მოსწავლეთა ყურადღების მობილიზება ერთ-ერთი ურთულესი პრობლემაა ფიზიკის გაკვეთილზე. ისმის კითხვა: რამდენად მოტივირებულია მოსწავლე, დაინტერესდეს და აქტიურად ჩაერთოს საგაკვეთილო პროცესში? ცხადია, ამ კითხვას პასუხი გაეცემა, თუ დავაკვირდებით მათ ქცევას, რადგან ვიცით, რომ მოტივაცია არის შინაგანი მდგომარეობა, რომელიც აღძრავს, წარმართავს და უზრუნველყოფს ქცევას (მოზარდის განვითარებისა და სწავლების თეორია). როდესაც მოსწავლე აქტიურობს სასწავლო პროცესში, ცდილობს უპასუხოს და საჭირო შემთხვევაში თვითონაც სვამს კითხვებს, მას აქვს სწავლის მოტივაცია. საპირისპირო ქცევა მავალდებულებს, ვიფიქრო და პასუხი გავცე კითხვებს:
- როგორ დავაინტერესო მოსწავლეები?
- როგორ დავასაბუთო ფიზიკის სწავლის ღირებულება?
- რა მეთოდები გამოვიყენო მოსწავლეთათვის რთული მასალის გასაადვილებლად?
ცხადია, რამდენადაც მოვახერხებთ ამ კითხვებზე პასუხის გაცემას და შემდეგ ამ პასუხების გათვალისწინებით გაკვეთილების დაგეგმვას, იმდენადვე შევუწყობთ ხელს მოსწავლეთა ჩართულობას სასწავლო პროცესში.
მე მხოლოდ რამდენიმე მაგალითს მოვიყვან ჩემი პრაქტიკიდან – რას ვაკეთებ, რას ვფიქრობ და რას ვგეგმავ მომავლისთვის, რომ გავზარდო მოსწავლეთა ინტერესი შესასწავლი თემების მიმართ. ისმის კითხვა: რამდენად ღირებულია ფიზიკის სწავლა? ვინაიდან ფიზიკა უამრავ საკითხს შეისწავლის, ეს კითხვა ძალიან ზოგადია და უკეთესი იქნება, თუ მას პირდაპირ კი არ დავუსვამთ მოსწავლეებს, არამედ ყოველი თემის ახსნამდე გავმართავთ დისკუსიას, გონებრივ იერიშს ან გამოვიყენებთ სწავლების სხვა მეთოდებს, რომ კარგად გაიაზრონ შესასწავლი თემის პრაქტიკული მნიშვნელობა.
ამონარიდი საგაკვეთილო პროცესიდან
XI კლასი. თემა: ცვლადი დენი. ცვლადი დენის გენერატორი, დენის ძალის და ძაბვის ეფექტური მნიშვნელობა.
როგორ შეიძლება საშინაო პირობებში ქარის ენერგიისა და წყლის ენერგიის გარდაქმნა ელექტროენერგიად (ვგულისხმობ სახლთან ახლოს, პატარა მდინარებზე მცირეგაბარიტებიანი ელექტროსადგურის მოწყობას იაფი ტექნოლოგიების გამოყენებით), უფასო ელექტროენერგიის მიღება და შემდეგ მისი გამოყენება ყოფა-ცხოვრებაში? დაახლოებით ასე ვიწყებ თემის პრაქტიკულ მნიშვნელობაზე საუბარს. სავარაუდოდ, მოსწავლეს დაებადება კითხვა: „რამდენად ღირებული იქნება ჩემთვის ამ თემის – ცვლადი დენის გენერტორის – შესწავლა?“ როდესაც დისკუსიას ვმართავთ თემის პრაქტიკულ მნიშვნელობაზე, კლასში ხშირად ჩამოვარდება საინტერესო სიჩუმე, რომელსაც მალევე არღვევს მოსწავლების მიერ დასმული კითხვები, რომლებშიც მკაფიოდ გამოსჭვივის მათი ინტერესი.
რა დასკვნის გამოტანა შეიძლება აქედან?
თუ მოსწავლეებმა სიღრმისეულად არ გაიაზრეს ყოველი თემის პრაქტიკული მნიშვნელობა, ფიზიკა მათ ცნობიერებაში ვერ დამკვიდრდება როგორც საინტერესო, ღირებული საგანი.
