ჯერ კიდევ „ ჯაჰილიის“ , როგორც მუსლიმები უწოდებენ უმეცრების ხანაში, სანამ მოციქული გამოჩნდებოდა, ბედუინები მღეროდნენ და გამოთქვამდნენ ლექსებს, სიმამაცეზე, კეთილშობილებასა და სტუმართმოყვარეობაზე. ეს სამივე თვისება აუცილებელი იყო უდაბნოს მკაცრ ყოფაში გასაძლებად. არაბული პოეზიის ჩაწერა მისი წარმოშობიდან საკმაოდ გვიან, ჰიჯრის I-II საუკუნეებში, ქრისტიანული წელთაღრიცხვით კი VII-VIII საუკუნეებში დაიწყეს. მანამდე ეს პოეზია ზეპირად გადაეცემოდა ბედუინთა თაობებს.
ისლამამდელი არაბული პოეზია ორ ლიტერატურულ ფორმას ცნობდა: ყასიდას და კიტ-ას. კიტა მცირე ლექსია და მარტივი კომპოზიციით და ახასიათებს ერთი თემა. კიტას ფორმით იქმნებოდა არაბული პოეზიის უძველესი ნიმუშები: გლოვაზე „ მარსია“ და საძულველი მტრების გაკილვაზე „ ჰიჯა“.
ყასიდაც ისეთივე სალექსო ფორმა იყო როგორიც კიტა, ოღონდ ბევრად უფრო ვრცელი.ის ზოგჯერ 100 ბეითისგანაც შედგებოდა. „ ბეითი „ არაბული ლექსის სტრიქონია, რომელიც ორი ნაწილისგან შედგება, თან, რაც ყველაზე მთავარია, ყასიდა კიტასგან თემების სიმრავლით განსხვავდება. კიტა მოიცავდა ერთ თემას, ყასიდა მოიცავდა ერთ დასრულებულ ლექსში სხვადასხვა განსხვავებულ თემებს: „ ნასიბს“ -სატრფოს გახსენებას; „ მადიჰს“-ოდას; „ ვასფის“-ბუნებისა და ცხოველის აღწერას; „ მუფახარას“-საკუთარი ტომის განდიდებას; „ ხამრიას“ – ლხინს; „ ტარდს’’-ნადირობის აღწერას. აგრეთვე, ბრძნულ შეგონებებს, სენტენციებს, აფორიზმებს. იმ პერიოდში შექმნილ პოეზიას ჰქონდა ერთი თავისებურება, არაბი პოეტები აღწერდნენ საგნის თვისებებს და არაფრით არ ახსენებდნენ საგანს. ასეთი ლექსი თითქოს რაღაცით რებუსს ანდა ლექს-გამოცანას ჰგავდა.
ისლამამდელი არაბული პოეზია იგივე „ მუალაკები“, ერთგვარი ანთოლოგია შეუდგენიათ ქრისტიანული წელთაღრიცხვით VII საუკუნეში. ჩვენამდე მოღწეულ ანთოლოგიაში შესულია შვიდი გამოჩენილი პოეტის თითო-თითო ყასიდა. ეს პოეტები არიან: იმრუ ლ-კაისი; ტარაფა; ზუჰაირი; ანთარა; ამრ იბნ ქულსუმი ; ჰარის იბნ ჰილიზა და ლაბიდი .
რაც შეეხება თვითონ „მუალაკას“ მნიშვნელობას, მასზე სხვადასხვა აზრი არსებობს. მუალაკას ( რომლის ერთ-ერთი მნიშვნელობაა – ჩამოკიდებული ) უწოდებდნენ მექის მახლობლად, უქაზის ბაზრობაზე გამართულ პოეტთა პაექრობაში გამარჯვებულ ყასიდას, რომელსაც ძვირფას ქსოვილზე წერდნენ და ქააბის კედელზე კიდებდნენ. ეს მოსაზრება მოგვიანებით ბევრმა მეცნიერმა უარყო. არაბული ენის დიალექტით მუალაკა ყელსაბამის, მეორე დიალექტით კი წყობილი მარგალიტის , ანუ ლექსის სინონიმია. ანდა ეს არის ძვირფასი რაღაც, რომელიც მაღლა უნდა დააყენო, ფართოდ გამოაჩინო.
