მე – მეგზური ევროპისკენ

ჩემს განვითარებად სამშობლოში, სადაც რუსეთის იმპერიის 190-წლიანი მონობიდან გამოგლეჯილი სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტი ჩემი, სრულიად უმნიშვნელო ადამიანის, ბრძოლითა და მონაწილეობითაც არის ალბათ მოპოვებული მეოცე საუკუნის მიწურულს, რა არ მინახავს: ეთნოკონფლიქტები, სამოქალაქო ომები, კრიმინალური მოძრაობები, პოლიტიკური და ეკონომიკური კრიზისები, კულტურული დეკადანსი, ფსიქოლოგიური ტერორი და მსხვრევა, სიკვდილი და ცრემლები, დასახიჩრებული სულები და სხეულები, სიღარიბე და უსამართლობა, მაგრამ 1991 წლის მერე გამოვლილი ყველა განსაცდელი მაინც მირჩევნია ჩემს რუხ, საშინელ, სულისშემხუთველ საბჭოთა ბავშვობას. როცა არ გვშიოდა და ფულიც ჯიბეში სულ გვქონდა, მაგრამ აუტანელი მდუმარება და სიმახინჯე მეფობდა ყველგან, ყველაფერში…

ტრადიციულ ქართულ ოჯახში გავიზარდე, დედაქალაქიდან მოშორებულ პროვინციაში… პატივს ვცემდი და ვცემ ჩვენს ჯანსაღ  ეროვნულ ტრადიციებს. ვგრძნობდი, რომ საბჭოთა რეალობა, სადაც ვცხოვრობდი, არ მსურდა, მიუღებელი, პირქუში და ბუნდოვანი იყო ჩემთვის. არავის უთქვამს, რომ ევროპული ცივილიზაციაა კარგი ან ამაზე უპირატესი და მე ის უნდა მომწონდეს. პირიქით: ყოველივე დასავლურის საწინააღმდეგო პროპაგანდა მესმოდა მუდამ. მაგრამ ევროპა თავისით მოვიდა ჩემთან ჩემს მიყრუებულ სოფელში ინგმარ ბერგმანის კინოსცენარების კრებულით ”სცენები ცოლ-ქმრული ცხოვრებიდან”… მანამდე სხვა უამრავი ევროპელი მწერლის ტექსტი მქონდა წაკითხული, მაგრამ ასე ცხადად განსხვავება ჩვენსა და ევროპას შორის არ განმიცდია. დასავლური ფილმებიც უხვად მქონდა ნანახი, ჰოლივუდი, ჩინეჩიტა და ფრანგული კინემატოგრაფი ჩემი სულის ოაზისი ისედაც იყო, მაგრამ ბერგმანის ამ წიგნმა პატარა გოგონა უცებ მაქცია ევროპელად! სიყვარული და თვითგამოხატვა ევროპულად! – ეს ახალი კოსმოსი იყო ჩემთვის!

მერე კი დაიწყო ჩემთვის ორ ნაწილად გახლეჩილ სამყაროზე დაკვირვებები… მე მინახავს სოფლებში ძველებური გლეხური ქოხების ნაშთები, ჩვენი ეროვნული ეთნოგრაფიის უამრავი სურათი, რომელთაც ახლა დედაქალაქის ეთნოგრაფიულ მუზეუმში იხილავთ ერთად თავმოყრილს… ეს ქოხები ერთოთახიანი იყო და ხალხი ახერხებდა, რომ საოცარი კულტურით, საკვირველი აკურატულობით განეთავსებინა ამ პაწაწინა სივრცეში სამზარეულო, მისაღები, საძინებელი, შემოქმედებითი კუთხე, სადაც ვიღაც რაღაცას ქმნიდა…

მაწვალებდა კითხვები: როგორ იმყოფინებდა ხოლმე ძველი ეპოქის ადამიანი ასე ცოტას? ნეტა ევროპელი როგორ ცხოვრობდა ამ დროს?

