კვლევას ხანგრძლივი ისტორია აქვს, რომელიც მუდმივი პროცესია და დღემდე გრძელდება. ამდენად, ისტორიოგრაფიაში მრავალი თვალ-საზრისი არსებობს მისი ცალკეული შემადგენელი ნაწილების მოცულობის, დასათაურებისა თუ ავტორების ვინაობის შესახებ.
ყველაზე სრულყოფილ გამოცემად დღემდე ითვლება ს. ყაუხჩიშვილის მიერ გამოცემული „ქართლის ცხოვრება“ (არსებობს სხვადასხვა გამოცემა), ხოლო ს. ყაუხჩიშვილს ძეგლი გამოცემული აქვს ივ. ჯავახიშვილის მიერ შემუშავებული სტრუქტურის მიხედვით. ამდენად, ქვემოთ თხზულებათა დასათაურებას და თითოეული თხზულების ქრონოლოგიურ ჩარჩოს წარმოვადგენთ ივ. ჯავახიშვილის ვერსიის თანახმად.
- ლეონტი მროველი, „ცხოვრება ქართველთა მეფეთა“;
- ლეონტი მროველი, „ნინოს მიერ ქართლის მოქცევა“.
- ჯუანშერი, „ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა“.
- ლეონტი მროველი, „მეფე ქართლისა არჩილი“.
- „მატიანე ქართლისა“.“ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისი“.
- ლაშა-გიორგის დროინდელი მატიანე (ცხოვრება დემეტრე მეფისა, ცხოვრება გიორგი მეფისა, ცხოვრება დიდისა მეფეთმეფისა თამარისი, ცხოვრება გიორგი მეფისა, თამარის ძისა).
- სუმბატ დავითის-ძე, „ცხოვრება და უწყება ბაგრატონიანთა“
- „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“.
- ბასილი ეზოსმოძღუარი, „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი“.
- ჟამთააღმწერელი, „მონღოლთა ბატონობის ასლოვანი მატიანე“
როგორც ნ. ბერძენიშვილი აღნიშნავდა – „ქართლის ცხოვრება“ ქართველი ფეოდალური საზოგადოების აღიარებული სახელმძღვანელო წიგნია, რომლითაც საქართველოს თავგადასავალი შეისწავლებოდა. საქართველოს ისტორიის ერთიანი წიგნის შექმ-ნა ქართული ფეოდალური ისტორიული აზროვნებისათვის თავის მობმას და ამდენადვე ქართული ისტორიოგრაფიის განვითარების მნიშვნელოვან ეტაპს წარმოადგენს… იდეურ-პოლიტიკურად ფეო-დალური საქართველოს ცივილიზაცია სამ სვეტს ემყარებოდა – სახარება, „ვეფხისტყაოსანი“ და „ქართლი ცხოვრება“. გამარჯვებული ფეოდალური ურთიერთობის სამი `წმინდა წიგნია~. სახარებას იმდენი წილი ედო ქართული ფეოდალური კულტურის განმტკიცების საქმეში, რომ „ქართველი“ ქრისტიანობის სინონიმად იქცა. არანაკლები მნიშვნელობისა იყო ფეოდალური საქართველოს კულტურული ხანის გამოკვეთის საქმეში „ვეფხისტაყაოსანი“, ფეოდალური საქართველოს ეს ჰიმნი, ქართველი ფეოდალური ზნეობის ეს კოდექსი, „ქართლის ცხოვრება“ კი ფეოდალური საქართველოს მეცნიერულ-ისტორიულ დაფუძნებას ემსახურებოდა (ქართლის წარმოშობა, ზრდა-განვითარება, საქართველოს ეროვნული დადგინება, აყვავება); XIV საუკუნის მიწურულს ევროპული აზროვნების მიზანი გახდა ისტორიული კვლევების შეცვლა. დიდი თეოლოგიური და ფილოსოფიური სისტემები, რომლებიც იძლეოდნენ საფუძველს ისტორიული განვითარების წინასწარ განსაზღვრული ღვთიური გეგმის არსებობის შესახებ, თანდათანობით კარგავს ნდობას. სანაცვლოდ იზრდება ჰუმანისტური შეხედულებები ისტორიაზე, რომელიც