ალბათ შეგიმჩნევიათ, რომ შვილები ხშირად მშობლების ბედს იმეორებენ. ბევრი მათგანი კი ყველაფერს აკეთებს იმისათვის, რომ მშობლის ბედი არ გაიზიაროს, მათნაირად არ იცხოვროს, არამედ გახდეს მათი უკეთესი „ვერსია“.
პირველად ცხოვრებისეული, კერძოდ, ოჯახური სცენარი ფსიქოლოგმა და ტრანზაქციული ანალიზის დამფუძნებელმა, ერიკ ბერნმა ახსენა. მან გამოთქვა მოსაზრება, რომ ბავშვები გაუცნობიერებლად კოპირებენ მშობელთა ქცევის მოდელს, რადგან ისტორიულად სწორედ ეს არის გადარჩენისა და ადაპტაციის გზა ამ რთულ სამყაროში – ანუ მოიქეცი ისე, როგორც უფროსები/შენი მშობლები იქცევიან, უფრო დაცული იქნები და არაფერი შეგემთხვევა.
თუმცა ახლა გადარჩენისთვის ბრძოლა ნაკლებადაა საჭირო და ადამიანი სასარგებლო უნარ-ჩვევეზე მეტად (მაგალითად, როგორიცაა ნადირობა, მტრისგან დამალვა, მიწის დამუშავება, სახლის შენება), სწავლობს სოციალურ დამოკიდებულებებს. ისინი კი უმეტესად არაუნივერსალური და უფრო სუბიექტურია.
ერიკ ბერნის განმარტებით, ოჯახური სცენარი ქცევების ერთობლიობაა, რომელსაც ბავშვები ოჯახში აკვირდებიან, ითავისებენ და შემდეგ დამოუკიდებელ ცხოვრებაში იყენებენ. ქცევების ჩამოყალიბებაზე გავლენას ახდენს არა მხოლოდ დედისა და მამის ქმედებების, არამედ ბავშვისთვის მნიშვნელოვანი სხვა მოზრდილების ქცევაც: ბიძის, დეიდის, ბებია-ბაბუის და სხვ. სცენარი აყალიბებს ბავშვის გარე სამყაროსთან ურთიერთობის გზებს და იდეებს იმის შესახებ, თუ რა შეუძლია და რისი გაკეთება არ შეუძლია ადამიანს. პარტნიორთა შერჩევა, ბავშვების აღზრდა, სამსახურისადმი და საქმისადმი დამოკიდებულება და ცხოვრებაში სხვა უამრავი გადაწყვეტილების მიღება შესაძლებელია დაკავშირებული იყოს ოჯახურ სცენარებთან, დამოკიდებულებებთან, რომლებიც ჩვენ ხშირად მემკვიდრეობით გვერგება. ამ დამოკიდებულებებს შეუძლიათ დაგვეხმარონ საზოგადოებაში ადაპტაციაში, ან პირიქით, მოგვაქციონ გარკვეულ ჩარჩოებში.
კარგია თუ ცუდი ოჯახური სცენარით ცხოვრება? ვიღაცას შეიძლება ეგონოს, რომ მშობლების ნებისმიერი დამოკიდებულება ხელს უშლის ბავშვს საკუთარი ცხოვრების აშენებაში. თუმცა, ასე როდია. ოჯახურ სცენარებს შეუძლიათ არა მხოლოდ ზიანი მიაყენონ, არამედ დაეხმარონ კიდეც ბავშვს. სამყაროს შესახებ ცოდნის უმეტეს ნაწილს ბავშვი ხომ ოჯახიდან იძენს. ოჯახური სცენარები ეხმარება ბავშვს, მიხვდეს, რა არის კარგი და რა არის ცუდი.
სცენარები განსაზღვრავენ ღირებულებათა სისტემას. მათი წყალობით ჩვენ გვესმის, რამდენად მნიშვნელოვანია, ვიყოთ წესიერი, მოვექცეთ საყვარელ ადამიანებს სიყვარულით, პატივი ვცეთ სხვა ადამიანების უფლებებს, ხარისხიანად ვაკეთოთ ჩვენი საქმე, მუდმივად განვვითარდეთ და სხვა.
ზოგჯერ საოჯახო სცენარი უბრალოდ ძველდება. თანამედროვე საზოგადოება სწრაფად ცვალებადია. მაგალითად, თუკი შევადარებთ თანამედროვე ახალგაზრდების ცხოვრებას მათი ბებია-ბაბუის ცხოვრებას, ორ სრულიად განსხვავებულ რეალობას მივიღებთ. ოჯახის იმიჯი, ქალისა და მამაკაცის როლები, ბავშვების აღზრდის პრინციპები, შრომისადმი დამოკიდებულება – ყველაფერი იცვლება. ამიტომ, ძველი სცენარი შეიძლება ახალ პირობებს ვერ მოერგოს და არაეფექტიანი იყოს.
