ელგუჯა თავბერიძის დოკუმენტური რომანის „ცამეტი წელი“ შესახებ
გაუმართლა ქუთაისს – იშვიათად ასახულა ლიტერატურაში რომელიმე ქალაქი ისე მძლავრად და შთამბეჭდავად, როგორც ის. იქნებ ამის მიზეზი ისაა, რომ თვით ქუთაისის სულია სიტყვასთან, მწერლობასთან წილნაყარი და ამ სულმა შეჰყარა მის წიაღში ამდენი მწერალი, ერთმანეთზე უფრო ნაღდი და ამ სულის შეცნობის მოშურნე?.. ვინ იცის! ყოველ შემთხვევაში, ეს კითხვაც იმ საკრალურ კითხვათა შორის მოვიაზროთ, ხვამლის ხორკლიანი ზურგიდან თეთრი ხიდის ქვეშ მოგრუხუნე რიონამდე რომ გაკიდებულა ამ ნატიფი და რაღაცნაირად იდუმალი ქალაქის თავზე – საკრალური და კვიმატი კითხვები, როგორც მისივე მფარველი ანგელოზები…
ელგუჯა თავბერიძე სწორედ ასეთი მწერალია – ქუთაისის საიდუმლო იცის. შესაბამისად, როგორც ყველა საიდუმლოს მცველი რაინდი, ისიც დიდი პასუხისმგებლობითა და დელიკატურობით ეკიდება საქმეს – თავის მიერ შექმნილ მხატვრულ-დოკუმენტურ ქსოვილში ქუთაისის არამხოლოდ პანო, არამედ სული იშლება. ეს ერთი შეხედვით თვალით უხილავი არსი, სინამდვილეში ყველა დეტალსა და მოვლენაში, რაც მთავარია – ადამიანებში გამოვლენილი.
„ცამეტი წელი – ქუთაისური თეატრის ხარაზოვული ოდისეა“ – ასე ჰქვია ელგუჯა თავბერიძის მხატვრულ-დოკუმენტურ რომან/მონოგრაფიას, რომელიც ქუთაისის თეატრალური ცხოვრების ერთ მეტად საინტერესო ეპიზოდს ეძღვნება – ქუთაისელი ვაჭრის კონსტანტინე ხარაზოვის დროინდელ ეპოპეას.
ამ დრომ ცამეტ წელიწადს გასტანა, ეს კი საგულისხმო ნიშანია მწერლისთვის, ქრონოსის ძარღვზე ააგოს მონუმენტური საგა თეატრისა, რომელშიც არათუ ცალკეული ადამიანების მოღვაწეობა, არამედ მთელი ქალაქის იერიც აირეკლა.
თან, ცამეტი რატომღაც საფრთხისშემცველ რიცხვად მიიჩნევა (იქნებ სწორედ ამიტომაც ეტანებიან მას პოეტები? „ცამეტი წლის ხარ და შენი ტყვეა…“ და ასე შემდეგ), ელგუჯა თავბერიძეც, მკითხველისადმი მიძღვნილ წინასიტყვას ასე იწყებს:
„ბევრისთვის ცამეტი თარსი რიცხვია, ცამეტი წელიც იმავე ასოციაციას ბადებს ზოგიერთებში. ამიტომ ქრონიკის სათაურს დახედავენ თუ არა, იტყვიან, რათა ცამეტი? მონიშნულ ცამეტწლეულში ქუთაისის თეატრში რა მოხდა ისეთი, გაბმულ თხრობად რომ გამოდგება?..“.
ხოლო ვიდრე ამ კითხვას, მონოგრაფიაზე დაყრდნობით, ჩვენც ვუპასუხებდეთ, ისევ ცამეტის სიმბოლიკას დავუბრუნდები და თავშივე ვიტყვი, რომ მწერალს შემთხვევით სულაც არ შეურჩევია თხრობის ქრონოსად ცამეტი, ის ამ რიცხვის ენერგიით, უპირველესად, რომანის არსს მუხტავს – მიუხედავად თეატრალური ეპოპეის ფეიერვერკული აღწერისა, მაინც გაუნელებლად იგრძნობა ერთგვარი დაძაბულობა, გრიგალისწინა სიგრილე – ავანსცენაზე გამოსული თეატრის მიღმა რაღაც უფრო ღრმა და ფატალურ, ზოგადქართულ სატკივარს რომ მალავს.