რას ვანიჭებ უპირატესობას სწავლებისას?
როგორ წარვმართოთ საგაკვეთილო პროცესი ძირითად ფაზაში ისე, რომ სიღრმისეულად გაიაზრონ შესასწავლი თემის შინაარსი?
რა ფორმით მივაწოდო მოსწავლეს მასალა, რომ ე. ს. გ.-ით გათვალისწინებულ შედეგებზე გავიდე?
ყველამ ვიცით, რომ ექსპერიმენტებით სწავლება იდეალური გამოსავალია ამ შემთხვევაში, თუ გაკვეთილი სწორად დაიგეგმა (ვგულისხმობ, რომ მოსწავლემ ექსპერიმენტის საშუალებით უნდა გადაჭრას პრობლემა, დასმულ კითხვას უნდა უპასუხოს). დღევანდელ პირობებში უამრავი ცდის ჩატარება შეიძლება იაფ ტექნოლოგიებზე დაფუძნებით. აქაც დაისმის კითხვა: რა მეთოდებით? როგორ? რამდენად შემიშლის ხელს არასრულყოფილი ფიზიკის ლაბორატორია?
ამ კითხვებს პასუხს სცემს ილიაუნის მიერ ორგანიზებული სამეცნიერო პიკნიკი-2018 (მობილური ტელეფონით გადავიღე უამრავი ექსპერიმენტი, რომლებიც იაფ ტექნოლოგიებს ეფუძნება. მალე ეს ყველაფერი ჩემ საგაკვეთილო პროცესებზე აისახება).
ზოგჯერ ექსპერიმენტის ჩატარება ამა თუ იმ მიზეზით ვერ ხერხდება. ამ შემთხვევაში სასწავლო პროცესში შესასწავლი საკითხის მიწოდებისას ხარვეზების თავიდან აცილების მიზნით მივმართავ ფიზიკის აქტიური სწავლების სხვა მეთოდებსაც, რომელთა შორის უპირატესობას ვანიჭებ სწავლებას მანიპულატივების გამოყენებით.
ქვემოთ აღწერილი მაქვს სწავლების ორივე ფორმა ჩემი საგაკვეთილო პროცესებიდან.
- ექსპერიმენტით სწავლება
XI კლასი. თემა: მათემატიკური ქანქარა
გაკვეთილის დაგეგმვის წინ ვფიქრობდი, როგორ მიმეწოდებინა მოსწავლეებისთვის შესასწავლი თემა. საკითხავია, რამდენად მიიღებს მოსწავლე შესასწავლ საკითხს? დიდხანს დაიმახსოვრებს ასე მიწოდებულ მასალას თუ მალე დაივიწყებს? იქნება თუ არა ამ საკითხის შესახებ მისი ცოდნა მყარი?
ამის შემდეგ გაკვეთილი დავგეგმე და ჩავატარე შემდეგნაირად: გაკვეთილის დასაწყისში მიზნებისა და შესასწავლი თემის მნიშვნელობის გაცნობის შემდეგ მოსწავლეებს წარვუდგინე შტატივზე ზონარით დაკიდებული ლითონის ბურთულა, დროის საზომი ხელსაწყო და ვთხოვე, მოეფიქრებინათ ცდა, რომლის საშუალებითაც გამოთვლიდნენ ერთი რხევისთვის საჭირო დროის შუალედს. მოსწავლეებმა რხევით მოძრაობაში მოიყვანეს მათემატიკური ქანქარა, დათვალეს რხევათა რაოდენობა, დროის საზომი ხელსაწყოს გამოყენებით გაზომეს შესაბამისი დროის შუალედი და გამოთვალეს ერთი სრული რხევის შესაბამისი დრო – რხევის პერიოდი.
T=t/N. (1)
ექსპერიმენტის დასრულების შემდეგ მოსწავლებს წარვუდგინე რხევის პერიოდის გამოსათვლელი ფორმულა: T=2π – (2) და დავავალე, დაემტკიცებინათ ფორმულა (2)-ის ჭეშმარიტება.
მოსწავლეებმა ცდა ორჯერ გაიმეორეს სხვადასხვა სიგრძის ქანქარისთვის და დაკვირვების შედეგები ცხრილში შეიტანეს.
