წიგნიდან „129 გვერდი ლიტერატურაზე“
მირზა იუსიფ ხანს
…რაშიდი მოკითხვას გითვლით და ხელებს გიკოცნით. წელს მეშვიდე კლასში გადავიდა – სწავლობს. ერთ წელიწადში გიმნაზიას დაასრულებს. ამის მერე, ღვთის შეწევნით, ისლამური ენების (იგულისხმება არაბულ-სპარსული – ო. ქ.) სრულყოფილად შესწავლას დაიწყებს. თქვენს წერილებს, მიწერილს ჩემ თვალთა სინათლე ჰუსეინ ხანისადმი, ჩემი და რაშიდის მოკითხვაც დაურთეთ! ღმერთმა ჩვენს შვილებს – ამ ორ ძმას – დღეგრძელობა და ბედნიერება აღირსოს! რაშიდმა ბოკლისა და რენანის თხზულებანი წაიკითხა და ფილოსოფია ჩემზე არცთუ ურიგოდ ესმის. ფიზიკაში მჯობს. ამ საკითხებზე ყოველთვის მეკამათება და არგუმენტებიც მოაქვს. თუმცა წელს, რამაზანში, მარხვა მთელი თავისი წესებითა და ქმედებებით სრულად დაიცვა: ამბობს, მსურს, ყველა მართლმორწმუნე მუსლიმად და შიიტად მიცნობდესო, მეც არ ვუშლი. ესეც ერთგვარი მოღვაწეობაა. რამაზანის თვეში ყოველ ღამეს ნამაზს ასრულებს, ლოცვანს კითხულობს. ამასთან, შესანიშნავად უკრავს თარზე და მუსიკის თეორიაც კარგად იცის. ამჟამად თარზე მართლაც რომ ბრწყინვალედ უკრავს.
გთხოვთ, წერილის მიღება შემატყობინოთ.
თქვენი გულწრფელი მეგობარი მირზა ფათალი ახუნდზადე
17 დეკემბერი, 1870 წ., ტფილისი
მაინც, რამდენს იტევს ეს მომცრო წერილი – მამობრივ სიყვარულსა და შვილისადმი აღმაფრენას, მისთვის სააზროვნოდ თავისუფალი გარემოს შექმნის სურვილსა და მცდელობას, მამობრივი ლმობიერებით შერბილებულ შენიშვნას. ასეთია მირზა ფათალი ახუნდზადეს (რუსებისთვის – ახუნდოვის) შინაგანი სამყაროს ერთ პატარა წერილში მოქცეული ნაწილი, უფრო სწორად, სული, ფილოსოფიის, მუსიკისა და მეცნიერებისადმი გახსნილი ღიობით; ადამიანისა, რომელმაც მთელი თავისი შეგნებული ცხოვრება-მოღვაწეობა შეალია არა მხოლოდ თავისი ხალხის, არამედ, საზოგადოდ, მუსლიმური აღმოსავლეთის განათლებას. რაღაც გამოუვიდა, რაღაც – ვერა. მაგრამ უმთავრესი ისაა, რომ იგი სიცოცხლის ბოლომდე ურყევად იდგა თავის მრწამსზე – რომ მოვიდოდა დრო და ყოველგვარ სიბნელეზე უარის თქმით ოდესღაც კულტურულ-პოლიტიკურად ჰეგემონი აღმოსავლეთის ხალხებიც ევროპის მოწინავე ერებს გაუთანაბრდებოდნენ. ვის, ვის და მირზა ფათალის მოეხსენებოდა, თუ რა დღეში იყო აღმოსავლეთი დასავლეთთთან მიმართებით. ამიტომაც ექიშპებოდა უმეცრებას, დასავლურ მეცნიერებათა მიღწევანი ეშმაკეულად რომ გამოეცხადებინა და ყოველგვარ მეცნიერულ ინტერესს ძირშივე სპობდა. აქაც რაღაცები აუსრულდა, რაღაცები – ვერა, მაგრამ უმთავრესი ეს არ არის. უმთავრესი ის გახლავთ, რომ იგი განსჯისკენ მოგვიწოდებს, ზოგჯერ თავისდა საზიანოდ საგანგებოდ გვიღიზიანებს სულს, რათა გვაიძულოს შევეწინააღმდეგოთ, გონება ვაფხიზლოთ, არგუმენტები მოვიძიოთ, რასაც თავისთავად ცოდნა და განათლება სჭირდება. ამით კი განმანათლებლობასთან – მისი ცხოვრების უმთავრეს მიზანთან მივდივართ.