„თეატრი ხელოვნების ტაძარია, სამოძღვრო ამბიონი და არა უბრალო გასართობი, საფუნდრუკო რამ. სცენა არის ეროვნული სარკე, რომელიც უშიშრად და უტყუარად უნდა გვისახავდეს ჩვენი ცხოვრების ავ-კარგს, რომ სანახაობით მოხიბლული, მშვენიერებისკენ სიყვარულით მივისწრაფოდეთ და უშვერებას ზიზღით გავურბოდეთ“, – ეს აკაკი წერეთლის სიტყვებია. ზოგადად, მე-19 საუკუნის 60-იანელთა ერთ-ერთი დიდი საზრუნავი ქართული პროფესიული თეატრის განვითარება იყო. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლის ავანგარდში თეატრიც მოიაზრებოდა, როგორც პირუთვნელი სიმართლის, საზოგადოების სულიერი განვითარების, ენის გაჯანსაღების საუკეთესო ასპარეზი. ამაში დიდი წვლილი შეიტანა ილია ჭავჭავაძემ. ამაზე წერდა და ამისთვის იბრძოდა აკაკი წერეთელიც, რომელიც ელგუჯა თავბერიძის მონოგრაფიის ერთ-ერთი მთავარი გმირიცაა. აკაკის კვალი რეფრენივით მიჰყვება მთელ ტექსტს – მკითხველი ეცნობა ქუთაისის თეატრში მისი მოღვაწეობის ყველა ეპიზოდს, მის ზრუნვას, წუხილს, მის კრიტიკულ შეფასებებს…
საერთოდ, ამ რომანში ზედმიწევნით დეტალურად და სახიერადაა აღდგენილი მთელი ეს ცამეტწლიანი თეატრალური რეტროსპექტივა – ხარაზოვის მიერ 1879 წელს ქალაქის ცენტრში თეატრის აგებით დაწყებული და 1892 წელს, სამსახიობო დასის ხელმძღვანელის მიერ თეატრის ბულვარში აგებულ პავილიონში გადატანით დამთავრებული.
ამ მრავალპლანიანი მოზაიკური სურათის აღდგენაში კი მწერალს იმდროინდელი პრესა, მოგონებები და სხვადასხვა წყარო ეხმარება. გამორჩეულია გაზეთ „დროების“ კორესპონდენციები – ფსევდონიმიანი თუ ნამდვილი გვარ-სახელების ავტორობით შექმნილი სტატიები და რეცენზიები, რომლებიც უნიკალურ მასალას იძლევა. საგულისხმო წყაროა „ივერიაც“, ჟურნალი „თეატრიც“, გაზეთი „შრომაც“. შეიძლება ითქვას, რომ ამ „თეატრალურ“ მონოგრაფიაში პრესას ქოროს ადგილი უჭირავს – ქალაქისა და არტისტების ხმათა ფონზე, სცენის უხილავი კუთხიდან მუდმივად გაისმის ბეჭდური მედიის ფხიზელი და ღონიერი ხმა – ქოროს ხმა, რეპლიკისა და კომენტარის აქცენტებით.
უპირველესი, რაც ამ პერიოდიკიდან ცხადი ხდება, არის ის, თუ რამხელა მოვლენად ქცეულა ქუთაისში თეატრის დაარსება. შენობის აგებას ფეხდაფეხ მოჰყვა სამსახიობო დასის ჩამოყალიბება (ქუთაისში მას ტრუპპასაც უწოდებდნენ და ავტორიც, ზოგჯერ ამ სახელითაც მოიხსენიებს); ისედაც არტისტულ, კარნავალური არსით დამუხტულ, ზღვა ემოციისა და ელეგანტური იუმორის ქალაქში თეატრის შექმნა მართლაც საშური და მნიშვნელოვანი საქმე უნდა ყოფილიყო.
