ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მის, როგორც ბავშვის სულის მცოდნის, შეხედულებებს ბავშვებსა და სწავლა-აღზდაზე. გარდა იმისა, რომ ვაჟამ საბავშვო ლიტერატურა (იგი პირველი მინიატურის შემქმნელიცაა, ამავე დროს) უბადლო ნაწარმოებებით გაამდიდრა, იგი პედაგოგიკურ მოღვაწეობასაც ეწეოდა. 1879 წელს შევიდა გორის სამასწავლებლო სემინარიაში, სადაც ბევრი პროგრესული შეხედულება შეითვისა თავისთვის სასურველ გარემოცვაში. 1882 წელს კი უკვე დაასრულა კურსი. ვაჟა, როგორც მომავალი პედაგოგი, დიდი მონდომებით სწავლობდა პედაგოგიკასა და მის მონათესავე დისციპლინებს. ამის შემდეგ იგი გარკვეული ხნით სახალხო მასწავლებლის მოვალეობასაც ასრულებდა. 1886 წლის ოქტომბერში, პირადი განცხადების საფუძველზე, ვაჟა მასწავლებლად დაინიშნა დიდი თიანეთის სკოლაში. გარდა ამისა, საკუთარ შვილებზე ზრუნვამაც ბევრჯერ ჩააფიქრა და საინტერესო აზრები გაუჩინა, გამოათქმევინა აღზრდის საკითხებზე, ზოგადად. მიუხედავად იმისა, რომ ბიუროკრატმა მოხელეებმა ვაჟა პედაგოგიკურ საქმიანობას ჩამოაცილეს, მწერალმა თავისი მხატვრული ქმნილებებითა თუ წერილებით შეძლო თავისი შეხედულებები სწავლა-აღზრდაზე ქართველი ახალგაზრდობის გონებრივი და ესთეტიკური აღზრდის წყაროდ ექცია. ეს მასალა საშუალებას გვაძლევს, გავითვალისწინოთ დიდაქტიკურ-აღმზრდელობითი საკითხები მწერლის სამწერლო თუ საზოგადოებრივ საქმიანობაში.
ვაჟა-ფშაველას აქვს ცნობილი მასწავლებლის, ლადო ბზვანელისადმი მიძღვნილი ლექსი, რომელიც მასწავლებლის ბედზეა და დღევანდელობასაც შეესატყვისება, როგორც ყველა დროზე გათვლილი კლასიკოსის ნაკალმევი:
„მასწავლებლისა ბედზედა
მრავალჯერ დამიკვნესია…
რა ვუყოთ, მასწავლებელი
დღეს არა ფასობს ჩვენშია.
თუმცა ხსნა ჩვენის ერისა
მხოლოდ და მხოლოდ თქვენშია”.
(მასწავლებელს ლ. ბზვანელს)
თავისი ქვეყნის სიყვარულითა და პატივისცემით შთაგონებული პოეტი სწავლა-აღზრდას დიდ ეროვნულ საქმედ თვლიდა, რასაც მასწავლებლის ღვაწლს უკავშირებდა, ხოლო საქმით ამ ყველაფრის ცხოვრებაში გამტარებელი იყო.