ეყრდნობა ანტიკურ ჰუმანიზმს, ანტიკური კულტურის მემკვიდრეობას – მის ფილოსოფიას, მეცნიერებას, ხელოვნებას. ჰუმანისტები ანტიკურობაში ხედავდნენ მარადიულ ფასეულობებს და სურდათ ამ მემკვიდრეობის აღორძინება. ამიტომ ეწოდა მათ ეპოქას „რენესანსი“. ევროპული რენესანსის სამშობლოდ ითვლება იტალია. აქედან იწყება კაცობრიობის ისტორიაში ახალი ხანა, ბურჟუაზიული აზროვნებისა და მსოფლმხედველობის ჩამ-ოყალიბება.თავისი შინაარსით ჰუმანიზმის მსოფლმხედველობა ფეოდალურ-ეკლესიური სისტემის შეხედულებათა გამოწვევას წარმოადგენს. იგი მტრულადაა განწყობილი სამყაროს თეოლოგიურად ახსნისადმი. თუმცა, ისტორიკოს-ჰუმანისტებმა ისე უარყვეს ისტორიის განვითარებაში ღვთიური ნების მნიშვნელობა, რომ აშკარა პოლემიკაში საეკლესიო მსოფლმხედველობის წარმომადგენლებთან არ შესულან. ნაწილობრივ, ეს ხდებოდა იმის გამო, რომ მათი ისტორიული თხზულებები ჯერ კიდევ შორს იდგა ჭეშმარიტი მეცნიერებისაგან, ნაწილობრივ კი იმიტომ, რომ ამ პერიოდში არ არსებობდა ბაზა, რომლის საფუძველზეც მოხდებოდა მკვეთრი დაპირისპირება მეცნიერებასა და რელიგიურ მსოფლმხედველობას შორის, ის ბაზა, რომელსაც ქმნიან ზუსტი მეცნიერებები.შუასაუკუნოვან დოგმებს ჰუმანისტებმა დაუპირისპირეს ბუნებისა და საზოგადოებრივი მოვლენების ახსნის საერო განმარტება. მათ წინ წამოსწიეს ადამიანი-შემოქმედი, რომელსაც გააჩნია სამყაროს შემეცნებისა და შეცვლის უნარი. ჰუმანისტური ისტორიოგრაფიის ძირითადი ღირსებაა ისტორიული აზრის სეკულარიზაცია, ანუ მისი გათავისუფლება თეოლოგიისაგან. ჰუმანისტები უარს ამბობენ რა პროვიდენციალიზმის პოზიციიდან ისტორიული მოვლენების განმარტებაზე, იწყებენ ამ მოვლენათა ბუნებრივი მიზეზების ძიებას. ცდილობენ ამოიცნონ ისტორიული განვითარების კანონები. საზოგადოების განვითარების ახსნა ხდება არა ზებუნებრივი ძალების მოქმედებით, არამედ გამოჩენილ ადამიანთა მოღვაწეობით, რომელთა საქმიანობაც გავლენას ახდენს საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. ისტორიისადმი ამგვარმა მიდგომამ წარმოშვა ახალი შეხედულებები საზოგადოებასა და მის განვითარებაზე, სახელმწიფოსა და სამართალზე, რელიგიაზე. ამან განაპირობა ჰუმანისტური ისტორიოგრაფიის შექმნა. მისი გამოჩენილი წარმომადგენლები (ნ. მაკიაველი – იტალია, ჟ. ბოდენი – საფრანგეთი) ცდილობდნენ ისტორიის შინაგანი კანონზომიერებების გამომზეურებას. ისინი ისტორიული პროცესის მამოძრავებელ ძალას პოლიტიკურ და სოციალურ ბრძოლაში ხედავდნენ.
მართალია, ჰუმანისტები ებრძოდნენ შუასაუკუნოვან დოგმებს, მთლიანად უარყვეს შუასაუკუნოვანი სასწაულები, ხმარებიდან ამოიღეს ქრონოგრაფების მიერ შემოღებული ტერმინები, მაგრამ თავად ვერ ასცდნენ ანტიკურობისადმი მიმბაძველობას, რომელიც ზოგჯერ უარყოფით გავლენას ახდენდა მათზე. რადგან ჰუმანისტებისთვის ძველი დროის ისტორიკოსები შეუვალ ავტორიტეტებს წარმოადგენდნენ. ამიტომ მათ მიერ ყველაზე დაუჯერებელ მონათხრობსაც კი კრიტიკის გარეშე იღებდნენ.