იმრუ ლ-კაისი ( 500-540 წწ) – მისი სატრფიალო და პეიზაჟური ლირიკა სიყვარულითა და სიცოცხლის წყურვილით არის გაჯერებული. მისი ენის უბრალოება და გამომსახველობა ისლამამდელ პოეტთა სორის პირველ ადგილას აყენებს. ბევრი მკვლევარი მას კასიდის შექმნასაც მიაწერს.
ტარაფა – მისი სრული სახელია ტარაფა იბნ ალ-აბადი. მასზე მხოლოდ ის ვიცით, რომ მოღვაწეობდა მეექვსე საუკუნეში. იცნობენ ალ-იშრინის ( ძე ოცისა) მეტსახელით. გადმოცემის თანახმად მეფის დისთვის მიძღვნილი ექსპრომტის გამო, ცოცხლად დაუმარხავთ.
ანთარა იბნ შადადის ( 525-615 წწ.) – გადმოცემის თანახმად ანთარა სახელოვანი მეომრის და შავკანიანი ეთიოპიელი მონის შვილი ყოფილა. ისლამამდელ არაბებში მონისგან შეძენილი შვილი, მონად ითვლებოდა. ის უიმედოდ ყოფილა შეყვარებული ვინმე ქალ აბლაზე.
მისი კასიდებისთვის დამახასიათებელია ფაქიზი ლირიზმი, რომელიც ერწყმის გმირულ მოტივებს. მისი ლექსები ომაიანთა დინასტიის დროს საბრძოლო სიმღერებად იქცა.
იბნ აბუ სულმა ზუჰაირს( 530-627წწ) – ის თურმე დიდ ხანს მუშაობდა ს ყველა ნაწარმოებზე. მაგალითად, ერთ კასიდაზე მას მთელი წელი უმუშავია. ამის გამო ის კასიდა ლიტერატურაში ცნობილია ერთწლიანი კასიდით.
აბუ აკილ ლაბიდ იბნ რაბია ( 560-661წწ) – ისლამამდელი ეპოქის უკანასკნელი ბედუინი პოეტია, მუალაკთა კრებულის ყველაზე გვიანდელი ავტორი. ის მოესწრო ისლამის დამკვიდრება და აღიარა კიდეც. თუმცა მისი შემოქმედება მთლიანად ისლამამდელ ხანას ეკუთვნის.
მეშვიდე საუკუნის შუა ხანებში დაიწყო მძლავრი კულტურული ამაღლება აბასიანთა სახალიფოში. ეს პერიოდი არაბული ლიტერატურის ოქროს ხანაა. ირანელმა იბნ ალ-მუკაფამ ფალაურიდან არაბულზე თარგმნა „ ქილილა და დამანა“, რითაც საფუძველი ჩაუყარა პროზას არაბულ ენაზე.
ისლამის გამოჩენამ მნიშვნელოვანი კვალი დაამჩნია არაბულ პოეზიას. ახლა პოეტების უმეტესობა ხოტბას მუჰამედს, უზენაესი ღმერთის მოციქულს უძღვნიდნენ. ომაიანთა ხანაში შეიქმნა კიდევ ერთი ახალი „ პოლიტიკური ჟანრი“, რომელიც ხელისუფალთა განდიდებას ემსახურებოდა. აგრეთვე, იყო სატრფიალო ლირიკაც, რომლის უდიდესი წარმომადგენლები არიან უმარ იბნ აბუ რაბია- არაბთა შორის “უდიდესი სიყვარულის მომღერალი“ და მაჯნუნად წოდებული კაის იბნ მულავაჰი.