ვაჟა-ფშაველა ახალი სკოლის შექმნას ქართველი პედაგოგიკის კლასიკოსის, ი. გოგებაშვილის, შეხედულებებს უკავშირებდა. იგი ასევე მხარს უჭერდა სკოლისა და ცხოვრების კავშირის იდეას. ვაჟა განსაკუთრებით უსვამს ხაზს მთაში განათლების საჭიროებას. ვაჟა წერს, რომ განათლების მხრივ ხევსურეთზე ჩამორჩენილი არცერთი კუთხე არ არის: „მე ასე ვფიქრობ, პატარა ხევსურებს უყვართ სწავლა, სწავლას, ცოდნას იმათ თვალში ფასი სძევს, ცოდნის ქონა მადლი და სახელია, ხოლო უცოდინრობა კეთილის მოკლება, სირცხვილი, სატირელი და სავალალოა…დიდებს ეჯავრებათ სკოლა, ხოლო პატარებს უყვართ. ეს საკვირველი არ არის, რადგან ამისთანა ბნელს ხალხში პატარები უფრო არ არიან ცრუმორწმუნენი, არ გასჯდომიათ ჯერ ძვალ-რბილში მშობელთა და მეზობლების ამაო რწმენანი. ჯერ იმათი ტვინი გაურყვნელია და აი სწორედ ეხლაა დრო მთესველისა” (ერთი კვირა ხევსურეთში) [4, 69]. ვაჟას აზრით, განათლება განაპირობებს ხალხის, ერის ბედს და ამბობს, რომ საანდაზოდ გახდება ის ხალხი, ვინც უარყოფს რიგიან აღზრდასა და განათლებას. თავის წერილში ,,ცოტა რამ ჩვენის ცხოვრების ავ-კარგისა” იგი სთხოვს წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას, დააარსოს, ე.წ. მოძრავი სკოლები, რადგან თუნდაც ჩვენი ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობა ამის აუცილებლობაზე მეტყველებს. საზოგადოებაც, რასაც სკოლებზე ხარჯავდა, იმ ფინანსებით, შეძლებს ბევრად მეტი წერა-კითხვის მცოდნე ჰყავდეს, თუმცა ამას არ დაგიდევს და ამიტოა შესაბრალისიო.
მარტო სიტყვით ან ცოდნით არ იცნობა კაცი და მისი ღირსება – პრაქტიკით. საქმით უნდა შემოწმდეს. ანუ ცოდნა არა ცოდნისთვის, არამედ საქმეში გამოყენებული. ასეთ საქმედ მას თუნდაც საბავშვო მწერლობა მიაჩნია. საინტერესოა ვაჟას აზრი ამ უკანასკნელსა და შიო მღვიმელზე – „ჩვენი შიო, ჩვენი შიო და არავინ ფიქრობს იმას, რომ ეს პატარა კაცი იმავე დროს ძალიან დიდი კაცია; მისი ღვაწლი დიდმნიშვნელოვანია. ვინც ბალღებს კეთილგონიერად ზრდის, იგია აღმზრდელი და გამაბედნიერებელი ერისა, ვინაიდგან სიყრმის დროს დათესილი კეთილი თესლი დიდობაში უხვად გამოიღებს ნაყოფს. ამიტომ აძლევს ჭეშმარიტი პედაგოგიკა უდიდეს მნიშვნელობას დაწყებით სწავლას, სიყრმის დროს მიღებულ შთაბეჭდილებათა; ამ შთაბეჭდილებათა ანკარა წყარო კი ეს „ჩვენი შიო” გახლავს” (შიო მღვიმელი) [3, 278]. ნიშანდობლივია სწორედ ვაჟას აზრი იმაზე, რომ ურთულესია საყმაწვილო ნაწარმოების წერა, ეს მხოლოდ ღვთიური ნიჭით მირონცხებულსა და სულით მდიდარ ადამიანს შეუძლია.
