ვაჟა-ფშაველას ლირიკაში მნიშვნელოვანია ლირიკული გმირის პიროვნება, თავისთავადობა. ხოლო პანთეიზმში, სპინოზას აზრით, ინდივიდუალიზმი, ინდივიდის აღიარება გამორიცხულია. იქ ყველაფერი ბუნებაშია გათქვეფილი, „ერთია ყოველი“. ამიტომ უსუსურად მიმაჩნია მკვლევარ ლ. თეთრუაშვილის მტკიცება, რომ ეს თავისთავადი სახე ყოველი მოვლენისა აუცილებელი არგუმენტია, რათა ვაჟა გოეთესეული პანთეიზმის თანამოაზრედ მივიჩნიოთ, რადგან ეს „თავისი ბუნების ყმობა“, თავისი წესის უმტყუნველობა, იგივე „რჯულის დაუკარგველობაა“ ვაჟას გმირი-ინდივიდუალობათა უზოგადესი თვისება. თუმცა გოეთესეული „მშვენიერი ადამიანის“ იდეალი ძალიან ჩამოჰგავს ვაჟას ,,დიდებულ ადამიანს“. აქვე უნდა ითქვას, რომ რაღაც ნიცშეანული არის იმის მტკიცებაში (რაზეც ქვემოთ ვისაუბრებთ), თითქოს ეს სამყაროს მიმართ სიყვარულით განმსჭვალული ადამიანური იდეალი – „კაი ყმა“, გოეთეს „მშვენიერი ადამიანის“ მსგავსად, ისეა აღსავსე ამაღლებული მისწრაფებებით, რომ ბუნება-ღმერთთან მისი სხვაობა მინიმალურია.
სამყაროს მიმართ უდიდესი სიყვარული ვაჟას ფილოსოფიის საძირკველია, მრწამსის ერთგულება და კაცურკაცობის ტვირთის ზიდვის მოვალეობის შეგრძნება – მისი გმირის პიროვნულობისა თუ ზნეობრივი „მეს“ უძირითადესი თვისებაა. „…ვაჟას ლირიკულ გმირს „ღმერთთან ლაპარაკის“, მასთან სიახლოვის მთავარ პირობად, ვითარცა ჭეშმარიტ ერეტიკოსს, ღმერთისადმი მონური მორჩილება კი არ ესახება მართლმორწმუნე ორთოდოქს-ქრისტიანის მსგავსად, არამედ იდეალურ მისწრაფებათათვის ბრძოლა, ან „ქვეყნის საკეთილდღეოდ“ სიცოცხლე-სიკვდილის „რჯულად დადება“. აქ დავძენთ, რომ ქრისტიანობა არც არის „ღმერთისადმი მონური მორჩილება“, – ეს სიყვარულია, თუნდაც სიცოცხლისა, სამშობლოსი და მოყვასისა და შინაგანი, ღმერთში თავისუფლება.
რაც შეხება თანხვედრას, ამ მხრივ საინტერესოა, რომ ვაჟას ლირიკული გმირის სილაღე და სიჯიუტე (ლექსში „დამსეტყვე, ცაო“), გამჟღავნებული გულის სწორის ტრფობასა თუ მტრისადმი შეუგუებლობაში, ჩამოჰგავს გოეთეს ლირიკულ გმირთა უჯიათობას („იგივე მიყვარს, იგივე,/ ვისაც ამ სოფლად ვრჩეობდი,/ ისევ მტერი ვარ იმისა,/ ვისაც დღესნამდე ვმტერობდი“).
ვაჟასთან უფრო ქრისტიანული რწმენის სიმტკიცე ჩანს, ვიდრე „ჭირიან ცხოვრებასთან“ შეგუება, უფრო „ოხერი წუთისოფლის“ სიყვარული, ვიდრე მისგან განდგომა და სამდურავი: „შამირცხვა, ვინაც სიცოცხლე/ უმადლოდ გააჩანჩალა/ მწადის, სიცოცხლეს ვმსახურო,/ თუმც ბევრი მასვა სამსალა,/ ვერ მომკლა უგუნურთ ძრახვამ,/ ვერც გრძნობათაგან დამცალა“.
რა შეიძლება ითქვას ბუნება-ღვთაების იგივეობის ტენდენციაზე „გველის მჭამელისა“ და „ფაუსტის“ მიხედვით და ე.წ. ერეტიკული პანთეიზმის მეორე ძირითად ასპექტზე – ადამიანისა და ღვთაების სწორფრობის თვალსაზრისზე?