მაგალითად, ვთქვათ, ოჯახში სამი თაობის ექიმები ცხოვრობენ. როცა ბავშვი ასეთ ოჯახში იზრდება, ისიც ამ სპეციალობას ირჩევს, რადგან მისთვის ექიმობა ბავშვობიდანვე ახლობელი და საინტერესოა. ამ შემთხვევაში ოჯახის სცენარი ემთხვევა პიროვნების მიზნებს.
მაგრამ, მაგალითად, სხვა ოჯახში მიაჩნიათ, რომ ქალი მხოლოდ დიასახლისი უნდა იყოს და ბავშვების აღმზრდელი. როგორც წესი, ამ ქალის ქალიშვილიც იზრდება პრინციპით, რომ მისი მთავარი ამოცანა იღბლიანად გათხოვება უნდა იყოს. ამავდროულად, შეიძლება მას ამის შინაგანი მოთხოვნილება არ ჰქონდეს. შესაძლოა, მას ძალიან სურდეს სწავლა, მოგზაურობა, მარტო ცხოვრება, მაგრამ მისი ოჯახური სცენარის მიხედვით, მას არ შეუძლია თავისი სურვილის მიხედვით მოქმედება. ამ შემთხვევაში ოჯახური სცენარი ეწინააღმდეგება ამ გოგონას საჭიროებებსა და ოცნებებს.
ცხოვრების რომელ სფეროებზე მოქმედებს ოჯახური სცენარი? მაგალითად, ის მოქმედებს მშობლებთან და ნათესავებთან ურთიერთობაზე. ზოგიერთ ოჯახში მიღებულია ყველა შორეულ და ახლო ნათესავთან კონტაქტის შენარჩუნება, ტრადიციულად ოჯახურ შეხვედრებზე მოსვლა. ასეთი ოჯახში გაზრდილი ბავშვი უფრო მეტად ინარჩუნებს კავშირს ყველა ნათესავთან. ოჯახებში, სადაც არ არის მიღებული ასეთი ტიპის კომუნიკაცია, გაზრდილ ბავშვებს თავისუფლად შეუძლიათ ცალკე ცხოვრება.
ხშირად მშობლები ისე ზრდიან თავიანთ შვილებს, როგორც მათ ზრდიდნენ და რა დამოკიდებულებასაც კარნახობდნენ თავიანთი მშობლები, ისინიც მასვე კარნახობენ შვილს. მაგალითად, „შვილები ბედნიერებაა და ცხოვრების მიზანი“, ანდა „ჩვენ მშობლები მკაცრად გვექცეოდნენ, მაგრამ ნორმალურ ადამიანებად გავიზარდეთ. თქვენც (შვილებს) მკაცრად უნდა მოგექცეთ“. ხშირად ახალბედა დედები სწორედ თავიანთი მშობლების სცენარებს მისდევენ. მათთვის სამაგალითო ხდება მათი ან მეუღლის მშობლის განვლილი გზა და გამოცდილება.
განვიხილოთ ფულთან დამოკიდებულება. არსებობს ასეთი სცენარები: „ჩვენს ოჯახში ფული არავის გვიჩერდებოდა“, „ფულს ყოველთვის იოლად ვშოულობთ“ ან „ყველანი ბევრს ვშრომობთ, მაგრამ ცოტა ფულს გვიხდიან“. ამავდროულად, მშობლების სცენარები შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს რეალობას. თუ დედ-მამა სულ უყვება ბავშვს, რომ მათ ოჯახს ფული ყოველთვის აკლდა, მაშინ დამოუკიდებელ ცხოვრებაში ბავშვს შეუძლია ეს ამბები მთავარ ხაზად აქციოს – კარგი განათლებაც მიიღოს, თავის პროფესიაშიც რეალიზდეს, მაგრამ ფული იოლად დახარჯოს და ვერ მიხვდეს, რატომ ვერ ახერხებს დიდი თანხის დაგროვებას.
ავიღოთ მუშაობისადმი დამოკიდებულება. მშობლებს შეუძლიათ თქვან: „მუშაობა ძალიან დამღლელი რამაა“, „შრომამ უნდა მოიტანოს ფული და არა სიამოვნება“. ეს უკანასკნელი სცენარი ხშირად გვხვდება 90-იანი წლების ბავშვების თაობაში. მათი მშობლები უმეტეს დროს სამსახურში ატარებდნენ და მცირე ხელფასს იღებდნენ. ეს რწმენა, რომ სამუშაო რთულია, უინტერესო და ცუდად ანაზღაურებადი, შეიძლება მომავალ თაობას გადაეცეს. ბავშვი სამომავლოდ არც იფიქრებს, რომ მისთვის საინტერესო სამუშაო მოიძიოს. პირველ რიგში ის აირჩევს სპეციალობას, რომელიც მხოლოდ სტაბილურ შემოსავალს მოუტანს.