მერე ევროპელმა მწერალმა, პროსპერ მერიმემ, აღმიწერა მატეო ფალკონეს ქოხი და მომითხრო, რომ კორსიკელი მწყემსებიც ზუსტად ასეთსავე სივრცეში, ზუსტად ამგვარივე ყოფის წესებით ცხოვრობდნენ.

აფხაზეთის მეზობლად დავიბადე და გავიზარდე, სამეგრელოში. სოხუმი და ბიჭვინთა ჩემი ქალაქები იყო, ხშირად მიწევდა სიარული ნათესავების მოსანახულებლად, ბიძასთან, დეიდასთან… მერე კი, როცა აფხაზეთის ომი დაიწყო, ტანკები ჩემს სხეულზე გადადიოდნენ თითქოს…

ახლა თბილისის კლასიკურ გიმნაზიაში ვმუშაობ ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლად. ეს სკოლა ნომერ პირველია საქართველოში თავისი ისტორიით, ტრადიცებით, გარემოთი. ის ქართული კულტურისა და სულიერების ძეგლია. დაცულია საქართველოს უდიდეს მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა სწავლის ან მასწავლებლობის ამსახველი მასალები, არის დარბაზი, რომელიც პირველი ქართული თეატრალური წარმოდგენის მასპინძელი იყო 1850 წელს, გვაქვს ე.წ. ტატოს კიბე, სადაც ქართული ლირიკის ჯორჯ ბაირონმა, ნიკოლოზ ბარათაშვილმა, ფეხი მოიტეხა და ეს მისი ცხოვრების ბედისწერად იქცა. აქვე არის უნიკალური მუზეუმი და მემორიალური დაფები, სადაც ოქროს ასოებით გამოყვანილია ჩვენი ქვეყნის  სასიქადულო მამულიშვილთა სახელები.

2017 წლის ნოემბერში მონაწილეობა მივიღე ბრიტანეთის საკონსულოს მიერ ორგანიზებულ მე-12 საერთაშორისო კონფერენციაში „ენა და მდგრადი განვითარების მიზნები“, რომელიც შორეულ აფრიკის კონტიტეტზე, სენეგალის დედაქალაქ დაკარში ჩატარდა და მულტილინგვურ გარემოში ლოკალური ენების პრობლემებს მიეძღვნა. კონფერენციაზე გავემგზავრეთ ხუთი მონაწილე საქართველოდან. საქართველოს მთავრობის ინიციატივით, კონფერენციაში მონაწილეობა მიიღო ასევე 9 აფხაზმა მონაწილემ, რომლებიც სოხუმიდან მოსკოვი-სტამბული-დაკარის გავლით ჩამოფრინდნენ დანიშნულების ადგილზე. ჩემს მღელვარებას საზღვარი არ ჰქონდა, როცა ჩვენს აფხაზ კოლეგებს შევხვდი. ვფიქრობდი, რომ მნიშვნელობა არ ჰქონდა, რომელ ენაზე: ქართულად, რუსულად თუ ინგლისურად, კომუნიკაციას შევძლებდით, მაგრამ ჰოი, საოცრებავ: ისინი უბრად იყვნენ! ვცხოვრობდით ერთ სასტუმროში. ყოველ დილით ერთად ვემზადებოდით „მეფე ფადის სასახლის“ საკონფერენციო დარბაზებში წასასვლელად, მაგრამ… ჩვენი „Good morning“ ყოველ დილას უპასუხოდ რჩებოდა. ჩვენ, საქართველოს კუთხეების შვილები, ვისაც ჩვენს სახლებს შორის მხოლოდ რამდენიმე ათეული კილომეტრი გვაშორებს და ახლა ბედმა ატლანტის ოკეანის სანაპიროზე შეგვყარა, ეგზოტიკურ ქვეყანაში, სადაც უამრავი ფერი, მზე, ოკეანის ბრიზი და ულამაზესი ფერადკანიანი ადამიანები ხალისით გვავსებენ, ერთმანეთს მდუმარედ ვუვლით გვერდს… საკონფერენციო დარბაზებში, ლანჩებსა თუ ვახშმებზე ვეცნობით ადამიანებს ევროპის, ამერიკის, აფრიკის, ევრაზიის კონტინენტებიდან, აქ უამრავი კანის ფერი, ენა, კულტურა და გემოვნება ირევა ერთმანეთში, ყველას უხარია ერთმანეთის გაცნობა, ყველა თვალებგაფართოებული ისმენს უამრავ ახალ ინფორმაციას, სამეცნიერო დაკვირვებას, შეფასებებს და ამ დროს ერთმანეთს ზედაც არ ვუყურებთ ჩვენ, ვისაც მხოლოდ რამდენიმე ათეული კილომეტრის მომიჯნავედ გვიწევს ცხოვრება, ჩვენ, ვისზეც ქართველი პოეტი წერდა:

„რა პატარა ხარ! (ალბათ ცრემლს თუ აღემატები!)

და რამდენ, რამდენ სიმწარეს და სიხარულს იტევ.

მანდ, აფხაზეთში დაგვიგია კაკანათები,

აქ კი საფარში ვუჯექით ჩიტებს.

ძიძიშვილობდნენ წინაპარი სახლიკაცები

და მხარზე ეჯდათ ერთი ჭინკა და ანგელოსი.

ქორი, წიწილას აფხაზეთში თუ იტაცებდა,

ჰაუ, ჰაუო, გვიყვირია სამეგრელოში…

ერთ ცას, ერთ ჰაერს, როგორც უნდა, როდი ვაფასებთ,

ერთი მამალი აღვიძებდა ოდიშ-აფხაზეთს“…

ეს ჩვენი უბრადყოფნა აუტანლად მტკივნეული იყო. დაკარში დღიურებს ვწერდი და ფეისბუქზე ვაქვეყნებდი. აი, რა ჩამიწერია პირველ დღეს: „საუზმეზე რომ ამოვედით ოუშენ ბიჩიდან, აფხაზი კოლეგების დელეგაციის მხლებელი, ბრიტანეთის საკონსულოს წარმომადგენელი, ნატალია გავიცანით. ცხრანი არიან აფხაზები. ერთ სასტუმროში ვცხოვრობთ. რანაირად არ ვცადეთ მათი ყურადღების მიპყრობა, მაგრამ ზედაც არ გვიყურებენ. ნატალიას ინგლისურად რომ დაველაპარაკეთ, გვკითხა: მათთან რუსულად საუბარი ხომ შეგიძლიათო? რუსულად საუბარი ყველას შეგვიძლია, მაგრამ ოკუპანტის ენაზე მათთან საუბარი არ გვინდა. ან საერთოდ რა მნიშვნელობა აქვს ენას, თუკი ადამიანებს ერთმანეთთან კომუნიკაცია სურთ და რომელიმე ერთ ენაზე საუბარი შეუძლიათ? არ ვიცი, როდემდე ვუყურებთ ასე შორიდან ერთმანეთს, როცა აფრიკის ქვეყნებიდან უამრავი საოცარი მონაწილე გავიცანით და დავმეგობრდით“…

კონფერენციაზე ფოტოებს ვუღებდი სახეებს… ან სად ვნახავდი ამდენ განსხვავებულ კანის ფერსა და იმიჯს ერთად თავმოყრილს? აფხაზ კოლეგებსაც გადავუღე რამდენიმე ფოტო… ჩვენი მოწვევის ფურცელში რომ მათი სახელები ეწერა, სულ იმას დავყურებდი, რომ დამემახსოვრებინა, ან ფეისბუქზე დამემეგობრებინა… საერთო მოსაწვევზე ჩვენი სახელების გვერდით ეს სახელები ამოვიკითხე: რუსტამ ანშბა, ნატალია არლან, თამილა არშბა, ალხას ძოფუა, რუსლან ძოფუა, ასლან ქუთელია, ადა კარვარჩელია, ირინა კვეკვისკირი, გუნდა კვიწინია, საიდა ჟვანია, ნალა არგუნ… ვცდილობდი დამემახსოვრებინა ეს სახელები…