თუმცა, როგორც დრამატურგიის წესია – პიესაში მთავარია კონფლიქტი. ელგუჯა თავბერიძის მონოგრაფიაც თეატრალური დრამატურგიის პრინციპზეა აგებული – კონფლიქტი კი გახლავთ, ერთი მხრივ, თეატრის, როგორც შენობის, სივრცის, მეორე მხრივ – ამ სივრცე/ნაგებობაში ადამიანის/არტისტის როლი და შესაძლებლობები.
ოდნავ ზედაპირულად და ცოტაოდენი მხატვრულობით რომ ვთქვათ, ესაა წიგნი ნიღბების თლაზე – ცამეტი წლის განმავლობაში ნაჩორკნი, გააზრებული და შესისხლხორცებული ნიღბების ოდისეა, რომელმაც, ბოლოს და ბოლოს ნამდვილი თეატრი უნდა შექმნას.
„ჩვენში მამულებს გადამთიელებს აჩეჩებენ, როლებს ისაკუთრებენ“ – წერს ელგუჯა თავბერიძე. იშვიათი ფრაზაა – მთელი ჩვენი ტრაგიკული არსით დამუხტული. როლების დასაკუთრება კი კაი ვიცით, მაგრამ საქმე საქმეზე რომ მიდგა და ამდენმა სცენისმოყვარემ ფეხი პროფესიულ სცენაზე შედგა, იქ კი ნამდვილად გაუჭირდათ.
ლაზათიანი იუმორით, ლაღი სარკაზმითაა აღწერილი სცენები ქუთაისის თეატრის ცხოვრებიდან; ელგუჯა თავბერიძე მხატვრული ოსტატობით აღადგენს იმ კურიოზულ და ხშირად სავალალო სცენებს, თუ როგორ წარმოადგენდნენ ამა თუ იმ პიესას ქუთაისელი მსახიობები. მაგალითად, „მზის დაბნელება საქართველოშიც“ იკმარებდა – მკითხველის წინაშე იხატება კომიკური სურათი აბსოლუტურად ჩაბნელებული სცენიდან (მზის დაბნელება პირდაპირი მნიშვნელობით გაიგეს), გაუგებარი შეძახილებით, სტვენითა და ცხოველური ყიჟინით ერთმანეთში არეული და კისრისტეხვამდე აქეთ-იქით მორბენალი მსახიობებით, შეწუხებული და ზოგჯერ დარბაზიდან გაპარული მაყურებლებით…
ერთ დღეს კი, აკაკი წერეთელი დაწერს პიესას „რეპეტიცია“ და როგორც ელგუჯა თავბერიძე იტყვის – „შიგნეულს ამოუტრიალებს“ იმდროინდელ თეატრალურ ყოფას. თვითონ აკაკი ამ პიესას ხუმრობას ეძახდა. მასში მსახიობთა შორის არსებული კინკლაობები და დაუსრულებელი კონფლიქტები იყო ასახული. ამ კონფლიქტში ჩართულნი იყვნენ, ცხადია – რეჟისორი, რეკვიზიტორი და სხვანი. თეატრის საკითხების შეფასებისას აკაკი მოურიდებლად მკაცრი და სარკასტული იყო. ეს იმიტომ, რომ თეატრს უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა და როგორც მისი აზრი ზემოთაც მოვიხმეთ, ერისა და ქვეყნის სარკედ მიაჩნდა. „საზოგადო საქმეებში ხშირად ავი კარგისგან ვერ გაურჩევიათ, ქართულ სცენასაც ამდაგვარი უთავბოლობა სჭირსო“ – ამბობდა. მას პრესაც უბამდა მხარს, აქტიურად აშუქებდა და ობიექტურადაც აფასებდა. ყოველ შემთხვევაში, ელგუჯა თავბერიძის მონათხრობიდან ასე ირკვევა.