ვაჟა გადაულახავ ზღვარს დებს ბუნებასა და ღვთაებას შორის და ღვთაება მიაჩნია „დამბადებლად“, „ციდამ ცა-ქვეყნის გამგედ“. ის, რომ ვაჟა-ფშაველასთან აშკარად არ არის გამოკვეთილი ქრისტიანული განწყობილებები და სიტყვა „ღმერთის“ გაგება ტრადიციული-ორთოდოქსულად სუსტია, არ ნიშნავს მწერალთან ღვთისა და ბუნების იგივეობას.
საინტერესოა არა მარტო ის გარემოება, რომ ყვავილთა ზნე, ხეთა „ხასიათი“, თავთავთა სწრაფვა, როცა არცერთი სხვას არ ჰგავს, თუმცა თითოეული ესწრაფვის, მთელი სისავსით გამოავლინოს თავისი არსი, რადაც განხორციელდა მათში ბუნება და ამ გამოვლენით, გოეთეს თქმის არ იყოს, „მთელს შეეთვისოს ვითარც მისი მარგი ნაწილი“, არამედ ისიც, რომ მინდია ბუნებასთან ზიარია, მისი ენა იცის, მას „ვაშას“ შესძახის ბუნება, თავიანთ საიდუმლოზე ელაპარაკებიან ყვავილები, ქვები, ხეები, ბალახები. ხევსურნი განცვიფრებულნი არიან მინდიას ამ მაგიური „ცოდნით“: „ნუთუ ასეთი ცოდნაო/ იქნება კაცის ძალისა?“ ხოლო ბუნება „მეცანსა“ და „არსთა მხედ“ მინდიას მიმართავს: „ჩვენა გვწამ, შენაც ხომ იცი, რომ ჰლაპარაკობ ღმერთთანაო“. მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ვაჟა აიგივებს ან ერთმანეთს შეუნაცვლებს „ღმერთისა“ და „ბუნების“ ცნებებს. მინდიას, რაც „დაცარიელდა ცოდნითა“, „გონება დაკარგა“ და „წინანდებური ცნება აღარ აქვს თავშია“, ფუჭად ესახება ბუნების წიაღს მოწყვეტილი სიცოცხლე, თავი კი დამნაშავე ჰგონია, „ცოდვიანი“ უფლის წინაშე: „თქვენგან მჭირს ჭირი უწამლო,/ უფალს თქვენგანა ვცოდიაო“, ცოლ-შვილს რომ მიმართავს. მაგრამ „მინდიამ სცოდა ბუნების წინაშე“ კი არა, როგორც ამას ლ. თეთრუაშვილი ხსნის, არამედ ღმერთს სცოდა ბუნების ჰარმონიულობასთან თანაზიარობის, ბუნების არსის შემეცნების უნარის, მისი თითოეული ინდივიდის მიერ ბრძენკაცი გრძნეულისთვის განდობილი საიდუმლოს წვდომის ნიჭის დაკარგვით, თავისი რწმენის, მრწამსის ღალატით.
ზუსტად ვაჟასებურად წერს გოეთე ბუნების თავისთავადობის, მკაცრად განსაზღვრული კანონზომიერებების შესახებ „პოეზიასა და სიმართლეში“: „ბუნება მოქმედებს მარადიული, აუცილებელი, იმზომ ღვთაებრივი კანონების შესაბამისად, რომ თვით ღვთაებრიობასაც არ ძალუძს მასში რამის შეცვლა“ (GoethesWerke in 10 Banden, II, B; 1962). „ფაუსტის“ პროლოგში მთავარანგელოსნი – რაფაელი, მიქაელი და გაბრიელი – ხოტბას აღავლენენ მეუფის მიმართ: „შენი ჭვრეტა სძენს ანგელოსთ ძალას, ვერვინ ჩასწვდება თუმცა შენს სიღრმეს“(გოეთე, „ფაუსტი“, თარგმანი დ. ონიაშვილისა). ასევე განადიდებს მზეს, სამყაროს მაორგანიზებელ ძალას, მთავარანგელოსი რაფაელი. უნდა ითქვას, რომ აქაც ბუნების ხოტბაა და არა მისი ღვთაებასთან გაიგივება.
