განვიხილოთ ლინგვისტიკის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო საკითხი – ენის არსებობის ფორმები და მისი გამოყენების მეთოდები. ამ მხრივ საინტერესოა ,,ენობრივი პიროვნების” ცნების შემუშავება, რომელიც გვიჩვენებს, რომ ის წარმოადგენს ხერხემალს ნაციონალური ენის აღწერისას და მის საფუძველზე ხდება შესაძლებელი ენის შესახებ ცოდნის ახალი სინთეზი, რომელიც ენის პიროვნულობის სტრუქტურაში გარდატყდება.
რა უნდა იცოდეს მკითხველმა, როგორც ენობრივმა პიროვნებამ? რა არის მის ხელთ – სტილისტიკა თუ ენობრივი წყობის აღწერა? იქნებ ეს ენის ფსიქოლოგია ან ისტორიაა? აქ მოცემულია სწორედ სინთეზი ამ საკითხებისა, პიროვნების ინტელექტუალური განვითარებისა, ენასა და მის ემოციურ ასპექტებთან დაკავშირებით, ანუ სულიერება, ამ სიტყვის ფართო გაგებით, პიროვნებათაშორისი ურთიერთობის საკითხები და ა.შ. პიროვნებაში ერთიანდება ინტერესი ყველა მეცნიერებისა ადამიანის შესახებ. არ არის გადაულახავი საზღვრები სოციოლოგიასა და ფსიქოლოგიას, სოციალურ ფსიქოლოგიასა და ეთნიკური თვითშემეცნების შესწავლას შორის და ა.შ. ენობრივი პიროვნება – ეს სწორედ ის გამჭოლი იდეაა, რომელიც (როგორც ამას მისი ანალიზისა და აღწერის გამოცდილება აჩვენებს) აღწევს ენის შესწავლის ყველა ასპექტში და ამავდროულად, არღვევს საზღვრებს იმ დისციპლინებს შორის, რომლებიც ადამიანს შეისწავლის, იმდენად რამდენადაც არ შეიძლება ადამიანის შესწავლა მისი ენის გარეშე.
რა უნდა ვიგულისხმოთ ენობრივ პიროვნებაში? როგორია ამ გაგების ზოგადი შინაარსი? ამ ამოცანის გადასაწყვეტად აშკარად საჭიროა, ამოვიდეთ თანამედროვე მეცნიერებიდან პიროვნების შესახებ. ფსიქოლოგიაში პიროვნება ახსნილია, როგორც შედარებით სტაბილური ორგანიზება სამოტივაციო ვარაუდებისა, რომლებიც ჩნდება საქმიანობის პროცესში ბიოლოგიური სწრაფვებისა და სოციალურ-ფიზიკური გარემო პირობებისგან. ყოველდღიური გაგებით, პიროვნებაზე საუბრისას, ვგულისხმობთ ინდივიდის ცხოვრების სტილს ან ცხოვრებისეულ პრობლემებზე რეაგირებას. შედეგად მიიღება, რომ განსაზღვრებითა და შექმნილი კვლევითი პრაქტიკის მიხედვით, პიროვნების შესწავლისას ფსიქოლოგიაში მკვლევართა ყურადღების ცენტრში არიან ადამიანის არაკოგნიტური ასპექტები, ანუ მისი ემოციური ხასიათი, ნებისყოფა და არა ინტელექტი და შესაძლებლობები. ამ უკანასკნელთ, რასაკვირველია, შეუძლიათ, იყვნენ ფსიქოლოგის კვლევის ობიექტი, მაგრამ თავისთავად, ადამიანისგან განკერძოებით, უპიროვნოდ. რაკიღა ანალიზის ობიექტი ენობრივი პიროვნებაა, მისი ინტელექტუალური დახასიათება წინა პლანზე წამოიწევა. ინტელექტი მეტ-ნაკლებად ინტენსიურად წარმოჩინდება ენაში და ენის საშუალებით გამოიკვლევა. ორდინარული ენობრივი სემანტიკის, სიტყვათა შორის კავშირების