განსაკუთრებით საინტერესოა მამუნ იბნ კაისი ( 570-625 წწ ), ის ცნობილია ალ აშას მეტსახელით, რაც ბეცს ნიშნავს. ბრმა პოეტს, გადმოცემის თანახმად, თავის გასატანად სახოტბო პოეზიის წერა უწევდა.
იდეალები ისლამის შემდეგაც, რა თქმა უნდა დარჩა, თუმცა ახლა ამოსავალი წერტილი ყურანი და მისი სწავლება გახდა. ყურანი კი არა მარტო არაბული, არამედ მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი პოეტური წიგნია. ეს წმინდა წიგნი მუჰამედის მექასა და მედინაში წარმოთქმული ქადაგებების კრებულია. ის ისეთივე ძვირფასი წიგნია მუსლიმებისთვის, როგორც „თალმუდი“ იუდეველებისთვის და „ ბიბლია“ ქრისტიანებისთვის. ყურანი შეიცავს ლოცვებს., შელოცვებს, წინასწარმეტყველებებს ქვეყნიერების აღსასრულის შესახებ, იუდაისტური და ქრისტიანული მითოლოგიის სიუჟეტებს, არაბულ ფოლკლორს. ყურანის პირველი ჩაწერილი ტექსტი მუჰამედის სიკვდილის შემდგომი პერიოდისაა.
„ ყურანი“ მსოფლიოს მრავალ ენაზეა თარგმნილი,მაგრამ ვერც ერთი, თვით ყველაზე უნაკლო თარგმანიც კი, ვერ გადმოსცემს სრულად იმ უფაქიზეს ლირიზმს, ექსტაზსა და აღტყინებას, ღვთაებრივ სიმშვიდეს, რასაც მუსლიმს ამ წიგნის არაბულ ენაზე წაკითხვა განაცდევინებს. ამიტომაც ყველა მუსლიმს ევალება არაბული ენა ისწავლოს.
შეუძლებელია ისაუბრო არაბულ ლიტერატურაზე და არ ახსენო „ ათას ერთი ღამე“, ამ ულამაზეს ზღაპარს დიდი კავშირი აქვს უძველეს ინდურ კულტურასთან და მისი გავლენა აქვს შუა საუკუნეების ევროპულ მხატვრულ ნიმუშებსაც, თუნდაც იტალიელი მწერლის ჯოვანი ბო კაჩოს “დეკამერონს”.
„ ათას ერთი ღამე“ ერთ სიუჟეტში გაერთიანებული მრავალფეროვანი მოთხრობების კრებულია. ზღაპარი იწყება მეფე შაჰრიარის ამბით, რომელსაც პირველმა ცოლმა უღალატა, ხოლო ამით განრისხებულმა მეფემ, ქალებზე შურისძიება გადაწყვიტა. ის ყოველდღე ირთავდა ცოლს, მეორე დღეს კი კლავდა. ერთხელ, ვეზირის ქალიშვილის, შაჰრაზადის დროც დადგა. ჭკვიანმა შაჰრაზადმა დაიფიცა, რომ საშინელი ხვედრისგან იხსნიდა ქალებს. ქორწინების შემდეგ, ღამით, მან ზღაპრის მოყოლა დაიწყო და როცა გათენდა, მოყოლა შეწყვიტა. მეფეს ისე მოუნდა ზღაპრის გაგრძელების მოსმენა, რომ შაჰრაზადი სიკვდილით არ დასაჯა იმ დღეს. შაჰრაზადი კი ყოველღამე უყვებოდა მეფეს ზღაპრებს და ყველაზე საინტერესო ადგილას წყვეტდა მათ, რომ შემდეგ ღამესაც გაეგრძელებინა. მეფეს კი, ამასობაში, თავისი ცოლი შეუყვარდება და აღარ მოკლავს მას.
