არ მეგონა, თუ ოდესმე თეატრს და ქიმიას ერთმანეთს დავაკავშირებდი. არადა, რომ დაფიქრდე ერთ-ერთი ეფექტური გზაა ბავშვების ქიმიის სამყაროში შესატყუებლად. სცენიდან ქიმიის „გათამაშების“ იდეა ჯერ კიდევ ფარადეის ეკუთვნის. შაბათ-კვირას ოპერის თეატრში, მეგობარ ქიმიკოსებთან ერთად საგანგებოდ მართავდა ქიმიურ შოუს. ბილეთები თურმე ძალიან ძვირი ღირდა, მაგრამ ერთ თავისუფალ ადგილსაც კი ვერ ნახავდით. შემდეგ, დაფიქრებულა და უთქვამს, ხელმოკლე ადამიანებმა რაღა დააშავესო და მას შემდეგ, ოპერის თეატრის გარდა, თვეში ერთხელ პირდაპირ ქუჩაში აწყობდა უფასო წარმოდგენებს.
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის 2018 წლის სამეცნიერო პიკნიკზე, უამრავი სხვა სამეცნიერო სანახაობის გარდა, სცენაზე ქიმიური სპექტაკლიც დაიდგა. სცენარის ავტორი მე გახლდით და სანამ წერას შევუდგებოდი, გვარიანად დავფიქრდი. ქიმიური თეატრის შექმნის გამოცდილება ადრეც მქონდა, მაგრამ ის ვირტუალური თეატრი იყო, სადაც სახელდახელოდ დახატულ სცენაზე ქიმიური ელემენტები სახალისო მარშის თანხლებით გამოდიოდნენ და მაყურებელს თავს წარუდგენდნენ. კონფერენსიე თვით ქიმიის წიგნი იყო.
აქ კი, საქმე ცოცხალ სცენასთან უნდა მქონოდა. უფრო სწორედ, ცოცხალი სცენისთვის უნდა დამეწერა.
შეზღუდული ვიყავი – მხოლოდ ოთხი მსახიობიო… ანუ, მხოლოდ ოთხი მოქმედი პირი. თემა? რა ვიცი, რაც სულს და გულს გაუხარდება, ოღონდ ქიმიის ირგვლივ.
ბევრი ვიფიქრე თუ ცოტა, მოქმედი პირები შევარჩიე:
- გივიკო და თინიკო – ტყუპი და-ძმა. გივიკოს მხოლოდ გართობისკენ უჭირავს თვალი, თინიკო ყველაფერს სწავლობს და კითხულობს;
- მარკო პოლო – ვენეციელი ვაჭარი და მოგზაური (ბოლო დროს დოკუმენტური ფილმი ვნახე მარკოზე და ეტყობა შთაბეჭდილებიდან ვერ გამოვედი);
- შეშლილი მექუდე – ეს ცნობილი „გიჟი“, რომელიც ვერცხლისწყლით არის მოწამლული.
სად უნდა შეხვდნენ ერთმანეთს 21-ე საუკუნის და-ძმა მეცამეტე საუკუნის მარკო პოლოსა და მეთოთხმეტე საუკუნის მექუდეს? გულმა მაშინვე დროის მანქანისკენ გამიწია, მაგრამ გადავიფიქრე. მოძველებული ხრიკია, ყველა ფანტასტიკურ ფილმში დროის მანქანა აქვთ. ამიტომ, არჩევანი ბიბლიოთეკაზე და რაღაც ძველი სქელტანიანი წიგნის ამოყირავებაზე შევაჩერე. წიგნის ამოყირავებით დროც ამოყირავდება და პარალელური სამყაროებიც.
ჰო, წიგნს გივიკო აყირავებს, ოდნავ დაუდევარია და იმიტომ.
თინიკო: (შეშინებული) – გამარჯობა ბატონო, თქვენ ვინ ხართ? აქ როგორ აღმოჩნდით?
მარკო: (გივიკოსკენ იშვერს ხელს) ამან მოგიყვანათ ჩემთან.
გივიკო: (გაოცებული) მეე?
მარკო: ის დიდი წიგნი, როგორც კი დაბლა დააგდე, სივრცეები ამოყირავდა და პარალელურ დროში მოხვდით. აქ ვცხოვრობ, ამ ბიბლიოთეკაში, ოღონდ პარალელურ სივრცეში. მარკო პოლო ვარ, გაგიგიათ ასეთი?