დონეზე, მათი შეთანხმებითა და ლექსიკო-სემანტიკური ურთიერთობებით ჯერ კიდევ არ გვეძლევა პიროვნების გამჟღავნების საშუალება. უკიდურეს შემთხვევაში, ამ დონეზე ჩვენ შეგვიძლია განვაცხადოთ არასტანდარტულობა, განუმეორებლობა ვერბალური ასოციაციებისა, რომლებიც თავისთავად ვერ გვაწვდის ცნობებს ენობრივ პიროვნებაზე, მისი ორგანიზების უფრო რთულ დონეებზე. ენობრივი პიროვნება იწყება ჩვეულებრივი, რუტინული ენის იმ მხარეს, რომლიდანაც თამაშში ერთვება ინტელექტუალური ძალები. საჭიროა (ნულოვანი დონის შემდეგ) მისი შესწავლა – გამჟღავნება, აზრთა და ღირებულებათა იერარქიის დადგენა მის სამყაროს სურათში, მის თეზაურუსში (ამა თუ იმ ენის ლექსიკის სრული მარაგი; მისი სიტყვების ამომწურავი ლექსიკონი). დამთავრებული, ერთმნიშვნელოვნად მისაღები სამყაროს სურათი სახილველია მხოლოდ ცალკეული ენობრივი პიროვნების აზრებისა და ღირებულებების იერარქიის დადგენის საფუძველზე. მიუხედავად ამისა, გარკვეული დომინანტა, განსაზღვრული ეროვნულ-კულტურული ტრადიციებითა და საზოგადოებაში გაბატონებული იდეოლოგიით, არსებობს და სწორედ ის განაპირობებს საერთოენოვან სამყაროს სურათში მისი ბირთვული, ზოგადმნიშვნელოვანი, ინვარიანტული (უძრავი) ნაწილის გამოყოფას. ეს ბოლო ალბათ უნდა შეფასდეს, როგორც ანალოგი ან კორელატი (თანაფარდი) სოციალურ ფსიქოლოგიაში არსებული (არა საყოველთაოდ მიღებული) საბაზისო პიროვნების გაგებისა, რომელიც გულისხმობს პიროვნების სტრუქტურას (წყობა, ტენდენციები, გრძნობები), საერთოს საზოგადოების ყოველი წევრისთვის და ოჯახური, აღმზრდელობითი, სოციალური გარემოთი ფორმირებულს. რომ ენობრივი პიროვნება არ წარმოადგენს ისეთივე ნაწილობრივ-ასპექტობრივ კორელატს, ზოგადად, პიროვნებისა, როგორადაც წარმოგვიდგება, მაგალითად, სამართლებრივი, ეკონომიკური ან ეთიკური პიროვნება. ენობრივი პიროვნება – ესაა ჩაღრმავება, განვითარება, დამატებითი შინაარსით გამდიდრება, ზოგადად, პიროვნების გაგებისა.
არსებობს და ვითარდება რა აქტუალურ დროში (ცვალებადი ნაწილი) პიროვნება, რომელიც საკუთარი თავის იდენტურია, წარმოდგება, როგორც ზედროული არსება (სტაბილური ნაწილი). ეს პარადოქსი, ზოგადად, პ ი რ ო ვ ნ ე ბ ი ს ა თავისებურად გადატყდება ენობრივი პიროვნების სტრუქტურაში, რომელიც თავისი ორგანიზაციის ყოველ დონეზე დროულიცაა და ზედროულიც. ყველანაირი განსჯა ნაციონალური ხასიათის შესახებ, რომელსაც აქვს პრეტენზია მეცნიერულობაზე, შეიძლება დაეყრდნოს ისტორიას. ხოლო ისტორიული ენობრივი პიროვნების სტრუქტურაში ემთხვევა მის ინვარიანტულ ნაწილს, და ამგვარად საჭიროა დაისვას თანაბრობის ნიშანი ისეთ გაგებებს შორის, როგორებიცაა: ,,ისტორიული”, ,,ინვარიანტული” და ,,ნაციონალური”, ენობრივ პიროვნებასთან მიმართებით.