ფაუსტი, მეფისტოფელს თავს რომ დააღწევს, ღმერთს უბრუნდება და წარდგება მის წინაშე არა როგორც გმირი მეუფის წინაშე, არამედ „მარადქალურის“ თუ მთელი სამყაროს გამაერთიანებელი სიყვარულის ძალით. „სინათლით აელვარებულ კოსმოსს, – როგორც გოეთე ამბობს, „უმაღლეს ატმოსფეროს“, – ბუნება-სამყაროს ერწყმის. ხოლო ,,მარადქალურის“ სიმბოლიკის შესახებ გოეთელოგიაში აღნიშნულია: „ძლიერი ტრაგედიის ნათელ, დამამთავრებელ აკორდად ჟღერს ჰიმნი მარადქალურისა, რომელიც ღვთისმშობლისა და გრეთჰენის „ციურ“ სახეებთან ერთად გალათეასა და ელენეს წარმართულ, ამიერ-მიწიერ მშვენებასაც გულისმობს. იგი გვევლინება ყოფიერების, სიცოცხლის მადგინებელ წარმომშობ ძალად და ამ ძალით ადამიანურობისა და სიყვარულის უწმინდესი იდეალის შემქმნელ-დამბადებლად“ (ლეილა თეთრუაშვილი). განა ეს ქრისტიანობა არ არის, რომელიც წარმართული კულტურითაა ნასაზრდოები?
„ვაჟა გოეთეს მსგავსად ეძებს ბუნების სიდიადის განმსაზღვრელ ძალას. ამ ძიების ონტოლოგიური ცენტრი, მისი სიღრმე და სივრცე ბუნების როგორც მთლიანობის ცნებაშია მოქცეული. ბუნებისა და ადამიანის გარეშე ვაჟასთვის არავითარი არსებობა არ იგულისხმება. მათი ჰარმონიული ერთიანობა ქმნის ამქვეყნიურ იდეალს. ვაჟას ფაუსტური ძიებაც აქეთკენაა მიმართული“ (მ. კვესელავა).
მინდია „არსთა მხედი“, ბუნებასთან თანაზიარია. ის ფაქტი, რომ ბუნება „ვაშას უძახის“ მის თანამოძმე ბრძენკაცს მათ შორის არსებული სიყვარულის ძალით, პანთეიზმის „საფანელად“, „სარჩულად“ მიაჩნია ლ. თეთრუაშვილს. ჩემი აზრით კი, მინდია არა ღმერთკაცია, არამედ ღმერთთან თანაზიარი, როგორც მისი საიდუმლოს პატრონი და მიმდევარი. როგორც ვაჟა წერს: „ხევი მთას მონებს, მთა – ხევსა, წყალნი – ტყეს, ტყენი – მდინარეს, და მე ხომ ყველას მონა ვარ, შუბლზე ოფლ-გადამდინარე“. უნდა ითქვას, რომ ეს თანაზიარობა, სიყვარული არ ნიშნავს ყურმოჭრილ მონობას. ეს იმას ჰგავს, ფაუსტს ღმერთი „ჩემს მონას“ რომ უწოდებს მეფისტოფელთან საუბარში. აქ უნიათო მორჩილება როდი იგულისხმება. „ფაუსტის“ პროლოგის ღმერთი გონიერი და მოსიყვარულეა, სამყაროს კანონზმომიერებათა მაორგანიზებელი და ტოლერანტი: იგი მეფისტოფელს ნებას რთავს, თავის ნებაზე ატაროს გმირი, მაგრამ ეშმაკის ამ უფლებით აღჭურვა ჰუმანური, ამაღლებული მოსაზრებითაა გამოწვეული: არსთა მხედს, ჯერ ერთი, სწამს ადამიანის კეთილი ზრახვებისა, მეორეც, ბოროტი სული საჭიროდ მიაჩნია, როგორც კაცისთვის სიფხიზლის შემმატებელი. ბუნების გამმსჭვალავი გრძნობა, ვაჟას შემოქმედებაში რომაა, „ფაუსტის“ ფინალშიც იჩენს თავს – ყრმა ანგელოზთა ქორო ზეცაში აიტაცებს გმირს, შერთავს სამყაროს იმ ძალას, რომელიც მას ღვთის სიყვარულის სახით სწყალობდა და თანაუგრძნობდა და რომელთან თანაზიარობაზე მთელი თავისი არსებობის განმავლობაში ოცნებობდა ფაუსტი. ესაც სხვა არაფერია, თუ არა ქრისტიანობა.