***
XIX საუკუნის დადგომა უმნიშვნელოვანეს ცვლილებებს უქადდა საქართველოს სამეფო-სამთავროებსა და აზერბაიჯანის სახანოებს, მაგრამ ამის განჭვრეტა ჯერ არც ერთს და არც მეორეს არ შეეძლო. რუსეთში ქართლ-კახეთისა და ყარაბაღის სახანო თავიანთ მოკავშირეს ხედავდნენ და არა დამპყრობელს. არ ეგონათ, საუკუნეების განმავლობაში შეჩვეულ ყოფას, წეს-წყობილებას გადამთიელის ხელი ასე თუ არევ-დარევდა, ახლებურად გადააწყობდა, სათავისო სადინარს მისცემდა, ხელერთპირად მოსპობდა და ახალ ყაიდას დაადგენდა, რითაც უცხო სხეულად შემოიჭრებოდა კავკასიის ხალხთა ყოფასა და კულტურაში. თუმცა, სანამ კავკასიაში რუსული გიმნაზია-სკოლები გაიხსნებოდა, სწავლა-განათლების პროცესი მედრესეებში მიმდინარეობდა, სადაც მოწაფეებს ასწავლიდნენ ყურანს, მის კომენტარებს, არაბულ და სპარსულ ენებს და ა.შ. აღსანიშნავია, რომ ეს სწავლებანი უფრო სულისმარგებლურ ხასიათს ატარებდა, ვიდრე მეცნიერულს, თუმცა იმის თქმაც ეგების, რომ აზერბაიჯანული ინტელიგენციის ის თვალსაჩინო ნაწილი, რომელიც მიესალმა განათლების ახალ სისტემას, უმეტესად სწორედ ამ მედრესეთა კურსდამთავრებული იყო. მოკლედ, აზერბაიჯანელთათვის დასავლეთთან პირველი შეხება რუსეთის სახით მოხდა, სწორედ მისი მეშვეობით გადავიდნენ ევროპული კულტურის, ფილოსოფიის, ახალი ისტორიოგრაფიის, ხელოვნების, ევროპული მუსიკის, ენების სივრცეზე და სწორედ ამ დიდი შეჯახების პერიოდში, 1812 წელს, დაიბადა მირზა ფათალი ახუნდზადე – პიროვნება, რომლის ნამოღვაწარმაც, ნააზრევმაც შემდეგდროინდელი აზერბაიჯანული კრიტიკული აზროვნების ბედი განსაზღვრა და ალაგ-ალაგ საერთომუსლიმურ სამყაროსაც გადასწვდა.
***
40-იანი წლების დასაწყისიდან მოყოლებული, თბილისში, რომელსაც უკავშირდება მირზა ფათალის მოღვაწეობა და შემოქმედება, ქართველ თავადთა ოჯახებში გამართულ მიღება-წვეულებებში რუსი ინტელიგენტები ხშირად იღებდნენ მონაწილეობას. ზაფხულობით ღია ცის ქვეშ მუსიკის საღამოები, მცირე სასცენო დადგმებიც იმართებოდა, რისთვისაც რუსი და ევროპელი დრამატურგების ნაწარმოებებს მიმართავდნენ ხოლმე და რასაც შედეგად თეატრის გახსნაც მოჰყვა მოგვიანებით. ამასთან დაკავშირებით გრაფი სოლოგუბი გაზეთ „კავკასიაში“ წერს: „აქ განმანათლებლობის საჭიროება უკვე საგრძნობია: ადგილობრივები გაზეთ „კავკასიაში“ თავიანთ სტატიებს აქვეყნებენ, რაც ასევე ყოველთვიური ქართული გაზეთისთვის საკმაო მასალასაც ქმნის. თავადი გიორგი ერისთავი – ქართულ, ხოლო მირზა ფათალი ახუნდოვი აზერბაიჯანულ თურქულზე წერენ კომედიებს“ (გაზეთი „კავკასია“, 1851 წლის 17 თებერვალი).
მირზა ფათალი კარგად იცნობდა თავის ეპოქას, ხედავდა მის სულისკვეთებას და ამიტომაც ლექსების წერას დრამატურგია არჩია, რომლის მეშვეობითაც ერის მანკიერებებს ამხელდა, აკრიტიკებდა. „წავიდა საადის დრო, – წერდა იგი თავის წერილებში, –საადი გვმოძღვრავს, მაგრამ რომელი ნაკლი აღმოფხვრა მისმა შეგონებებმა? – არცერთი“. და ამიტომო, ჩვენ მწარედ უნდა მივაჭიროთ იარაზე ხალხს, რათა ტკივილმა შეაღვიძოს და სენს სწრაფად უწამლოსო. ამიტომაც შექმნა თავისი ცნობილი „ქემალ უდ-დოულეს წერილები“, სადაც ინდოეთის უფლისწული ქემალ უდ-დოულე ირანის უფლისწულ ჯემალ უდ-დოულეს ირანში მოუგზაურობისა და შთაბეჭდილებების შესახებ წერილებს სწერს. ქემალ უდ-დოულე ირანის გასაოცარ ჩამორჩენილობაზე მსჯელობს შეძრწუნებული და ამის მიზეზად, უპირველესად, ისლამს ასახელებს. მისი თქმით, „ხვლიკიჭამია“ არაბებმა მოსპეს ისეთი დიდი ცივილიზაცია, როგორიც ძველი სპარსეთი იყო თავისი სამართლით, კულტურით, განათლების სისტემითა თუ მაზდეანური რწმენით. ხოლო დღეს ირანი მუსლიმი სასულიერო პირებისა და შაჰის ძალაუფლების ქვეშ გმინავს, მაშინ, როცა ევროპაში ერთა შორის თავისუფლება და სხვათა უფლებების პატივისცემა მკვიდრობს.