როგორ გავიგოთ: ვცხოვრობ ისე, როგორც მინდა, თუ მივყვები ჩემი მშობლის სცენარს?
ჩვენ ფაქტობრივად ვისისხლხორცებთ მშობლების სცენარებს. ასეთი სცენარის მიმდევარი ადამიანი მშობლების, ბებია-ბაბუის, ზოგჯერ კი მისი წინაპრების სცენარებსაც კი ითავისებს.
არის შემთხვევები, როცა ადამიანი მშობლების სცენარის საპირისპიროდ იქცევა და ამას შეგნებულად აკეთებს. ეს მისი პირადი არჩევანია ან ერთგვარი პროტესტი. უმეტესად ამ დროს პიროვნება რაღაც შეზღუდვების წინააღმდეგ ილაშქრებს. ამ შემთხვევაში პიროვნებამ მეტ-ნაკლებად იცის, რომ მის ოჯახში ყველა ერთსა და იმავე გზას მიჰყვება და მთელი ძალით ცდილობს, თავიდან აიცილოს ეს ბედი, დინების საწინააღმდეგოდ გაცუროს. თუ მისი მშობლები იურისტები არიან, ის სამსახიობოზე აბარებს. თუ ოჯახს ბევრი შვილი ჰყავს, ის გვიან ქორწინდება და ერთი შვილით შემოიფარგლება. თუ მკაცრ ოჯახში იზრდებოდა, ის უფრო რბილ და ლიბერალურ მეთოდებს იყენებს.
თუ გაგიჭირდათ იმის დადგენა, სად მთავრდება თქვენი სურვილები და იწყება ნათესავების სურვილები ან პროტესტის გამო ქმედებები, შეეცადეთ, დააკვირდეთ საკუთარ თავს. ყურადღება მიაქციეთ, რას აკეთებთ, რატომ, რა მიზანი და მისწრაფება გაქვთ. დაუსვით საკუთარ თავს კითხვები, როგორიცაა: „მართლა მსიამოვნებს კლასიკური მუსიკის კონცერტებზე სიარული? იმიტომ, ხომ არ მივდივარ იქ, რომ მშობლებმა მითხრეს, რომ მხოლოდ ასე გავხდები განვითარებული პიროვნება?“.
შესაძლებელია თუ არა ბავშვის აღზრდა ისე, რომ თავს არ მოვახვიოთ ოჯახური სცენარი?
მაშინაც კი, როცა ძალიან ვცდილობთ, ეს არ გავაკეთოთ, მაინც შევქმნით რაიმე სახის სცენარს. იმის შესაბამისად, თუ როგორ ვამყარებთ ურთიერთობას მშობლებთან, პარტნიორთან, მეგობრებთან, როგორ დავდივართ სამსახურში, ყალიბდება გარკვეული ნიმუშები. მაგრამ თქვენ შეგიძლიათ ესაუბროთ ბავშვს ამაზე: „დიახ, ჩვენ გვაქვს ფულთან ურთიერთობის, ერთმანეთთან ურთიერთობის ასეთი გამოცდილება. თუ დაგჭირდა, გამოიყენე ეს გამოცდილება, მაგრამ ამის გაკეთება შენ სხვაგვარადაც შეგიძლია. ამით შენ რაღაც ახალს შემატებ ჩვენს ოჯახს“.
რა უნდა გააკეთოს ბავშვმა, თუ ნათესავებს არ ესმით მისი, მას კი არ სურს იცხოვროს ოჯახის სცენარის მიხედვით? შეგიძლიათ სცადოთ მშვიდად ახსნათ თქვენი შეხედულებები, ისაუბროთ თქვენს გრძნობებზე, არავინ დაადანაშაულოთ. მიიღება თუ არა თქვენი განმარტებები, ეს თქვენს ნათესავებზეა დამოკიდებული და არა თქვენზე. ოჯახმა შეიძლება მოგისმინოს ან არ მოგისმინოს.
თუ ოჯახი მხარს არ გიჭერთ იმაში, რომ არ გინდათ მეხუთე თაობის ექიმი გახდეთ, დროს ნუ დაკარგავთ, იმიტომ, რომ დაკარგული დრო შეიძლება მთელ ცხოვრებას უდრიდეს. თქვენ კი შეიძლება მაინც ვერ მიაღწიოთ იმას, რაც გსურთ. ჩვენ არ შეგვიძლია, ვაიძულოთ სხვა ადამიანები იფიქრონ ისე, როგორც ჩვენ გვინდა. მთავარია, თქვენ შემოხაზოთ პირადი საზღვრები და გადაწყვიტოთ, სად დახარჯავთ თქვენს დროსა და ენერგიას.