„სიცოცხლე სიყვარულით და სიყვარული სიცოცხლით“ – ესაა ვაჟასთვის კოსმიური მთლიანობის წინაპირობა. როცა ეს ერთიანობა აღარაა, გული იმსხვრევა, „ვეღარ არის ბიჭადა“, მაშინ „დაბნელდეს სამყარო თავის მთვარით და მზიანად“. თითქმის იმავეს ამბობს ჭაბუკი გოეთე რომანში „ახალგაზრდა ვერთერის ვნებანი“: „რაღაა სოფელი უსიყვარულოდ! ჩამქრალი ჯადო-ლამპარი“ ან „ქვეყნად არაფერი ისე არ ამართლებს ადამიანის არსებობას, როგორც სიყვარული“.
ღმერთი ყველგანაა და იგი ბუნებაშიცაა. მისი ხატი და მსგავსება განსახიერებაა ცალკეულთა, ინდივიდთა, რომელთა ერთობლიობა, მქმნელ-გარდამქმნელი, თავად ბუნებაა. ამ უკანასკნელში კი თითოეული სხვათაგან გამორჩეულია თავისთავადობით, ისე კი, როგორც მთელს, ბუნება ღვთაებას ჰგავს თავისი ამ განსაკუთრებულობითა და დამოუკიდებლობით, ვაჟას თქმით, „წესითა და რიგით“, ხოლო გოეთე მიაჩნია („,ქსენიები“): „ნურც ერთი ნურვის დაემგვანება, ყველა ემსგავსოს ოღონდ უმაღლესს./ ეს ვით შევიძლოთ? – სრულქმნას ყველამ თავისი თავი“.
ვაჟა-ფშაველასთანაც, ისევე როგორც, საზოგადოდ, მთაში, თუ მის მითოლოგიასაც გავიხსენებთ, ნაზავია ქრისტიანულისა და წარმართულისა (როგორც ქრისტიანულის წინამორბედი კულტურისა თუ ტრადიციებისა) და ეს ქმნის საოცარი ძალმოსილების რელიგიურობას. თითქოს ასევე განსხვავდება „ორთოდოქს“ მორწმუნეთა შეხედულებისგან ფაუსტის დამოკიდებულება საკუთარი ღვთაებისადმი. ამ მხრივ საყურადღებოა „ფაუსტის“ პირველი ნაწილი, როცა ფაუსტი თავის „არაინტელექტუალურ“ სატრფოს – გრეთჰენს უხსნის ამას და მადლს აღავლენს „მიწის სულისადმი“, რომელმაც მას გრეთჰენის სიყვარულით მთელი სამყაროს არსში ჩახედვის ბედნიერება არგუნა და თავისი „სულის დიადი სასწაული გაუმხილა“. ვაჟას მინდიასაც, ფაუსტის მსგავსად, ბუნება თავის სარკეში ახედებს, „გაამეცნიერებს“ და ისიც ჩასწვდება ბუნების შემადგენელ ინდივიდუალობებს, თუმცა მთელისგან, ბუნებისგან, მათი გამოკლება უფლის წინაშე ცოდვად ესახება.
ვაჟა წერს: „ამ პატარა არსებას, ადამიანს, თითქოს მთელი ბუნება თავის ვინაობაში მოუთავსებია… ყველა დიდებული ადამიანი თვით ბუნებას ჰგავს ღირსებითა და ნაკლით“. ვაჟას „დიდებული ადამიანი“, იგივე „კაი ყმა“, დიდი შემოქმედის უნიათო მონა-მორჩილად როდია წარმოდგენილი, არამედ პიროვნებად („წარბშეუხრელად ვყუდივარ, ჩემთა წადილთა ბედადა“). მსგავსადვე, გოეთეს „დიდკაცი“ არც მხოლოდ „სულის გმირია“, არც წმინდანი, ამ ცნებათა რელიგიურ-მისტიკური გაგებით. „სულის გმირის“ მოდელი, კონცეფცია, ქსენოფონტემ და პლატონმა წარმოადგინეს სოკრატეს სახით. ამ უკანასკნელს სხეული სულის დილეგად მიუჩნევია და მისგან თავის დასაღწევად, იდეალურთან და მეტაფიზიკურთან საზიარებლად სიკვდილს ესწრაფვის. ამ მხრივ სრულიად საწინააღმდეგო განწყობილებებია გოეთესთან, რომელიც ჰერდერს სწერს: „არ ვიცი, ის თუ შემიძლია, კერპის თაყვანებიდან, რომელიც პლატონმა შეაფერადა, ოქროსფრად მოავარაყა და რომელსაც გუნდრუკს უკმევდა ქსენოფონტე, ჭეშმარიტ რელიგიამდე აღვმაღლდე, სადაც წმინდანის ადგილზე იდგომება დიდი ადამიანი, ვისაც სიყვარულითა და აღტაცებით მივიკრავდი მკერდზე და აღფრთოვანებით შევძახებდი: „ჩემო ძმაო და მეგობარო!“(Goethes Werke, IV, Abteilung, H.B, Weimar 1887). მსგავსადვე, ვერც ვაჟას სიცოცხლის მოყვარულ, სისხლსავსე და სოციალურ გმირებს დავაკავშირებთ „სულის გმირებთან“.