გივიკო: არააა….
თინიკო: (გივიკოს ეუბნება გაბრაზებით) რა არა, წიგნებს არ კითხულობ. მე გიცნობთ, ბატონო, ჩინეთში არ იმოგზაურეთ?
უცნობი: ყოჩაღ გოგო, გცოდნია (გახარებულია); აქ რას აკეთებთ?
თინიკო: წყალზე გვაქვს თემა დასაწერი, ბიბლიოთეკაში მოვედით და… აი, თქვენ შეგაწუხეთ შემთხვევით.
უცნობი: რა დროში ცხოვრობთ? აქაურებს არ ჰგავხართ.
გივიკო: 21-ე საუკუნიდან ვართ (ამაყად ამბობს).
უცნობი: ჰოო?… და რა ხდება თქვენთან? რა გააკეთეთ, რა გააფუჭეთ?
თინიკო: ეჰ, ბატონო მარკო, ტექნოლოგიები ავითვისეთ და გარემო მოვსპეთ. ჰაერი ისეა მოწამლული, ძლივსღა ვსუნთქავთ.
უცნობი: რატომ?
გივიკო: ხეები დაჭრეს, ბატონო, და ყველგან ცემენტის სახლები ააშენეს.
უცნობი: ცემენტის სახლები? ცემენტი რა არის?
თინიკო: მასალაა ასეთი, სახლებს აშენებენ. ასეთ სახლებს „მკვლელ სახლებსაც“ უწოდებენ, ვერ სუნთქავენ და იმიტომ.
მარკოსთან მცირეოდენი გასაუბრებით ჩვენი დროის ყველაზე მწვავე პრობლემა იკვეთება: ხეები დაჭრეს და ცემენტის სახლები ააშენეს…
ქიმიური სპექტაკლის დროს სცენაზე ექსპერიმენტები აუცილებელია. უბრალოდ, მოსაფიქრებელია, რომელი? უნდა იყოს სანახაობითი, შემეცნებითი და უსაფრთხო. იმდენად უსაფრთხო, რომ პროფესიონალმა მსახიობმა, რომელიც ქიმიაში სრულიად არაპროფესიონალია, უპრობლემოდ გააკეთოს.
ამონიუმის ბიქრომატის დაშლაზე რას იტყვით?
ლამაზია, შემეცნებითია, რადგან იაფი კატალიზატორი, ქრომის ოქსიდი მიიღება და კატალიზატორებზეც შეიძლება საუბარი. უსაფრთხოცაა, იოლად გააკეთებენ.
მექუდე: გოგონა, ეს რა გაგიკეთებიათ? (ვულკანის შემდეგ მწვანე ფერფლი დარჩება). ეს რა ფერფლია?
თინიკო: ეგ ქრომის ოქსიდია, ძალიან კარგი და იაფი კატალიზატორი;
მარკო: კატა?
გივიკო: რა კატა (თავს იქნებს გაოცებისგან), კა–ტა–ლი–ზა–ტო–რი (დამარცვლით ამბობს).
თინიკო: კატალიზატორი რაიმე პროცესს აჩქარებს, თავად არ იხარჯება და პროცესიდან თავდაპირველი, უცვლელი სახით გამოდის. ზოგიერთი ძვირია, მაგალითად პლატინა. ეს კი იაფია.
მარკო: რაააა? (გაოცდება), ანუ, გინდა თქვა, რომ ეს ფილოსოფიური ქვაა?
გივიკო: აუუუუ (თავზე იდებს ხელს).
თინიკო: არა, ეს უბრალოდ კატალიზატორია.
მარკო: თინათინ (მკაცრი ტონით), თავგზას ნუ მირევ. რაც შენ თქვი, ალქიმიკოსი ჯაბირი მასე ფილოსოფიურ ქვას ახასიათებდა. ეს იყო ნივთიერება, რომელიც ოქროდ გარდაქმნის პროცესს დააჩქარებდა, თავად კი არ დაიხარჯებოდა და არც შეიცვლებოდა.
თინიკო: ჰოო? არ ვიცი ჯაბირი რას ამბობდა, მაგრამ ამით ოქროს ვერ მიიღებთ, ეს უბრალოდ რაიმე ქიმიურ რეაქციას დააჩქარებს, მაგ. შაქარი შეგვიძლია სწრაფად დავწვათ.