ჰუმანისტებმა უარყვეს რა ისტორიის განვითარების თეო-ლოგიური კონცეფცია, მოგვცეს ისტორიის ახალი პერიოდიზაცია: ძველი, შუა და „ახალი“ (კრიტერიუმებად აიღეს სულიერი კულტურის სხვაობა), რომელმაც მოგვიანებით ისტორიოგრაფიაში ფართოდ დაიმკვიდრა ადგილი. ჰუმანისტ-ისტორიკოსებისთვის დამახასიათებელია ცალკეული სახელმწიფოებისა და ხალხების ისტორიისადმი ინტერესი. ამასთან დაკავშირებით მკვეთრად იცვლება ისტორიული თხზულებების ხასიათი. შუასაუკუნოვანი ქრონიკები, ჩვეულებრივ, აერთიანებენ რეგიონის, ქვეყნის, ქალაქის ისტორიას მსოფლიო ისტორიის კონ-ტექსტში. ახლა უპირატესობა ენიჭება ცალკეული ქვეყნებისა და ქა-ლაქ-რესპუბლიკების (იტალია) ისტორიას. ისტორიისადმი ამგვარი დამოკიდებულება დაკავშირებულია იმპერატორთა ძალაუფლების დაცემასა და ეროვნული სახელმწიფოების ზრდასთან. ეს პროცესი XIV-XVI საუკუნეების ევროპაში მკვეთრად შეიმჩნევა. შედეგად ისტორია ადგილობრივ ხასიათს იღებს და შუა საუკუნეებისთვის დამ-ახასიათებელი „მსოფლიო ისტორიისადმი“ ლტოლვა ნელდება.
ჰუმანისტი ისტორიკოსების ინტერესთა სფეროს წარმოადგენ-და პოლიტიკური და ომების ისტორია. მათ მხედველობის არედან გამორჩათ ხალხთა ისტორია, უპირატესობა გამოჩენილ ადამიანთა ნებისყოფასა და მისწრაფებებს მიანიჭეს.
ჰუმანისტებს სურდათ რა ისტორია გაეთავისუფლებინათ საღვთისმეტყველო ლეგენდებისაგან, დიდ ყურადღებას უთმობდნენ შუასაუკუნოვანი ქრონიკების კრიტიკას. აქედან გამომდინარე, მათთვის დამახასიათებელია ისტორიული კრიტიციზმის ელემენტები.
როგორი პრიმიტიული, უხეში და მიამიტურიც არ უნდა იყოს ეს კრიტიკა, იგი მაინც მნიშვნელოვანი ნაბიჯია ისტორიის მეცნიერულად კვლევის გზაზე.
ჰუმანისტი-ისტორიკოსები მნიშვნელოვნად აფართოებდნენ წყაროთა წრეს, დაუღალავად იძიებდნენ ანტიკურ და შუასაუკუნო-ვან ხელნაწერებსა და სხვა სიძველეებს. ბევრი მათგანი საკუთარ დანაზოგს ახალი ხელნაწერების მოპოვებაში ხარჯავდა. ისინი არა მხოლოდ აგროვებდნენ მასალებს, არამედ ცდილობდნენ მათ სისტემატიზაციასა და დამუშავებას.
რენესანსის ეპოქაში (XIV ს. ბოლო – XVI ს.) ისტორია, მართალია, განთავისუფლდა შუასაუკუნოვანი აზროვნების შეცდომებისაგან, მაგრამ ჯერ კიდევ არ იყო მოძებნილი ისტორიის შესწავლის კონკრეტული საგანი. ისტორიას ჰქონდა გარკვეული პროგრამა– წარსულის აღორძინება, მაგრამ არ ფლობდა მეთოდებს, პრინციპებს, რომლითაც იხელმძღვანელებდა და განახორციელებდა ამ პროგრამას, რაც უკვე მომდევნო ეპოქაში წარმატებით განხორციელდა.
– ნიკოლო მაკიაველი (1469-1527) – ისტორიკოსი, პოლიტიკური მოაზროვნე, სახელმწიფო მოღვაწე. იტალიაში „ პოლიტიკური სკოლის“ ფუძემდებელი, რომელმაც ჰუმანისტურ ისტორიოგრაფიაში ყველაზე დიდ წარმატებას მიაღწია. ამ სკოლამ ისტორიის შესწავლაში გამოიყენა განზოგადოების მეთოდი. შეეცადა ისტორიის შინაგანი კანონზომიერებების აღმოჩენას. ნ. მაკი-აველი იყო მოაზროვნე, რომელმაც სახელმწიფოს განვითარების მიზეზები თავად სახელმწიფოშივე აღმოაჩინა.