ცხრილი 1
| L-ქანქარის სიგრძე. | N-რხევების რაოდენობა | t-ექსპერიმენტისთვის საჭირო დრო | T=t/N.
ექსპერიმენტის გზით რხევის პერიოდის განსაზღვრა |
T1=2π
ფორმულის საშუალებით პერიოდის განსაზღვრა |
T- T1
ცდომილება (სხვაობა თეორიულსა და პრაქტიკულს შორის) |
| L1 | N1 | t1 | T1 | T11 | T1– T11 |
| L2 | N2 | t2 | T2 | T21 | T2– T21 |
გაკვეთილის დასასრულს მოსწავლეებმა წარმოადგინეს თავიანთი ნამუშევრები. მათ გამოთვალეს ცდომილება ექსპერიმენტული გზით მიღებულ პერიოდსა და თეორიულად მიღებულ ფიზიკურ სიდიდეებს შორის, ასევე იმსჯელეს დავალების პრაქტიკულ მნიშვნელობაზე და საგაკვეთილო პროცესიც დასრულდა. გაკვეთილის 45 წუთი საკმარისია ზემოთ აღნიშნული აქტივობების შესასრულებლად.
ამრიგად, ამ შემთხვევაში უპირატესობა მივანიჭე ექსპერიმენტით სწავლებას, რომლითაც შესაძლებელი გახდა, მოსწავლეებს ადვილად აეთვისებინათ ახალი მასალა.
პრაქტიკა მიჩვენებს, რომ როდესაც მოსწავლე ადგენს ცხრილებს, აღრიცხავს მონაცემებს და აწარმოებს გამოთვლებს მათემატიკური აპარატის გამოყენებით, არ უნდა ავაჩქაროთ და ყურადღება მივაქციოთ სიზუსტეს – რამდენად სწორად ახერხებს ის მონაცემების დაჯგუფებას და ანალიზს.
არის სასწავლო მომენტები, როდესაც ექსპერიმენტის ჩატარება ვერ ხერხდება. მაგალითად, ატომბირთვის ფიზიკაში;
მე-2 მაგალითი
სწავლება მანიპულატივების გამოყენებით (მანიპულატივებისხვადასხვა ზომისა და ფერის საგნებია)
XI კლასი, ატომის აგებულება, რეზერფორდის ცდები (ამონარიდი საგაკვეთილო პროცესიდან)
ატომბირთვის შესწავლის დროს მოსწავლეებს დავავალე, დაკვირვებით წაეკითხათ და გაეაზრებინათ რეზერფორდის ცდა და სიმინდის მარცვლებით აეგოთ ატომის პლანეტარული მოდელი.
დავალების აღწერილობა: მოსწავლეს ვაძლევთ სამი ფერის სიმინდის მარცვლებს, მაგალითად, თეთრს, წითელს და შავს. პირობითად, შავი მარცვლები ნეიტრონებია, წითელი – პროტონები, ხოლო თეთრი -ელექტრონები. შევურჩევთ მენდელეევის პერიოდული სისტემის რომელიმე ელემენტს და ვაძლევთ ინსტრუქციას, წაიკითხონ რეზერფორდის ცდა და შინაარსის მიხედვით, სიმინდის მარცვლებისგან ააგონ ატომის პლანეტარული მოდელი. ამ დავალების ფარგლებში მოსწავლე მონიშნავს ატომგულს და წრიულ ორბიტაზე განალაგებს ელექტრონებს.
ასეთი მიდგომით სწავლებას იმიტომ ვამჯობინებ, რომ მოსწავლე განსაკუთრებული პასუხისმგებლობით ეცნობა თემის შინაარსს და მასზე დაფუძნებით თვითონვე ქმნის ელექტრულად ნეიტრალურ ატომურ სისტემას. დავალების ფარგლებში მოსწავლეს უამრავ კითხვაზე მოუწევს დაფიქრება და პასუხის გაცემა. ის პრაქტიკულად ჭრის პრობლემას, კეთებით ხსნის ამოცანას.
ზოგჯერ მოსწავლეებს დაღლილობას და ურადღების გაფანტვას ვატყობ (განსაკუთრებით – მეექვსე გაკვეთილზე). იქმნება რთული სასწავლო სიტუაცია. საჭირო ხდება მოსწავლეების გამხნევება, სასწავლო განწყობის შეცვლა.