„ქემალ უდ-დოულეს წერილები“ შარლ ლუი მონტესკიეს „სპარსული წერილების“ შთაგონებითაა შექმნილი და ალაგ-ალაგ „დავალებულიც“.უკანასკნელმა ფაქტმა არ უნდა შეგვაცბუნოს, რადგან „ევროპულად წერა“ მიბაძვისა და დასესხების გარეშე შეუძლებელია (ისევე როგორც „აღმოსავლურად“, მაგალითად).
მირზა ფათალიმ იცოდა, რომ მისი ეს თამამი ნაბიჯი საყოველთაო მრისხანებას გამოიწვევდა, ამიტომ ამ წიგნის შესავალში იგი ცდილობს დაარწმუნოს მკითხველი, რომ მისი არგუმენტები მტკიცებულებათა საფუძველზე უარყონ და არა მართლმორწმუნეობადაჩემებული ცრურწმენით:
„ფრანგ უღვთოთაგან (ათეისტთაგან – ო. ქ.) ვოლტერის, რენოსა და სხვათა მიერ ქრისტიანული სარწმუნოების აბსურდულობასთან დაკავშირებით დაწერილი წიგნებისა და ქრისტიანთა შორის მათი გავრცელების შესახებ მოარული ამბები ყველასათვის ცნობილია. მაგრამ არც ხელისუფალთ და არც ხალხის რჩეულთ მათი შეჩერება არ უცდიათ, რადგან კარგად გაუცნობიერებიათ, რომ მათი არგუმენტები დაშინებით კი არა, საფუძვლიანი მტკიცებულებებითა და ცოდნით უნდა უკუეგდოთ. როგორც ბრწყინვალე იმამი ალი იბნ აბუტალიბი იქმდა. იგი ურწმუნოსთან ბაასისას კი არ ჯავრობდა, არამედ მის ყოველ არგუმენტს ბრძნული პასუხებით აქარწყლებდა ხოლმე. მხოლოდ ამის წყალობით იყო, რომ თვით ქემალ უდ-დოულეზე მკვეთრი პოზიციების მქონეთა აზრებს ხალხის თვალში აუფასურებდა და ძალას უკარგავდა“.
საქმე ის გახლავთ, რომ მირზა ფათალის დროს აღმოსავლეთის ჩამორჩენილობა უკვე ცხადზე ცხადი იყო. არაბულ ენას არაარაბებისთვის საიმდროოდ უკვე დიდი ხნის დაკარგული ჰქონდა თავისი პოლიტიკური მნიშვნელობა და მხოლოდ სასულიერო წრეებში და მრევლისთვის გამოიყენებოდა. გარდა ამისა, ის რეალობაც, რომ მეცნიერების ნებისმიერ სფეროში ფრანგული, გერმანული, ინგლისური ან სხვა ევროპული ენა დომინირებდა, რომლებთან შედარებითაც მუსლიმური მეცნიერება „კარგა ქვეითობდა“ (გამოთქმა ილია ჭავჭავაძეს ეკუთვნის – ო. ქ.), არაბულის მნიშვნელობას ძალზე აკნინებდა. ყოველ შემთხვევაში, მირზა ფათალისთვის არაბული უკვე შემეცნების ენა აღარაა და მხოლოდ გულისგამაწვრილებელ ღვლარჭნილსიტყვაობის ნიმუშს წარმოადგენს. ამიტომაც მირზა ფათალი შემეცნება-აზროვნების საკუთარ ენაზე და ახალ ანბანზე დაყრდნობით წარმართვას გვთავაზობს. მთელ თურქულენოვან სამყაროში იგი იყო პირველი, ვინც არაბულის სანაცვლოდ ლათინურ ტრანსკრიფციაზე დაყრდნობილი ანბანის ვარიანტები შექმნა, რისთვისაც მეტად მტკიცე არგუმენტი ჰქონდა – არაბული კონსონანტური (თანხმოვნებითი) დამწერლობაა და, შესაბამისად, მასზე თურქულად წერა ბევრ გაუგებრობას იწვევს.