მექუდე: (გაბრაზებული) რას ამბობ გოგო, შაქარი ისე მიყვარს, რატომ უნდა დავწვა? შენ ჯობია, რაიმე სხვა ჯადოსნობა გვაჩვენო. აი ეს რა არის? თაროდან მშრალ ყინულს გადმოიღებს. თან ხელს მიადებს და იყვირებს, ვაი, დამეწვაო.
გამოდის, რომ ერთი მარტივი, უსაფრთხო, სანახაობითი და შემეცნებითი ექსპერიმენტით, კატალიზატორიც ავხსენით და სხვა ასევე მარტივი სანახაობითა და შემეცნებით ცდაზე გადავედით.
მაშ, ასე… მექუდე მშრალი ყინულით ხელს „დაიწვავს“ და იყვირებს, ეს რა არისო.
თინიკო: მშრალი ყინულია, მოიცა, წყალი გაქვთ სადმე? (ეკითხება მარკოს).
მარკო მიუთითებს თაროზე. თინიკოც თასში წყალს ჩაასხამს და შიგნით მშრალ ყინულს ჩააგდებს. ყინული აბუყბუყდება და თასი თეთრი ორთქლით დაიფარება.
მექუდე: (გახარებულია) რა კარგია, რა კარგია. ეს გაყინული წყალია?
თინიკო: არა, ეს გაყინული ნახშირორჟანგია.
მექუდე: ეგ რა არის?
გივიკო: (საქმეში ერთვება თავდაჯერებული) მექუდევ, შენ ხომ სუნთქავ?
მექუდე: (ჩაფიქრდება) მგონი კი (ღრმად ჩაისუნთქავს და ამოისუნთქავს), კი, კი ვსუნთქავ.
გივიკო: ჰოდა, რასაც ამოისუნთქავ, იმას ყინავენ და ეგ არის მშრალი ყინული.
თინიკო: ყოჩაღ გივი, რაღაც მაინც გისწავლია ქიმიაზე.
გივი სასაცილოდ იბღინძება.
მექუდე მოუსვენარია, ენას ვერ აჩერებს, რაც მშვენიერი შესაძლებლობაა, მაყურებელს ახალი ინფორმაცია მივაწოდოთ.
მექუდე: მე კიდევ წყალში ამ ქვებს ვყრი ხოლმე (ხელში მორუხო–მოწითალო ქვა-მინერალი სინგური შეათამაშა, საიდანაც საღებავს იღებს). საღებავს დავამზადებ და მაშინვე მდინარეში მოვისვრი.
თინიკო: რაა, ვერცხლისწყლით წამლავ მდინარეს, თევზებს და იმ ადამიანებს, ვინც ამ თევზს შეჭამს? იცი, მაგ მინერალით, შენ რომ ქვას ეძახი, მეოცე საუკუნეში ერთი იაპონური ქალაქი მთლიანად განადგურდა. ყველა ვერცხლისწყლით მოიწამლა, ყველა მოკვდა. ცუდი ადამიანების მიზეზით მინამატას სრუტე სავსე იყო ვერცხლისწყლით.
მარკო: ჰმ, და რა გააკეთეს ცუდმა ადამიანებმა?
გივიკო: რასაც ეს აკეთებს (მექუდეზე მიანიშნა), ეს ქვა მდინარეში მოისროლეს, საღებავის გამოცლის შემდეგ.
მექუდე: ბიჭოო, რამე ხომ არ გეშლება? მე რა ცუდი ადამიანი ვარ? წყალი ხომ არის, არა? ეს კიდევ ნახე, ვერცხლისწყალი ყოფილა. გამოდის, რომ ორივე წყალია, რა არა?
თინიკო: ვერცხლისწყალი მძიმე ლითონია, ისევე, როგორც ტყვია, სპილენძი, ნიკელი, კადმიუმი. მათი იონები, თუ წყალში მოხვდება, იქ მოტივტივე წყალმცენარეებს დაუკავშირდება. ერთიანად შეიკვრებიან და ასე დაცურავენ. შემდეგ, ამ წყალმცენარეებს პატარა თევზები შეჭამენ, ამათ კიდევ დიდი თევზები.
მექუდე: (კვდება სიცილით) მოიცა, გამოვიცნობ: დიდ თევზებს ადამიანი შეჭამს, ხომ?
გივიკო: ყოჩაღ, ქუდების ოსტატო, გამოიცანი.