როცა კონფერენციის გახსნაზე ბრიტანეთის საკონსულოს სენეგალის ოფისის დირექტორი, ქალბატონი დაუნ ლონგი სიტყვით გამოდიოდა, განსაკუთრებით მკვეთრად მესმოდა მის მიერ ომახიანად წარმოთქმული სინტაგმა – Here, in Senegal… ჰია ინ სენეგოულ… აქ, სენეგალში… იმდენ ასოციაციას აღმიძრავდა ეს ფრაზა, დამატარებდა კონტინენტიდან კონტინენტზე… აქ მესმოდა ჩემი უსაყვარლესი რომანის, თომას მანის „ჯადოსნური მთის“ ცნობილი „იქ, ზევით“… ჩემი საყვარელი გმირის, ჰანს კასტორპის სამყაროში…  Here მესმოდა როგორც Hear (მოსმენა, გაგება), ხოლო სენე-გოულ, როგორც Goal (მიზანი, თუნდაც ის მიზანი, რომელიც საუკუნეების მანძილზე განვითარებულ ევროპას ამოძრავებდა აფრიკისადმი), სენე-გოულ, მესმოდა, როგორც გოლი, ჩვენი, განვითარებადი ქვეყნების კარში გატანილი… ან გოულზ, როგორც განვითარებადი ქვეყნების მიზნები, რომ გამოვიდეთ ამ წყეული მესამე სამყაროდან, მოვიშოროთ განვითარებადი ქვეყნის საზიზღარი იარლიყი თუ სტიგმა და შევუდგეთ ცივილიზებული, დემოკრატიული ევროპის გზას… ახლა, ამ დღეებში, როცა ფრანკფურტის ცნობილ ბუხმესსეზე საქართველო მასპინძელი ქვეყანაა და ევროპელები გაოცებას და აღფრთოვანებას ვერ ფარავენ ქართული კულტურის, ლიტერატურის, ეგზოტიკის მიმართ, გამიმძაფრდა განცდა, რომ დაუოკებელი წყურვილი გვაქვს ქართველებს, გავხდეთ ევროპის თანასწორი, მათნაირი, მათთან მყოფი…

როცა კონფერენციის დასრულების შემდეგ აეროპორტში ვიდექით აფხაზებთან ერთად, ისევ ვცადე მათთან გამოლაპარაკება… ორიოდე სიტყვით ნალა არგუნი გამომელაპარაკა… გული მწყდებოდა, რომ სტამბულიდან ისინი მოსკოვში უნდა გაფრენილიყვნენ და მოსკოვიდან – სოხუმში. არ ჰქონდათ შესაძლებლობა სტამბულიდან საათნახევარში თბილისში ჩაფრენილიყვნენ და თბილისიდან სულ რაღაც 460 კილომეტრში სოხუმში ჩასულიყვნენ…

ახალგაზრდა აფხაზ მასწავლებელს ვკითხე:

• რას ასწავლით?
• მშობლიურ ენას! – მიპასუხა მან რაღაცნაირი ნიშნისმოგებით… ეტყობოდა, რომ ჩემთან საუბრის გაგრძელება არ სურდა…