„ქემალ უდ-დოულეს წერილებში“, გარდა ზემოთქმულისა, ევროპული და აღმოსავლური ისტორიოგრაფიის შედარებისას, მას ასეთი მაგალითი მოჰყავს: ირანელი ისტორიკოსი მირზა მეჰდი ასთარაბადი ნადირ შაჰის მიერ ყალიჯაელი აშრაფის დამარცხების ამბის აღწერისას არ უთითებს, რამდენი ჯარისკაცი ჰყავდა ნადირ შაჰს და რამდენი – აშრაფს, რა ტაქტიკას მიმართა ნადირ შაჰმა, როგორ შეიცვალა ბრძოლის ბედი, რამდენ ხანს გრძელდებოდა ბრძოლა და ა.შ., რაც, მირზა ფათალის სამართლიანი შენიშვნით, მომავალ სტრატეგოსებს სანიმუშოდ გამოადგებოდათ. ამის სანაცვლოდ ისტორიკოსი ასეთ რამეს გვთავაზობს: ნადირ შაჰი „ისეთი შაჰი იყო, რომ თუკი ბრძოლის ველზე მისი ნება ზღვას გაჩუმებას უბრძანებდა, ტალღა ძვრასაც ვერ გაბედავდა და თუ მთას გადაადგილებას უბრძანებდა, სალი კლდეები ქვიშასავით ჩამოიფშვნებოდა. თუ უკუნ ღამეში ცეცხლის ანთებას აკრძალავდა, ელვა ვერ გაკრთებოდა და თუ დილაობით დუმილის ბრძანებას გასცემდა, ალიონი კრინტსაც ვერ დასძრავდა“.
და ახუნდოვის კომენტარი ამაზე – „მტყუანს სახლ-კარი დაექცეს“.
ირანელი მემატიანის აღმოსავლური სტილი, რომელიც უფრო პოეტური შთაგონების ნაყოფად შეიძლება მოინათლოს, ვიდრე ისტორიკოსის რაციონალურ განსჯად, მისთვის მიუღებელი და ფუყეა.
ქემალ უდ-დოულეს პასუხად, ჯელალ უდ-დოულე ისლამს იცავს. მისი შენიშვნით, სპარსებში სისხლის აღრევა, კერპთაყვანისმცემლობა, მემთვრალეობა და სიძვა იყო გამეფებული, ხოლო ისლამმა იქ მორალი და სიწმინდე შეიტანა, რითაც ირანი ღვთისმსასოებელ ხალხთა რიგში ჩააყენა. ხოლო, რაც შეეხება ინდოეთს, იგი, მიუხედავად იმისა, რომ ცივილიზებულ ინგლისელებს უპყრიათ, მაინც უმეცრების წკვარამში იმყოფება.
მიუხედავად ჯელალ უდ-დოულეს ასეთი არგუმენტებისა, ავტორი მაინც ქემალ უდ-დოულეს მხარესაა, რასაც ცხადყოფს თუნდაც ეს წერილი:
მირზა იუსუფ ხანს
„…თუკი ირანში იუსტიციის სამინისტროს მცდელობით გამომცემლობებს თავისუფლება მიეცემათ, ქემალ უდ-დოულეს წერილები და რუჰულ-კუდსის (ფსევდონიმი მირზა მელქუმ ხანისა, რომელიც აგრეთვე განმანათლებელი იყო – ო. ქ.) თხზულებები დაიბეჭდება და გავრცელდება, ორმოცდაათი წლის შემდეგ ირანი ევროპის მოწინავე სახელმწიფოთა რიგში ჩადგება. საჭიროა, რომ ხალხი განათლდეს, ხალხსა და ხელისუფლებას შორის არსებული ჩუმი დაპირისპირება მოისპოს. მხოლოდ ამის შემდეგაა შესაძლებელი, რომ ირანელმა ხალხმა ბედნიერად იცხოვროს…
28 მარტი, 1871 წ.
***
დღეს, როცა რელიგიასა და რწმენაზე ლაპარაკი კვლავაც ნებადართულია (განსაკუთრებით კი კრიტიკაში სხვადასხვა ნაწარმოების რელიგიის შუქზე ხშირად ნაძალადევი განხილვა მომძლავრდა), რა თქმა უნდა, ისლამზე ამ და ამაზე უფრო მწვავე მოსაზრებების მქონე მირზა ფათალის მიმართ აზერბაიჯანელთა დამოკიდებულება არაერთგვაროვანი გახდა. და ეს მაშინ, როცა ის უმთავრესი საკითხები, რომელთა გადაწყვეტასაც იგი ასე ლამობდა, უფრო მივიწყებულ იქნა, ვიდრე მოგვარებული.