გამოსავალი რთული სიტუაციიდან
1-ელ ნოემბერს, ხუთშაბათს, XI კლასში მქონდა ცხრილით მეექვსე გაკვგეთილი. მოსწავლეებმა მითხრეს, რომ ეს დღე მძიმე და დამღლელი იყო მათთვის და გაკვეთილზე ყურადღების მობილიზება გაუჭირდებოდათ (მე მზად ვიყავი ამ დღისთვის, რადგან ეს სიტუაცია პერიოდულად მეორდებოდა). მოსწავლეებს დავპირდი, რომ გაკვეთილი მათთვის მსუბუქად და საინტერესოდ ჩაივლიდა, მაგრამ ამისთვის მათი დახმარება დამჭირდებოდა. კლასმა მაშინვე მზადყოფნა გამოთქვა დასახმარებლად. ვუთხარი, რომ მინდოდა მათი დახმარებით ტრანსფორმატორის დამზადება. საკლასო ოთახში მოლოდინით აღსავსე სიჩუმე ჩამოვარდა.
ამონარიდი საგაკვეთილო პროცესიდან
თემა: ტრანსფორმატორი
შესავალ ნაწილში შევეხეთ ტრანსფორმატორის პრაქტიკულ მნიშვნელობას. მოსწავლეებმა მოიყვანეს მაგალითები: ელექტრორკალით შემდუღებელი აპარატები, ელექტროსადგურებში მოწყობილი ტრანსფორმატორები და ა.შ. ყურადღება გაამახვილეს კუსტარული წესით დამზადებულ პრაქტიკაში ფართოდ გავრცელებულ ტრანსფორმატორზე (ტექნიკური მახასიათებლით 220/12ვ, რომელსაც იყენებენ მანქანის ბატარეის დასატენად).
ამის შემდეგ შემოვიტანე რკინის გულარი, სოლენოიდი, ხისა და პლასტმასის ნაჭრები და მოსწავლეებს ვთხოვე, ჩემთან ერთად მიეღოთ მონაწილეობა დამდაბლებელი ტრანსფორმატორის დამზადებაში, რომლის ტექნიკური მახასიათებელი, 220/24 ვოლტი, მათივე თხოვნით შევარჩიე. ამ აქტივობის ფარგლებში მოსწავლეებთან ერთად ნაბიჯ-ნაბიჯ გავიარე თემის შინაარსი, მათ შორის – აუცილებელი ფორმულებიც. მოსწავლეებმა იცოდნენ, რომ ამ ფორმულების გამოყენების გარეშე შუძლებელია ისეთი ტრანსფორმატორის დამზადება, რომლის ტექნიკური მახასიათებლები კონკრეტულ მოთხოვნებს აკმაყოფილებს.
მათ უპასუხეს კითხვებს:
- რატომ ვერ შევძლებდით პოტენციალთა სხვაობის მიღებას მეორადი ხვიის ბოლოებზე, თუ ცვლადი დენის ნაცვლად გამოვიყენებდით მუდმივ დენს?
- რატომ ამზადებენ ტრანსფორმატორის გულარს რკინის ფირფიტებისგან?
და ა. შ.
რეფლექსიის ფაზაზე შემაჯამებელი კითხვების დასმის შემდეგ დავრწმუნდი, რომ მათ პრაქტიკულადაც იცოდნენ, როგორ უნდა დაამზადო ტრანსფორმატორი და შესანიშნავად იყენებდნენ მათემატიკურ აპარატს კონკრეტული ამოცანების ამოსახსნელად.
„დამეხმარეთ, ერთად გავაკეთოთ“
როდესაც დახმარების თხოვნით მოგვმართავენ, ჩვენში აღიძვრება ცნობისმოყვარეობაც (რას გვთხოვენ?) და დახმარების სურვილიც. მაშინ, როდესაც კლასი ფსიქოლოგიურად გადაღლილია და უჭირს რიგით მეექვსე გაკვეთილზე ფიზიკის მოსმენა, ასეთი მიმართვით ხელს შევუწყობთ გაკვეთილის შესავალ ნაწილში აღძრული ინტერესის განმტკიცებას, ეს კი იმას ნიშნავს, რომ კლასი მივიყვანეთ მზადყოფნამდე, ცნობისმოყვარეობით მოგვისმინოს და გაუადვილდეს თემის შინაარსის დაძლევა, გაკვეთილის ძირითადი ნაწილის სიმძიმის გადალახვა (ვგულისხმობ ფორმულების ათვისებას და როგორც პრაქტიკული, ისე თეორიული ამოცანების ამოხსნას).