ხოლო თამილამ, რომელიც დაახლოებით ჩემი ასაკისა იყო, რაღაცნაირი შიშით, ქურდულად მითხრა, რომ მან იცის ქართული, რადგან თბილისში ექვსი წელი ცხოვრობდა, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი დაამთავრა და ჩემითაც დაინტერესდა… რამდენიმე ფრაზა გავცვალეთ რუსულად… ემოციები მახრჩობდა, პულსი, მგონი, ორასამდე ამივიდა, მაჯაზე ხელს ვიჭერდი და ცრემლები თავისით მომდიოდა… აფხაზური ენის მასწავლებელი ბიჭი და თამილა გააოგნა ჩემმა ცრემლებმა, სახეზე დაკვირვებით შემომხედეს, რომ დარწმუნებულიყვნენ, მართლა ვტიროდი თუ არა… როგორც კი ტელეფონი და ინტერნეტი ჩავრთე თბილისის აეროპორტში, ნალა არგუნი ვიპოვე ფეისბუქზე და ფრენდ რიქვესტი გავუგზავნე, მან არ დამიდასტურა და მხოლოდ ფოლოვინგის უფლება მომცა ფეისბუქმა… ნალას მოსაკითხი მესიჯიც მივწერე: Hi, Nala, glad to meet you on facebook. Hope we can make a good friendship…  მაგრამ ნალას ჩემი მესიჯი არც კი „დაუსინავს“, როგორც თანამედროვე თინეიჯერები ამბობენ… ზოგჯერ გადავხედავ ხოლმე მის კედელს ფეისბუქზე… ულამაზესია ნალა, ფოტოებზე მისი სილამაზით მოხიბლული მეგობრები აღტაცებულ კომენტარებს უწერენ… როგორ მინდა, რომ მეც მქონდეს ამის საშუალება, ვუთხრა, რომ ძალიან ლამაზია, რომ ჩვენს შორის კონფლიქტი რაღაც გაუგებრობაა და შეგვიძლია ვხარობდეთ ერთმანეთით… იშვიათად რომ ქართველმა მოახერხოს სოხუმის კადრების გადაღება, იქ მოგზაურობა… რაც კი მინახავს ვიდეოები, ყველგან ეს თვალხატულა აფხაზეთი გამოიყურება, როგორც უკიდურესად განუვითარებელი სამყარო, დანგრეული ინფრასტრუქტურით… და ამ ვიდეოებს ყოველთვის ახლავს სახლებწართმეული, დევნილი ქართველი სოხუმელების ცრემლები, გულები, სევდით გაჯერებული კომენტარები…

საზღვარი არა აქვს ქართველთა მონატრებას, სევდას და ტკივილს და საზღვარი არა აქვს არც აფხაზთა რისხვას ჩვენდამი… ჩვენ გვგონია, რომ ჩვენი სხეულის ნაწილი მოგვაჭრეს, საიდანაც დღემდე სისხლი გვდის და ველოდებით ჟამს, როცა ეს ჭრილობა შეხორცდება… მას კი მხოლოდ სამართლიანობის აღდგენა, ამ ხალხის საკუთარ სახლებში დაბრუნება თუ განკურნავს, აფხაზებს კი ეჩვენებათ, რომ მათი განუვითარებლობა, თვითგამოცხადებული სახელმწიფოს უღიარებლობა, ეკონომიკური კრახი და სამყაროსგან სრული იზოლაცია ქართველების დამსახურებაა… ჩვენ ვერ გაგვიგია, როგორ შეიძლება წაგვართვან ჩვენი ისტორიული მიწა, ხოლო მათ ვერ გაუგიათ, როგორ შეიძლება, რომ სამყარომ უარი უთხრას დამოუკიდებელ განვითარებაზე…

არ ვიცი, რა პოლიტიკური გზა არსებობს ეთნოკონფლიქტების რეგულირებისთვის, მაგრამ მგონია, რომ ყოველგვარი კონფლიქტი დედამიწაზე ჩვენი უვიცობის, უსულგულობის, მიუხვედრელობის პირდაპირპროპორციულია… რომ შეუძლებელია არ არსებობდეს ალტერნატიული გზები… რომ ზეციდან ეს მიწები თანასწორი, დაუყოფელი, თავისუფალია და რომ პოლიტიკური საზღვრების რეგულირება, სახელმწიფო მოწყობა ყოველთვის შეიძლება იყოს ისეთი, ამ მიწაზე მაცხოვრებელი არცერთი მოქალაქე არ დააზიანოს, არავის წაართვას საკუთარ სახლში ცხოვრების უფლება, არავისთვის იყოს აუცილებელი იარაღის აღება…