თინიკო: სასაცილო არაფერია. დიახ, ადამიანი შეჭამს და მოიწამლება. ბატონო მარკო, თავად არ თქვით, წყალი დედამიწის სისხლიაო. კარგია მერე, თუ დედამიწას სისხლს მოუწამლავთ?
მექუდე: (ქვითინებს და ყვირის) ოჰ, არააა.
გარემოს ქიმიიდან მჟავა წვიმაც გავიხსენოთ. და-ძმის სახლში დაბრუნების დრო მოვიდა. თუმცა… გაწვიმდა.
უცნობი: ჰმ, წვიმა მოსულა.
მექუდე: თქვენს დროშიც წვიმს ხოლმე? (ეკითხება და–ძმას).
თინიკო: კი, ამ ბოლო დროს უმატა და უმატა. ოღონდ ახლა წვიმა მჟავურია.
უცნობი: რაო, წვიმაში მჟავაა შერეული? და რა გამოდის, თუ დასველდები დაიწვები?
თინიკო: არა, მცირე რაოდენობით არის. ბატონო მარკო, თქვენს წიგნებში მეოცე საუკუნის ამბები წერია?
უცნობი: არა სამწუხაროდ, მეცხრამეტე საუკუნიდან თხრობა წყდება.
თინიკო: მაშინ მე გეტყვით. მეოცე საუკუნის 70-იანი წლების დასაწყისში ერთ ქალაქში წვიმა მოვიდა. ჰო, რა მოხდა მერე, მოწვიმა და ეგ იყო. ქალბატონების კაპრონის წინდები კი… დაიხა. აი, ასე, თვალსა და ხელს შუა დადნა. წვიმას მომატებული მჟავიანობა ჰქონდა, კაპრონი კი მჟავას ვერ იტანს…
მექუდე: გოგო, რა თავგზას გვირევ, კაპრონი რაღაა.
თინიკო: სინთეზური პოლიმერია, ახლა ვერ აგიხსნი. მისი ბოჭკოებისგან წინდები მოქსოვეს და ასეთი ამბები მოხდა.
შემდეგ მექუდეს და მარკოს მიუბრუნდება.
იცით, რომ ეკოლოგიურად ყველაზე სუფთა ადგილიდან აღებული წვიმის წყალიც კი ოდნავ მჟავა ბუნებისაა? ეს ნახშირმჟავას დამსახურებაა, რომელიც ატმოსფეროს ორი მუდმივი კომპონენტის, ნახშირორჟანგისა და წყლის ორთქლის, უსასრულო შეერთება–დაშლით წარმოიქმნება.
მექუდე: იმ ნახშირორჟანგზეა საუბარი, მე რომ ამოვისუნთქავ და თქვენ კიდევ ყინავთ?
თინიკო: დიახ, დიახ (იცინის);
მექუდე: და, იყოს მჟავა წვიმა, თუ ადამიანს არ დაწვავს, რას აშავებს?
მექუდეს გასაგონად თინიკო ყველას უხსნის მჟავა წვიმის მავნებლობის შესახებ.
ამასობაში კი უკან დაბრუნების დრო მოსულა. მარკო პოლო ჯინს „გამოიძახებს“ (წყალბადის პეროქსიდის დაშლა მანგანუმის (II) ოქსიდით) და ყველანი უჩინარდებიან. მხოლოდ გაოცებული მექუდე რჩება სცენაზე, რომელიც მისთვის უჩვეულოდ სერიოზულ ფრაზას ამბობს (ფრაზა ლუის კეროლის ზღაპრიდან არის აღებული):
მექუდე: რა ხდება? ეს ხალხი ვინაა? რა თქვი ბიჭო? (ვინმეს გადახედავს მაყურებლიდან), ერთი საათია მიყურებთ? დროს ვკლავთ ერთად? ოჰ, არა (თავში წაიშენს ხელს), დროს ძალიან არ უყვარს, როდესაც კლავენ. (სცენაზე დარბის და გასასვლელს ვერ პოულობს). საით, წავიდე? საიდან გავიდე? დროს არ მოეწონება, რომ ვკლავ…
და გარბის სცენიდან.
ჰოდა, თუ მაინც „დროის მოკვლაზე“ მიდგება საქმე, თქვენს მოსწავლეებთან ერთად თავად დაწერეთ პიესა, სკოლის ცოცხალ სცენაზე თავადვე დადგით, ყველას აჩვენეთ, რომ ქიმია სახალისოა და ასე „მოკალით დრო“.