ამ მხრივ საინტერესოა ვაჟას „კაი ყმა“, რომელშიც მწერალი, გვთავაზობს რა იდელური გმირის მოდელს, ბრძოლისთვის განგვაწყობს. ეს ბრძოლა არ მიმდინარეობს ვიწრო მოედანზე, მისი არენა სამყაროა, ხოლო დაპირისპირებული მხარეები – კეთილი და ბოროტი, ნათელი და ბნელი, სიკვდილი და სიცოცხლე, „ავსული და კაი ყმა“. აქვე უნდა ვახსენოთ მეფისტოფელისა და ფაუსტის თავზარდამცემი დაპირისპირებულობაც („მიდით, იქ მიდით, სადაცა/ ხალხი ხალხზედა ჰღელავდეს,/ მტერი ჩვენ გვცემდეს, ჩვენ – მტერსა,/ ხმლები, ხანჯლები ელავდეს,/ ფარების იდგეს ჯღრდეები,/ თვალები თვალებს სწველავდეს,/ სისხლის ტბა მუხლებს სწვდებოდეს,/ ცოცხლები მკვდრებსა სთელავდეს,/ მოციქულობდნენ ტყვიანი,/ შუბები შუბებს სწვერავდეს,/ ჭიაფრად მუზარადებსა/ სისხლის წვიმაი ჰფერავდეს,/ დაგელაობდეს სიკვდილი;/ სუდარაებსა ჰკერავდეს“).
ვაჟას გმირი „კარგი საქმისად“ ბრძოლით მოიპოვებს ცოცხალი დღეგრძელობას და მკვდარი – შენდობას. აქვე გავიხსენოთ ფაუსტის ცად ამაღლება, სადაც გრეთჰენთან მის საბოლოო შეუღლებას დიდი დედა-ღვთისმშობელი ლოცავს, მისივე კეთილ სწრაფვათა წილ. „კარგ გულს არა ჰკლავს ბუნება,/ თან დააქვს ძველისძველადა“ – ვაჟასი არ იყოს. ფაუსტის ეს ე.წ. „სულის ცხონება“ უკარგავს მეფისტოფელს იმედს, აისხრულოს თავისი ბოროტი ზრახვა – დაეუფლოს ფაუსტის სულს, ისევე როგორც ვაჟას „ალ-ქაჯნი“ გაუნაწყენდებიან კაი ყმას მაშინ, როდესაც უფალი ხარობს („ანგელოსები ხარობდნენ, ალქაჯნი იყვნენ წყენითა“).
ბუნების თავისთავადობა ყოველ ქმნილებაშია განხორციელებული დამოუკიდებელი ღირებულებოვნებით, რომლითაც ყოველი ქმნილება თავად ბუნებას ჰგავს. ამგვარად, ყოველ არსშია ღმერთი და ბუნება, არაფერია ნაკლებღირებული. ამიტომ განიცდის მინდია კაცთა ზემოქმედებას ბუნებაზე, გამოხატულს ხეების ჭრითა თუ ნადირთა ხოცვით („მოდით, ნუ ჰშვრებით ცოდვასა,/ ნუ მასჭრით ხესა, დევჯერდეთ/ ჯოყრებს, ხმელ წიწკრებს ცოტასა“), თუმცა მას არავინ უსმენს. სწორედ აქ იბადება წინააღმდეგობა საზოგადოებასა და პიროვნებას შორის, აქ ჩნდება ცხოვრების მკაცრი მათრახის ძალა, რომელზეც ფაუსტი ამბობს: „აგვედევნება შინ და გარეთ ცოლად და ბავშვად/ მოგვევლინება საწამლავად/ ცეცხლად, წყლად, დაშნად“, რომელიც მძიმეა როგორც მინდიასთვის, ისე გოეთეს გმირისთვის, იმ განსხვავებით, რომ პირველს ის ამარცხებს, მეორეს კი აძლიერებს და აღამაღლებს საკუთარ თავზე.