საქართველოს ევროინტეგრაციის პროცესი არა მხოლოდ 1991 წლის დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან, სულხან-საბას ევროპაში ელჩობის ამბიდან იწყება… ზუსტად 305 წლის წინ დაიძრა ერთი ბრძენი კაცი და ლუდოვიკო მეთოთხმეტესთან ”მეთხუთმეტე კაცად მიიღეს”… თუმცა მან მაშინ ”რაც შეიტანა, ისევე ის გამოიტანა იმ სახელგანთქმულ ვერსალიდან”, მაგრამ დღეს სამყარო ღიაა, ქართულ-ევროპული ურთიერთობები სულ სხვა ფაზაშია…

ქართველები ხშირად ვღიზიანდებით, რატომ იწელება საქართველოს ევროინტეგრაციის პროცესი, მაგრამ გვიჭირს მწარე სინამდვილის აღიარება, რომ საქართველო არ არის ევროპული სტანდარტების ადეკვატური… ბევრჯერ მომისმენია, რომ ევროკავშირი არის არა პოლიტიკური, არამედ ეკონომიკური გაერთიანება, რომ ამ კავშირის უძლიერეს სახელმწიფოებს ნაკლებად სჭირდებათ პოლიტიკური ალიანსები, უფრო ეკონომიკური განვითარების მიმართულებითაა საჭირო თანამშრომლობა, რათა კაცობრიობამ მიაღწიოს მიზანს, რომელიც ჯერ კიდევ მეთორმეტე საუკუნის ქართველმა პოეტმა, მსოფლიო რენესანსის სათავეებთან მდგომმა რუსთველმა გააცხადა თავისი გმირის, ავთანდილის პირით, როცა მან მეფე როსტევანს მიმართა: „მიეც გლახაკთა საჭურჭლე, ათავისუფლე მონები, შენ დაამდიდრე ყოველი ობოლი, არას მქონები“… „რაცა თქვენთვის არ ვარგიყოს საჭურჭლესა დასადებლად, მიეც ზოგი ხანაგათა, ზოგი ხიდთა ასაგებლად“… ადამიანთა კეთილდღეობის იდეას ბევრი მწერალი შეხმიანებია, მაგრამ საოცარი ფილოსოფიური ლირიზმით თუ ლირიკული ფილოსოფიით გადმოსცა ეს იდეა მეოცე საუკუნის უდიდესმა ქართველმა მწერალმა ოთარ ჭილაძემ ლექსში „ადამიანი გაზეთის სვეტში“:

„ჯარი სამშობლოს მტრისაგან იცავს და სიცოცხლესაც

მხოლოდ სამშობლო მოსთხოვს ჯარისკაცს.

ვერც ჯარისკაცი ვერ ეტყვის უარს, თუ აქვს და იცის საკუთარ ჭერის და პურის გემო,

თუ მზეს აფასებს და თუ კუსავით ყოველთვის თან არ დაათრევს ჯავშანს“…

ამ სიტყვებით სახელმწიფო მოწყობის მთელ ფილოსოფიას ნათელი ეფინება: ჯარისკაცს სიცოცხლეს სამშობლო მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოსთხოვს, თუკი მას უპუროდ და უჭეროდ არ ამყოფებს, თუ თავისუფლებას არ უზღუდავს და თუ სამყაროს შემეცნების, ესთეტიკური ტკბობის უნარსაც შეარჩენს…

2016 წელს ნატოსა და ევროკავშირის საინფორმაციო ცენტრმა მიმიწვია სემინარზე ”მასწავლებელი – მეგზური ევროპისკენ”… მომდევნო სასწავლო წელს კი ისე დაემთხვა, რომ ქართული ლიტერატურის პარალელურად სკოლაში ვასწავლიდი არჩევით საგანს ”XIX-XX საუკუნეების დასავლეთ ევროპისა და ამერიკის ლიტერატურა”… მეათეკლასელებთან ერთად იმდენი რამ გავიაზრეთ ქართული და დასავლური მწერლობების საერთო პარადიგმებზე, რომელთა ასახვა ლიტერატურას, როგორც ყოფის პროექციას,  ყველაზე ეფექტურად ძალუძს… გავიაზრეთ ქართული მწერლობა დასავლური ლიტერატურის გზაჯვარედინზე, რუსთველი, როგორც  მსოფლიო რენესანსის მამამთავარი, ლიტერატურული მიმდინარეობების სტილური და იდეური ერთობა, მუდმივმა სინთეზირებამ უამრავ აღმოჩენამდე მიგვიყვანა…