ამ შემთხვევაში რთული სიტუაციიდან გამოსავალი ვიპოვე როგორც კეთებით საქმიანობაში, ისე კლასისადმი მიმართვის ფორმითაც. მოსწავლეებთან საუბრის ფორმას დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებ და ყოველთვის ვცდილობ, საყოფაცხოვრებო სიტუაციური მაგალითებიდან კლასი გაკვეთილის სიღრმისეულ ფაზაში გადავიყვანო.
ისმის კითხვა: გაკვეთილის ახსნის პროცესში კიდევ როგორ შეიძლება მოსწავლეთა მისწარაფებების გათვალისწინება?
ამონარიდი საგაკვეთილო პროცესიდან
VIII კლასი, თემა: შინაგანი ენერგია, ენერგიის მუდმივობისა და გარდაქმნის კანონი
ვიცოდი, რომ მოსწავლეების გარკვეულ ნაწილს ძალიან უყვარდა ქართული ლიტერატურა და წაკითხული ჰქონდა „ვეფხისტყაოსანი“. გაკვეთილის იმ ნაწილში, რომელშიც ვცდილობდი, მოსწავლეებს კარგად გაეაზრებინათ მუდმივობის კანონის ფიზიკური მოვლენის არსი, გამოვიყენე რუსთაველის ცნობილი აფორიზმი: „რასაცა გასცემ, შენია, რას არა – დაკარგულია“, – და მოსწავლეებს დავავალე, კარგად გაეაზრებინათ და საკუთარი სიტყვებით გადმოეცათ, თუ რას გულისხმობდა პოეტი. მოსწავლეებმა მიპასუხეს, რომ გაცემული სიკეთე არ იკარგება, და არამარტო სიკეთე. ამის შემდეგ გავაცანი შინაგანი ენერგიის მუდმივობის კანონი, რომელიც დამოუკიდებლად შეადარეს ამ აფორიზმს და გამოთქვეს მოსაზრებები ენერგიის მუდმივობის კანონის შესახებ.
ცხადია, პედაგოგი მასალის მიწოდების ნებისმიერ ფორმას უნდა იყენებდეს მიზნის მისაღწევად.
ზემოაღნიშნული მიდგომებით სწავლებისას ჩემთვის საინტერესოა უკუკავშირი. მოსწავლეებს ხშირად ვეკითხები, რამდენად გასაგებია მათთვის თემის არსი. პასუხი ყოველთვის ერთი და იგივეა: რომ თემის შინაარსი მათთვის ნათელია. მოსწავლეთა გამოკითხვის შედეგები მათ პასუხს ადასტურებს.
დასკვნის სახით მოგახსენებთ, რომ, როგორც მასწავლებელს, გამიჩნდა საჭიროების შეგრძნება და კიდევ ერთხელ დავრწმუნდი, რომ მოსწავლეთა მოტივაციის ასამაღლებლად განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ვანიჭებ ფიზიკის სწავლებას ექსპერიმენტების საშუალებით, ხოლო აქტიური სწავლების დანარჩენი მეთოდები გამოყენებულ უნდა იქნეს როგორც დამხმარე.
გამოყენებული ლიტერატურა
* გიორგი გედენიძე, ეთერ ლაზარაშვილი. მასწავლებლის სარეკომენდაციო წიგნი. ფიზიკა, XI-VIII კლასი. „ინტელექტი“, 2012
* ეროვნული სასწავლო გეგმა
* მოზარდის განვითარებისა და სწავლების თეორია
* N10 მოტივაცია სწავლასა და სწავლებაში
* მილენიუმის ტრენინგები, მოდული 4-5 „აქტიური სწავლება ფიზიკაში“ (სწავლება მანიპულატივების გამოყენებით)