ასე რომ, მინდია, რომელმაც „ვეღარ იბიჭა“, კარგავს ამაღლებულ მრწამსსაც და ტრაგიზმსაც, რადგან ამაღლებული ტრაგიკულს ახლავს მუდამ. „არსთა ძმა იყო იგი… მაგრამ მის გარშემო ჩვეულებრივი ყოფა ყოველდღიური – მისთვის ძნელ შეხედულებაზედ იყო მოწყობილი… ზეგარდმო სიბრძნეს ნაზიარები მინდია ვერღა მოჰყვებოდა ამგვარ ცხოვრებას. მისთვის ყოველი არსი მოყვასი იყო მახლობელი… მინდია ნელ-ნელა გადავიდა ჩვეულებრივ სადინელზედ… ბოლოს გაქვავდა გული, ჩაქრა სასწაულებრივი ნათელი და გარდაიქმნა დიდი მეცანი ჩვეულებრივ ხევსურად…“ (ვ. ბარნოვი).
ს. დანელია წერს: „არაბების ფილოსოფოსის იბნ როშდისა და ჰოლანდიელი ებრაელის ბარუხ სპინოზას მსგავსად, ვაჟა ფიქრობს, რომ პიროვნული სიცოცხლე უბრალო მოდუსია ბუნების უპიროვნო სიცოცხლისა. პიროვნება არ არის სუბსტანცია, რომელიც არ კვდება არასდროს. პიროვნება მხოლოდ ბუშტია მსოფლიოს უძირო ოკეანის ზედაპირზე: ოკეანე დუღს, მის ზედაპირზე ამოხტებიან ბუშტები, ცოტა ხანს ითამაშებენ, შემდეგ გასკდებიან ერთმანეთთან დაჯახების გამო და სამუდამოდ, უკვალოდ, უნაშთოდ, ჩაინთქმებიან ოკეანეში, რათა კვლავ სხვა ბუშტები ამოხტნენ, იმათაც ცოტა წაითამაშონ და შემდგომ გასკდნენ ასე დაუსრულებლად… არც ერთ ინდივიდუალისტს ვაჟას პოემებში გამარჯვება არ რჩება. დამარცხდა ალუდა ქეთელაური, დამარცხდნენ ჯოყოლა და აღაზა. დამარცხდა მინიდაც… დასკვნა ცხადია: ვაჟას ადამიანის ინდივიდუალობის გამარჯვებისა არ სწამს… ბუნება ვაჟასთან იმდენად დიდია, რომ ადამიანის ხელოვნება მასთან შედარებით ფუჭი ოცნებაა, ლანდია, სიყალბეა, სიცრუეა“ (ს. დანელია).
ვაჟას გმირები იხოცებიან ფიზიკურად როგორც საზოგადოებისგან განწირული მარტოკაცნი, მაგრამ სულიერი უპირატესობა, სიმართლე და მწერლის თანაგრძნობა მათ მხარესაა. განა შეიძლება, ეს დამარცხებად ჩაითვალოს? ეს ხომ, რ. როლანის გამოთქმისამებრ, რომელსაც მ. კვესელავაც მოიხმობს, „დამარცხებით გამარჯვებაა“. მკვლევარი მიიჩნევს, რომ ყოფიერების წინაშე დამარცხებული მინდია ეთიკურ სფეროშია გამარჯვებული. მინდია დამარცხდა, რადგან ამ „ომში“ გამარჯვებული არ არსებობს, თუმცა მისი ფაქიზი იდეალები მარადიულია და განაგრძობს სიცოცხლეს. „დამარცხებით გამარჯვება“ ყოფიერების ტრაგიკული, წინააღმდეგობრივი არსის შეცნობაცაა, რაც გოეთეს ფაუსტის მსგავსად, ამ წინააღმდეგობრიობის დაძლევის ცდითაც ვლინდება, მისწრაფებით, არასდროს მოაკლდეს სიკეთისთვის ბრძოლის სურვილი, მისთვის „შეძრწუნების“ მიმნიჭებელი, და სიკვდილამდე შენარჩუნებული განწყობილებითაც: „რწმენას ვერ შემაცვლევინებ/ მოზღვავებულის ავითა“.