იმდროინდელ ბევრ სატკივარზე წერს ვაჟა, რომლებიც ჩვენი დღევანდელობის მოარული სენიცაა. აი, რა ემართებათ ადამიანებს ცალკე უწიგნურობისგან, ცალკე „ვაი, ჭკუისაგან”- „შემოგვჩივით და შემოგვტირით ჟურნალ-გაზეთების რედაქტორნი და გამომცემელნი – ხელის მომწერლები არა გვყავსო. თქვე დალოცვილებო, ვინც ქართული წერა-კითხვა არ იცის, იმას რა ეგაზეთება, და ვინც იცის და იმას კიდევ არ უნდა ქართული გაზეთი, მორჩა და გათავდა! ძალადობა ხომ არ არის? ასეა: წყალი ნაყე – წყალია. შეაყარე ცერცვი კედელს, იქ რა დააყენებს? ხეზე შასვი ალალიო, რაც არ არი, არ არიო!…” (თიანური ფელეტონი) [3, 204] – აქ ვაჟას ცრემლიანი იუმორია, რომელზეც ცოტა ქვემოთ ვისაუბრებთ… როგორ შეიძლება, არ გვენიშნოს, როცა ვაჟა იმ საბჭოურ მენტალიტეტზე წერს, მისი დროიდან მოყოლებული ფესვგადგმული რომაა ჩვენს საწყალ ცნობიერებაში. განათლებასა და ახალგაზრდობის სწორ აღზრდაზე ზრუნვას შეგნებულ საზოგადოებაში აზრი დაეკარგა – მშობლები შვილს იმიტომ აძლევენ განათლებას, რომ „მოხელე” გამოვიდეს. მით უფრო ბედნიერია მშობელი, რაც მეტ ფულს იშოვის მისი შვილი, სწავლას კომერციული თვალსაზრისით უყურებენ და ამ უკანასკნელს მათი თვალთახედვით საფუძველი და ღირსება აღარ აქვს: ,,ჩინოვნიკობა”, თუნდაც არაფერი იცოდე, პრესტიჟულია. მთავარია, თავს არგო და ქვეყანა წყალსაც წაუღია. ან უსწავლელობით თვალახვეული ადამიანი როგორ მიხვდებაო ქვეყნის წყლულსა და სატკივარს? (ცოტა რამ ჩვენის ცხოვრების ავ-კარგისა) – ამ სატკივრის მსხვერპლნი არ ვართ დღესაც ჩვენც და ჩვენი ქვეყანაც?!…
სწორად შენიშნავენ, ვაჟამ ცხოველთა, მცენარეთა, ფრინველთა სამყარო ბავშვთა სულიერ სფეროს დაუნათესავაო. რომ დავუკვირდეთ, რამდენი რამით ემსგავსებიან ვაჟას პერსონაჟები ბავშვებს: სიფაქიზით, უცოდველობითა და უბოროტობით, ბავშვურად ადვილად დასაჩაგრაობითა და შთაბეჭდილებიანობით. ასევე, შთაბეჭდილების ადვილად მიღება და ძნელად დავიწყება, ყველაფრის მტკივნეული განცდა – აი, რა არის მათთვის დამახასიათებელი. აქვე უნდა ითქვას, რომ მწერლის ყველა პედაგოგიკურ შეგონებას სჯობს მისივე პიროვნული მაგალითი – „მაგრამ მაინც მიყვარხარ, მგელო…” – ეს მწერლის სიყვარული, სიბრალული, თანაგრძნობაა. ვაჟას ნაწარმოებებში პერსონაჟის უარყოფითი მხარეები არ გამორიცხავს მის, ვთქვათ, თანაგრძნობას, ხოლო მათი ობიექტისადმი მტრული დამოკიდებულება არ გამორცხავს მათ მოწონებასა და სიყვარულს. ვაჟა შეგნებულად არ სთხოვს პასუხს თავის პერსონაჟებს იმიტომ, რომ საგნებსა და მოვლენებს ერთი მხრიდან, მათი გამოყენება-სარგებლიანობის თვალსაზრისით არ უდგება, არამედ ყოველ მხრივ სინჯავს და საკუთარ ინტერესზე მაღლდება, ივიწყებს მას…
ვაჟას პედაგოგიკურ შეხედულებებს (თუნდაც მის კითხვას: – „ნუთუ მუდამ სწავლა ტანჯვა უნდა წარმოვიდგინოთ და არ შემუშავდება ისეთი წესები, რომ სიამოვნებად გადაიქცეს იგი?”) არა მარტო ისტორიული, თანადროული რეზონანსი და მნიშვნელობა აქვს. ერის მომავლის საძირკველი ბავშვის აღზრდაა, მისი მეცნიერული ცოდნით გამდიდრება. ეს კარგად ჰქონდა ვაჟას შეგნებული და მთელი მისი შემოქმედებაც ამას ემსახურება…