მართალია, მთელი მონოგრაფია აკაკი წერეთლის შუქ-ჩრდილებითაა აღბეჭდილი, მაგრამ მთავარი გმირი, თეატრთან ერთად, მაინც სხვა ჰყავს – ეს მსახიობი, რეჟისორი და ზოგჯერ დრამატურგიც – კოტე მესხია. სხვაგვარად არც შეიძლებოდა – ხარაზოვული თეატრის ეს ცამეტწლიანი ეპოსი სწორედ კოტე მესხის აქტიურ, მრავალპლანიან მოღვაწეობას უკავშირდება, მის მიერ დადგმულ სპექტაკლებს თუ განსახიერებულ როლებს, მის მიერ გაწეულ უზარმაზარ შრომას სამსახიობო დასის შექმნისათვის; კოტე მესხმა განათლება უცხოეთში მიიღო, ფრანგი კომიკოსი მსახიობის – კოკლენის მოწაფეც გახლდათ (ერთ-ერთ თავში „მე პარიზი მელოდა“ ის ოჯახური სცენაა აღწერილი, სადაც კოტე მესხი თავის დას, ანას დიდი გატაცებით და მოშურნეობით უყვება ამ კოკლენზე – ცეცხლი დაანთო სცენაზე, ათი ხმა მაინც გამოიცვალაო). ეს ცოდნა კოტე მესხმა მთლიანად ქუთაისის თეატრს მიუძღვნა.
ისიც საგულისხმოა, რომ თეატრი არამხოლოდ კოტეს, არამედ მთელი მისი ოჯახის მოწოდება და უმთავრესი ვნება იყო. წიგნში არაჩვეულებრივი ეპიზოდებია აღწერილი კოტესა და მისი დების – ანასა და ეფემიას თეატრალური ცხოვრებისა; ეფემიას ახდენილი ოცნება – სცენაზე შედგომა და როლის გათამაშება, უფროსი ძმის – სერგეი მესხის გულშემატკივრობა ნიღბებმორგებული და-ძმებისა და კიდევ ბევრი სხვა აქცენტი, რომლებიც კოტე მესხის ოჯახის ღვაწლს კიდევ უფრო გამოკვეთს.
ყურადღების მიღმა არავინ დატოვა ელგუჯა თავბერიძემ – „სცენაზე“ გამოიყვანა ყველა, ვინც ქმნის თეატრს. ხოლო მათ შორის, იმ დროებაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი იყო სუფლიორი. ალბათ, ამ წერილის მკითხველს არც იმის წარმოდგენა გაუჭირდება, თუ როგორი ელვარე ტონებით ხატავს ავტორი ამ ერთობ მხიარულ და რაღაცით არქეტიპულ აქტორებს – ქუთაისის თეატრის სუფლიორებს. მაგალითად, კირილე – ეს ბრწყინვალე პერსონაჟი, რომელთანაც აკაკის მოსვლია უთანხმოება ერთი ფრიად საჩოთირო ამბის გამო. ამ კირილეს, შუა სპექტაკლის დროს, ისე მოსწონებია ვასო აბაშიძის მიერ შესრულებული ხლესტაკოვის პლასტიკა, რომ სულ დავიწყებია სუფლიორი რომ იყო, გამოვარდნილა შუა სცენაზე და აუტეხავს ტაშის გრიალი!.. ჰოდა, როგორ შეიძლებოდა ამ კურიოზის ჩაკარგვა ისტორიის პარტიტურებში? არც ჩაიკარგა – ელგუჯა თავბერიძემ ამოზიდა და პატიოსანი თვალივით მიუსვა დანარჩენებს ამ თეატრალურ მოზაიკაში.
არამხოლოდ ადამიანები, მოვლენები და რეკვიზიტებიც ცოცხლდებიან ხარაზოვული თეატრის ოდისეაში. სუფლიორის ტაში ვახსენეთ და, სწორედ ამ მოვლენას – ტაშს ცალკე თავიც კი ეძღვნება („შეუწყვეტელი ტაში“), ტაშის ექოები რეფრენებად გაისმის წიგნში. ქუთაისში ტაშიც სხვაგვარია – რაღაცნაირად არაორდინალური, დაუოკებელი, სხვა კარნავალის ნაწილი.