გოეთეს მსგავსად, არც ვაჟასთან იკარგება „ცალკეული“, არ ითქვიფება ყველა დანარჩენში, თუმცა არც ბატონდება. ვაჟა წინ აღდგომია ამ „გაბატონებას“ და ის „კაცთა უმსგავს ადათად“ მიაჩნია („…ბატონობასა,/ ერთი-მეორის ჩაგვრასა/ ვერ მოვიწონებთ ვერასდროს/ აშკარად ვამბობ ამასა“). საინტერესოა, რომ ვაჟა თავისუფლების პრინციპსაც აღიარებს და „მონებასაც“, რაც კოსმიური „მთელის“ შინაგანი ორგანიზაციის წინააღდეგობრიობაზე, დაპირისპირებაზეც მიუთითებს და ერთიანობა-მთლიანობაზეც.
თანამედროვე გოეთოლოგიას მიაჩნია: „სამყარო თუმცაღა გაერთიანებულია უნივერსალურად განფენილ-რალიზებული „ღვთაებრივი“ არსით, მაგრამ თავად ეს ერთიანობაა შინაგანად წინააღმდეგობრივი… კონკრეტულად წარმოადგენს პოლარულ საწყისთა – კეთილისა და ბოროტის, ნათელისა და ბნელის, მშვენიერისა და მახინჯის, სრულისა და ნაკლოვანის, – მარადიულ ჭიდილს, რომელიც თავად ბუნების დინამიკური პოტენციით ისაზღვრება და ამავე ფაქტორის ძალით თავის ყოვლადობაში ქმნის საბოლოოდ სრულქმნისკენ, ამაღლებისაკენ მიმსწრაფ ერთიან ჰარმონიას“ (ო. ჯინორია). ფაუსტიც დიალექტიკური ყოფიერების ორეულად წარმოგვიდგება, როცა თავისი ტრაგიკული გაორების შესახებ საუბრობს. ურთიერთდაპირისპირებულ საწყისთა წინააღმდეგობა მასშიცაა მოცემული: „აჰ, ორი სული ცოცხლობს მუდამ ამ ჩემს გულმკერდში,/ ორივე ლამობს ურთიერთისგან გათიშვას, გაყრას:/ ერთი ესწრაფვის უხეშ ტრფიალს, ტლანქსა განცხრომას,/ ებღაუჭება ხორციელსა მძლავრი ხელებით,/ ხოლო მეორე ესწრაფება ზენარულ გრძნობას,/ გატაცებული დიდ წინაპართ სასუფეველით“.
ვაჟასთანაც ბუნება, მიუხედავად ამ დაპირისპირებულობისა („ბუნება მბრძანებელია, იგივ მონაა თავისა,/ საცა პირიმზეს ახარებს,/ იქვე მთხრელია ზვავისა,/ ერთპირად მტვირთველი არის/ საქმის თეთრის და შავისა“), მაინც ჰარმონიულია, „მაინც სიტურფით ჰყვავისა“. ვაჟა წერს: „მთათ შორის, თუ კარგად განვსჯით,/ არსად არ არის მონება“ (ეს არ გულისხმობს იმ „მონობას“, როცა „ხევი მთას მონებს, მთა – ხევსა… მე კი ყველას მონა ვარ, შუბლზე ოფლ გადამდინარეო“ – ეს თავისი წესისა და რჯულის მიხედვით ქცევაა, ერთურთის შველა და ასე სიყვარულით თანაარსებობა). გოეთეს ფაუსტის მსგავსად, ტრაგიკულნი არიან ვაჟას ალუდა და ჯოყოლა, გოგოთური და ზვიადაური. თუმცა ზნეობრიობით ვაჟას გმირები გოეთესას აღემატებიან. გოეთეს პერსონაჟები ხანგრძლივი ევოლუციის შემდეგ აღწევენ ამაღლებას და დიდ, ღვთის სწორ პიროვნებებად ჩამოყალიბებას, ხოლო ვაჟას გმირები იმთავითვე არიან ასეთები. კიდევ ერთი განსხვავება – გოეთეს გმირი მაკროსამყაროს გადასხვაფერებისკენ მიილტვის, მას „თავგასული სტიქიონის“ დამორჩილება და სათანადო კალაპოტში მოქცევა სურს, ვაჟას გმირები კი ეთოსის, ზნეობის სფეროში არიან რევოლუციონერები. თუმცა სამყაროს ზნეობრივი სრულქმნა ორივე შემოქმედის საერთო მრწამსია.