ენობრივი პიროვნებისთვის არ შეიძლება მოვიყვანოთ პირდაპირი პარალელი ნაციონალურ ხასიათთან, მაგრამ სიღრმისეული ანალოგია მათ შორის არსებობს. ის გულისხმობს, რომ ნაციონალური საწყისის მატარებლად ორივე შემთხვევაში გამოდის დროში შედარებით მდგრადი, ანუ თავად პიროვნების მასშტაბით ინვარიანტული ნაწილი მის სტრუქტურაში, რომელიც სინამდვილეში წარმოადგენს პროდუქტს ხანგრძლივი ისტორიული განვითარებისა და ობიექტს თაობათა შორის გამოცდილების გადაცემისა. ნაციონალურითაა გაჟღენთილი ენობრივი პიროვნების ორგანიზების ყველა დონე, ყოველ მათგანზე ის იძენს განხორციელების განსაკუთრებულ ფორმას, და გაყინული, სტატიკური და ინვარიანტული ეროვნული ხასიათი ენობრივი პიროვნების სტრუქტურისა გადაედინება თავად ენაში, მის დინამიკურ, ისტორიულ შემადგენელ ნაწილად.
ჩვენ მიერ განხილული ცნებებისა და გაგებების დაახლოების შესახებ გამოთქმული შემდეგი ეჭვი ამგვარია. როცა ჩვენ ვამტკიცებთ ენობრივი პიროვნების ნაციონალურ თავისებურებას და ვსაუბრობთ რომელიმე ეროვნების ენობრივ პიროვნებაზე, ხომ არ იქმნება გაუგებრობა: კულტურული, ნაციონალური და ენობრივი იდენტურობის შერევისა? რა არის, ვთქვათ, კანადელების შემთხვევაში, რომლებიც ფრანგულად საუბრობენ და რომელ ენობრივ პიროვნებას წარმოადგენს რომანულ ენაზე მოსაუბრე ბელგიელი, ავსტრიელი ან შვეიცარიელი? როგორია ეროვნული ხასიათი თითოეული მათგანის შემთხვევაში? კითხვები, რასაკვირველია, არაა მარტივი და ეჭვი საფუძვლიანია. თუმცაღა, არავითარი აღრევა არ ხდება. ენობრივი პიროვნების თავისებურება განისაზღვრება ენით, რომელსაც ის იყენებს, ამიტომაც კვებეკელი კანადელებიც, ბელგიელებიც წარმოადგენენ ,,ფრანკოფონურ” ენობრივ პიროვნებებს (ეროვნებაზე რომ იყოს საუბარი, შეიძლება, ვუწოდოთ ფრანგებიც).