ტაშიც სხვანაირია და მაყურებელიც და, მაყურებელსაც თავის წილ პატივს მიაგებს ელგუჯა თავბერიძე. ტექსტშიც სულ იგრძნობა მაყურებლის ენერგია – ზოგჯერ მეჩხრად მოსული, ცოტაოდენ გაუგებრობაში ჩავარდნილი – თავიდან თეატრს შეუჩვეველი, მერე და მერე, მსახიობებთან ერთად გაზრდილი, შეფასებებში დახვეწილი, სულ უფრო მზარდი რაოდენობით. მაყურებელს ქალაქის ელფერი შემოაქვს „გარედან“ და ახლა თეატრი იქცევა „ამოტრიალებულ ქალაქად“, მასში ისახება თავისი ქცევით თუ ენით, ნიღბით თუ უნიღბოდ.
სწორედ ეს მაყურებელი „განათავსა“ რომანის დასაწყისშივე, მწერალმა წარმოსახვით პარტერსა და ლოჟაში, სადაც იმდროინდელი წესით, თითო ლამპა ეკიდა, ამავე წესით გამოიყვანა ჟღალჩოხიანი, თეთრყაბალახშემოხვეული ივანე ნაჭყებია, რომელმაც ჩამოუარა პატრუქებს და ჩაუწია, დარბაზი რომ ჩაებნელებინა. ამ თეატრალურ სიბნელეში კი პირველი ლამპა ახლა უკვე თავად ელგუჯა თავბერიძემ აანთო. იდეალური პროლოგი შექმნა. ხსოვნისა და შთაბეჭდილებების ეს შუქი წიგნის ბოლომდე, ანუ ივანე ნაჭყებიას მიერ პატრუქების აწევამდე იკაშკაშებს, მერე კი მკითხველის გულში გადაინაცვლებს.
ჩვენც, დრამატურგიის პრინციპს მივბაძოთ და ეს შესანიშნავი პროლოგი ამ წერილის ეპილოგად ვაქციოთ, დასასრულში დასაწყისი ჩავღვაროთ, როგორც მარადმედინი ცხოვრების აზრი, საუკუნეთა და უსასრულო ცამეტწლეულთა ფერხულში ჩაყოლილი მთავარი აზრი სიცოცხლის უწყვეტობისა, თამაშისა და შემოქმედების მარადიული დღესასწაულისა…
ხარაზოვის თეატრის ცამეტწლიანი ოდისეაც დიდ აზრს იტევს – ის იმაზე მეტია, ვიდრე თუნდაც შენობის აგება და სამსახიობო დასის შექმნა. ის საზოგადოების გზა-კვალს ირეკლავს, იმპერიის ბურუსებში ჩათვლემილი და სიცოცხლის მუხტებ-ატროფირებული საზოგადოების გზას დიდი და ფატალური სარკისაკენ – თეატრისაკენ. ამ სარკეში გამკრთალი დარდისა და სიხარულის ნამსხვრევები, ადამიანური ისტორიები, ხშირად ფრაგმენტული და დანაწევრებული, თუმცა საბოლოოდ მაინც ერთი სულით და ერთი სუნთქვით შეკრული საიდუმლო – თეატრის მაგიური ძალა – ეს ყველაფერი ქალაქიცაა და ქვეყანაცაა და სამყაროცაა, ეს ყველაფერი მართლა დიდი ოდისეაა, მავანისთვის თარსი და კვიმატი ცამეტის წყალობად მქცეველი, ისევე როგორც ყოველი კონფლიქტიდან/კრიზისიდან ამოზრდილი თავდაპირველი, ცხოველი და უშრეტი ძალა განახლებისა.
შემთხვევითი კი არაფერია – არც ის, რომ ეს ამბავი ქუთაისში მოხდა. და მით უფრო არც ის, რომ ეს ამბავი ქუთაისელი მწერლის რომანში გაცოცხლდა.