ვაჟას პოემებში არ არის სოციალურ-გარდამქმნელი ტენდენცია, თუმცა მისი წერილები გამოირჩევა მსგავსი პრობლემატიკით: „ვაჟა დაინტერესებულია სოციალურისა და ინდივიდუალურის შევსება-შერწყმის პრობლემით; იგი ისეთ სოციალურს მოითხოვს, რომელიც ინდივიდუალობას გაუწევს ანგარიშს“ (გრ. კიკნაძე).
ვაჟას და გოეთეს გმირები სხვა ადამიანებსაც ჰგვანან თავიანთი თვისებებით. მაგალითად, ფაუსტი, ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საოცრად ცოცხალი და ნამდვილი სახეა, მაგრამ ისიც და ვაჟას გმირებიც საოცრად გამორჩეულნი არიან თავიანთი დამოკიდებულებით ცხოვრების სხვადასხვა სიტუაციისადმი და თითქმის სრულყოფილი, იდეალური ადამიანები არიან, რომელთა „სულიერი არსება ძლევამოსილად შესჭიდებია… ემპირიული ყოფიერების ვიწრო, სივრცით და დროით შეზღუდულ ფარგლებს“ (ო. ჯინორია).
დავუბრუნდეთ იმას, რითაც ეს ორი ავტორი ერთმანეთისგან განსხვავდება. სად გადის ზღვარი ქმედებასა და ცოდვას შორის, რამდენად გამართლებულია მიზნის მიღწევა ცოდვის გზით? ფაუსტისთვის უფრო ღირებულია ცოდნა, ინტელექტუალური ღირებულებების მნიშვნელოვნების პრიორიტეტით ის მიდის სულის დაღუპვამდე. გოეთესთან გასათვალისწინებელია კონტექსტი: დასავლური კულტურა გონების პრიმატზეა დაფუძნებული (ჰეგელი აღიარებდა ღმერთს როგორც აბსულუტურ გონს), ვაჟასთან კი გულის პრიმატია, სამყაროს სიყვარულის საგალობელს ისმენს და ემსახურება მინდია.
რაც შეეხება მსგავსებას: ღვთაებრივი ცოდნისა და ცხოვრებისეული რეალობის შეუთავსებლობაა მინდიასა და ფაუსტის დამარცხების მიზეზი. ფაუსტი შეგნებულად მიდის ცოდვიანი გზით, მინდია შეუგნებლად, უნებლიეთ, ნელ-ნელა შორდება ღმერთს. ასე რომ, ღვთებრივ ცოდნას ყოველთვის არ მოაქვს სიკეთე, ყოველთვის არ არის ადვილად სატარებელი ადამიანის დროითა და სივრცით შემოსაზღვრული სულისთვის.
ვაჟას და გოეთეს გმირები პირადი ინტერესების დათრგუნვის სანაცვლოდ ზოგადსაკაცობრიო იდეალისკენ სწრაფვით და ამ გზაზე ბოროტ ძალებთან შებრძოლების პათოსით, ცხოვრების სიმკაცრისა თუ სიდუხჭირის ჭირთათმენითაც ჰგვანან ერთმანეთს. საოცრად ფაუსტურია ვაჟას გმირების სიკვდილიც. თვალსაჩინოებისთვის თუნდაც ზვიადაურის „ძაღლ იყოს თქვენი მკვდრისადაც“ კმარა. ის კვდება ფიზიკურად, მაგრამ სულიერად გამარჯვებულია. მეფისტოფელიც ზიზღითა და ჯიბრით ცდილობს ფაუსტის რწმენისა და გამორჩეული პიროვნულობის დანგრევას, ეს არის მისი მიზანი ჯერ ღმერთთან სანაძლეოს, მერე კი ფაუსტთან „ხელშეკრულების“ დადებისას. მას ფაუსტის სულის დამორჩილება სურს. აქვე გავიხსენოთ ალუდა ქეთელაურის სამშობლოსთან გამოთხოვებაც, რომელიც სულაც არ არის სიბეჩავე, პირიქით, ამ წასვლაში იგრძნობა განსაცდელისთვის ძლიერი ადამიანის დარბაისლური მზადყოფნა, – როგორც „ვილჰელმ მაისტერში“ წერს გოეთე ღვთის სწორფერ კაცზე: „მოკრძალება საკუთარი სიდიადისა და მასზე დაკისრებულ ამოცანათა უსაზომობის წინაშე“.