– ჟან-ბოდენი (1530-1596) – პოლიტიკური მოაზროვნე, იურისტი, ცნობილი თეორეტიკოსი ისტორიისა და პოლიტიკის დარგში, გვიანი ჰუმანიზმის თვალსაჩინო წარმომადგენელი, რომელიც მიისწრაფოდა აღმოეჩინა „ადამიანის ქმედების ზოგადი პრინციპები“; მან წამოაყენა თავისი დროისთვის სრულიად ახალი იდეა, რომლის მიხედვით ისტორია არის განსაკუთრებული მეცნიერება. იგი საშუალებას გვაძლევს დავადგინოთ კანონზომიერებანი, რომელთა მეშვეობითაც შეგვიძლია განვმარტოთ წარსული და აწმყო, განვსჭვრიტოთ მომავალი.
– დღეს, ჩვენს მეცნიერებაში, აკად. შ. ნუცუბიძის აღმოსავლეთის რენესანსის თეორიის საფუძველზე, ლაპარაკობენ არა მხოლოდ ქართულ რენესანსზე, რომელიც XII ს. დასასრულს დაიწყო, არამედ, ზოგადად, აღმოსავლურ რენესანსზე; მაგრამ რენესანსის კლასიკური ნიმუში დასავლეთ ევროპის ქვეყნებმა, კერძოდ, იტალიამ მოგვცა. აქ აღორძინების ეპოქის კულტურამ განვითარების ყველა საფეხური გაიარა. შედეგად მივიღეთ ბურჟუაზიული ეპოქის ფილოსოფია, რადგან XVI-XVII სს. მსოფლიო მეცნიერების რევოლუციის წყაროდ იქცა ევროპული და არა აღმოსავლური რენესანსი, ხოლო ჩვენ გვაინტერესებს რა, ზოგადად, ისტორიოგრაფიის განვითარების ეტაპები, ამიტომ განვიხილეთ ევროპული ჰუმანისტური ისტორიოგრაფიისთვის დამახასიათებელი ნიშნები).
– ენციკლოპედისტები – XVII ს. წინარევოლუციური საფრანგეთის ბურჟუაზიის იდეოლოგები, რომლებიც გაერთიანებული იყვნენ `ენციკლოპედიის ან მეცნიერების, ხელოვნებისა და ხელოსნობის განმარტებითი ლექსიკონის~ – გამოცემის ირგვლივ, `ენციკლოპედისტების~ – სათავეში იდგა დიდი განმანათლებელი დ. დიდრო. ისინი მოითოხვდნენ ვაჭრობის, მანუფაქტურის, სოფლის მეურნეონის თავისუფალ განვითარებას; ეწეოდნენ კაპიტალ-ფერმერული სისტემის პროპაგანდას; ხელს უწყობდნენ ტექნიკის, ხელოსნობის, მეცნიერების განვითარებას. დიდ ყურადღებას უთმობდნენ განათლებასა და აღზრდის საკითხებს – XX ს-ის ქართველი ისტორიკოსი ი.ჯავახიშვილი თვლიდა, რომ ისტორიკოს დიდი ზნეობრივი პასუხისმგებლობა აკისრია და მან ეს კარგად უნდა გააცნობიეროს. მან საზოგადოებას თავისი ჰიპოთეზა არ უნდა მოახვიოს თავს, თუმცა მას არ ეთანხმებოდნენ ,,ანალები”. მარკ ბლოკის და ლურიენ ფევრი ფიქრობდნენ, რომ ისტორიკოსს ყურადღება სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემებზე უნდა გადაეტანა. მათი მიზანი იყო ისტორიის შესწავლის მთავარი ობიექტი ადამიანი გამხდარიყო თავისი პრობლებებით. ,,ანალების” შემქმნელებმა და მათმა შთამომავლობამ ისეთი პრობლემატიკის შესწავლა დაიწყეს, რომელიც მანამდე უცხო იყო ისტორიული მეცნიერებისთვის.
ძირითადი ლიტერატურა: 1. მ. კალანდაძე. ისტორიის კვლევის მეთოდების ევოლუცია. – ნოდარ შენგელიას 75-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი კრებული, თბ., 2008. გვ. 156- 169; 2.მ. კალანდაძე, გრანდიოზული გადატრიალება ისტორიულ მეცნიერებაში. – საისტორიო ძიებანი, VIII-IX. თბ., 2006. გვ. 359-375;