როგორც მშობლიური ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელს, ბევრი ვალდებულება მაქვს და მიმაჩნია, რომ რაღაც მნიშვნელოვანი მისიაც უნდა ვიტვირთოთ მასწავლებლებმა ჩვენი ახალი თაობების წინაშე, მაგრამ აღნიშნულ სემინარზე დასწრების შემდეგ განმიმტკიცდა განცდა, რომ ჩემი მოსწავლეებისთვის ვარ მეგზური ევროპისკენ, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს ისეთი თაობების აღზრდას, რომელთათვისაც ევროპული ღირებულებები: უფლებათა დაცვა, თანასწორობა, სამართლიანობა, კეთილდღეობა, კულტურული განვითარება უმთავრესია… რომ მხოლოდ სკოლის მისიის დოკუმენტად შედგენილ ქაღალდზე არ უნდა დარჩეს თანამედროვე განათლების ეს მიზნები…

ამასწინათ ვკითხულობდი რომენ გარის შესანიშნავ რომანს „ევროპული აღზრდა“, სადაც პოლონეთის ოკუპაციის საშინელი სცენებია აღწერილი. ეს ამ ავტორის პირველი რომანია, 1945 წელს გამოქვეყნდა და ფრანგი კრიტიკოსების ლიტერატურული პრემიაც დაიმსახურა. რომანის გმირი, 14 წლის არაჩვეულებრივი ბიჭი იანეკ ტვარდოვსკი, რომელსაც ფაშიზმმა ოჯახი გაუნადგურა და თვითგადარჩენისთვის იბრძვის, ნათლად ხედავს, რომ არსებობს ორი ევროპა: ფაშისტური და მაღალცივილიზებული, მსოფლიო კულტურას ნაზიარები, ვისაც ხელოვნება უყვარს და სიმშვიდეში ცხოვრება ურჩევნია.

ეს ხომ ევროპის უახლოესი წარსულის ამბებია… იანეკი ოცნებობს, რომ შეიქმნას „ახალი სამყარო… ერთიანი… შრომასა და სიხარულში ნაშენი“… სადაც იქნება „ მუსიკა და წიგნები, პური და ძმური სითბო ყველასთვის… არანაირი ომები… არანაირი სიძულვილი“… რომ „ჩვენ სინათლისკენ მივდივართ“, რომ „მნიშვნელოვანი არაფერი კვდება… მხოლოდ ადამიანები და პეპლები“…

რომანის ფინალში გმირის გამგმირავი კითხვა: „რისი გულისთვის უნდა იბრძოლო, ილოცო? რაში გარგია ეს იმედები, ან რატომ უნდა გწმადეს? სამყარო, სადაც ადამიანები იტანჯებიან და კვდებიან, არაფრით განსხვავდება იმ სამყაროსგან, სადაც ჭიანჭველები იტანჯებიან და კვდებიან“… და თუკი ეს ფერადი სამყარო საოცარი წესრიგით გაუჩენია უფალს, სადაც ჭიანჭველებსა და  ფუტკრებსაც კი აქვთ საკვირველი წესები, შრომობენ, ქმნიან და ცდილობენ კეთილდღეობა მოიპოვონ, რატომ უნდა უჭირდეთ ამის მიღწევა ადამიანებს?

ევროპული აღზრდა… მე – მეგზური ევროპისკენ… ჩემი მოსწავლეები შორს ჰომოფობიისგან… ტოლერანტობა… სოლიდარობა… თანამშრომლობა… შემოქმედებითი განვითარება… თავისუფლება… სილაღე… ეს ის სამყაროა, სადაც მინდა, რომ თქვენთან ერთად ვცხოვრობდე, ადამიანებო… ვინც არ უნდა იყოთ, სადაც არ უნდა იყოთ და როგორებიც არ უნდა იყოთ თქვენ…