ნაციონალური ხასიათი, როგორც არაერთხელ აღინიშნა, გამოიხატება არა მხოლოდ და არა უპირველესად ენით, რადგანაც ენის გვერდით ეთნოსის უმთავრესი ნიშანია კულტურული ფასეულობებისა და ტრადიციების ერთობა. ამგვარად, მოცემულ მაგალითებში საქმე გვაქვს ბელგიურ, კანადურ და ა.შ. ნაციონალურ ხასიათთან. გასაგებია, რომ ცნობილი – და თითოეულ შემთხვევაში თავისებური, ე.ი. არა ერთი და იგივე – წვლილი მათ ფორმირებაში შეიტანა ყოველ მათგანში განსაკუთრებულად განხორციელებულმა ფრანგულმა ენამ. ამის შესახებ უფრო დეტალურად საუბარი, დაუფიქრებლობა იქნებოდა, რადგან აქ განვითარებული მოსაზრების კონკრეტული მტკიცებულებებისთვის აუცილებელია ეროვნული ხასიათის კუთხით სპეციალური კვლევები, რომლებიც ჯერ არ დაწყებულა. რაც შეეხება ნაციონალური მიკუთვნებულობის მიმართებას პიროვნების ამა თუ იმ კულტურაში ჩართულობასთან, აქ კარგი იქნება ისევ დ. ლიხაჩოვს დავეყრდნოთ, რომელიც ამბობს:
„Мне кажется, следует различать национальный идеал и национальный характер. Идеал не всегда совпадает с действительностью, даже всегда не совпадает. Но национальный идеал тем не менее очень важен. Народ, создающий высокий национальный идеал, создает и гениев, приближающихся к этом идеалу. А мерить культуру, ее высоту мы должны по ее высочайшим достижениям, ибо только вершины гор возвышаются над веками, создают горный хребет культуры”.[1]
ამგვარად, ნაციონალური იდეალი ესაა კულტურის იდეალი. კულტურა ყოველთვის ნაციონალურია, როგორც არ უნდა გავიგოთ ის – ფილოსოფიურად, რუტინულად თუ ანთროპოლოგიურად. ეს არ ნიშნავს, რომ არ არსებობს ზოგადადამიანური კულტურა, მაგრამ მასში არაფერია ისეთი, რასაც ვერ ვნახავდით ეროვნულ კულტურაში. ენობრივი პიროვნება, ზოგადად, შეიძლება მივაკუთვნოთ საერთო, ზოგადადამიანურ კულტურას, მაშინ, როცა ნაციონალური ენობრივი პიროვნება საჭიროა მივაკუთვნოთ ნაციონალურ კულტურას.
რჩება კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც კითხვის ნიშანს უსვამს ენობრივი პიროვნების კორელაციას ნაციონალურ ხასიათთან. როგორ უნდა მოვიქცეთ ორენოვნებისა და მრავალენოვნების შემთხვევაში, რომელ ,,ეროვნულ” ზედსართავთან უნდა შეუღლდეს მრავალენოვანი პიროვნება და როგორია მისი ნაციონალური ხასიათი? რაც შეეხება ამ უკანასკნელს, ამ კითხვაზე პასუხი ნათელია. ზემოთქმულიდან გამომდინარე: ნაციონალური ხასიათი განისაზღვრება ეთნოსთან მიკუთვნებულობით, ნაციონალურ კულტურაში ჩართულობით, განსაზღვრულ ტერიტორიაზე ცხოვრებითა და ა.შ. მაგრამ რომელი ,,ენობრივ-ეროვნული” ზედსართავი უნდა ვიხმაროთ პიროვნების დასახასიათებლად, მაგალითად, ტაჯიკისა დუშამბედან, ერთნაირად კარგად მფლობელისა ტაჯიკური, რუსული და უზბეკური ენებისა? ეს დამოკიდებულია მრავალენოვნებისა და ორენოვნების ტიპზე. ლინგვოდიდაქტიკაში ასხვავებენ მრავალენოვნების ორ ტიპს: დომინანტურს, რომლის შემთხვევაშიც ერთი ამ ენათაგანი არის საფუძველი, ამოსავალი, განმსაზღვრელი და თუ ჩვენს მაგალითში დომინანტურია ტაჯიკური (ან ნებისმიერი სხვა), პრობლემა არ იქმნება. ხოლო მეორე თანაბარუფლებიანი ტიპი მრავალენოვნებისა არის ის, რომლის შემთხვევაშიც არცერთი ამ ენათაგანი არაა უპირატესი. უკანასკნელ შემთხვევაში ენობრივი პიროვნების შესაბამისი კვალიფიკაციის საკითხი, როგორც ჩანს, ღიად რჩება.
მიუხედავად ამისა, აქ გამოთქმული მოსაზრებები ერთიანობაში ამტკიცებს იმ ფორმულირების მართებულობას, რომ ენობრივი პიროვნება ღრმად ნაციონალური ფენომენია და უნდა განიხილებოდეს ეროვნულ ენასთან დაკავშირებით.
[1] Лихачев Д.С. Заметка о русском. М., 1981. С. 56
