კაცობრიობა, მსოფლიო საზოგადოება მუდმივ დინამიკაშია; იზრდება, იცვლება, იხვეწება, ახალს ითავისებს, სტერეოტიპებს ებრძვის, დოგმებს ამსხვრევს, ტაბუებს ხსნის, კომპლექსებისაგან თავისუფლდება. განვითარებული საზოგადოების მამოძრავებელ, წამყვან ძალას კი განათლებით და კულტურით გამორჩეული ადამიანები წარმოადგენენ. ასეთი ადამიანების აზროვნება ეფუძნება თანამედროვე ევროპის ისეთ ფასეულობებს, როგორიცაა, მრავალფეროვნება, მრავალფეროვნების ღირებულებად აღიარება, ცვლილებების, განვითარების კანონზომიერების გაგება და გააზრება, მულტიკულტურალიზმი და კონცეფციათა ინტეგრირება დროსა და სივრცეში.
საქართველოს იდენტიფიცირება ევროპასთან, ქართველი ერის მსოფლიო კოსმოპოლიტურ ჭრილში განხილვა, ვფიქრობ, წარმოუდგენელია სახელმწიფო ჰიმნის გარეშე, რომელსაც მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ჰიმნის ჟანრის სახეობათა შორის. მან განიცადა მოდიფიკაცია როგორც ამა თუ იმ ეპოქის ისტორიულმა დოკუმენტმა და თავისი კვალი დატოვა სხვადასხვა ქვეყნის ისტორიაში.
როგორც ცნობილია, ევროკავშირისა და ევროპის საბჭოს ჰიმნი – ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენის მე-9 სიმფონიის უკანასკნელი ნაწილია. ბეთჰოვენმა ჰიმნი შექმნა ფრიდრიხ შილერის ლირიკული პოემის ,,სიხარულის ოდის“ მიხედვით. იგი ევროპულ ჰიმნად აღიარებულ იქნა 1972 წელს ევროპის საბჭოს მიერ ჰერბერტ ფონ კარაიანის ოფიციალური საორკესტრო არანჟირებით. ევროკავშირის ენებს შორის დისკრიმინაციის თავიდან ასაცილებლად ჰიმნს ოფიციალური ტექსტი არ აქვს და მაშასადამე, არ იმღერება.
ჩვენი ქვეყნის სახელმწიფო ჰიმნი სახელმწიფო დროშისა და გერბის გვერდით სახელმწიფო ემბლემას წარმოადგენს. „ყველაზე დიდი გამოგონება ქვეყანაზე ანბანი, ჰიმნი და დროშაა, რადგან სამთავე თავისუფლების სათავეა“, – წერდა ნ. დუმბაძე. სახელმწიფო ჰიმნში პირველ რიგში გაცხადებული უნდა იყოს ერის მისწრაფებანი. ეროვნული იდეა ეს არის მთავარი კომპონენტი სახელმწიფო ჰიმნის შექმნისათვის. სახელმწიფო ჰიმნი თავის როლს თამაშობს ყველა საზოგადოებაში. სახელმწიფო ჰიმნის ზოგადი ნიშან-თვისებებია: მასაზე ორიენტაცია და მისი მობილიზების უნარი, სემანტიკურად ოპტიმისტური, მხნე ხასიათი. ეროვნული ღირებულებების ხაზგასმა, ინტონაციურად მიმზიდველი და ადვილად დასამახსოვრებელი მელოდია, სიტყვისა და მუსიკის ორგანული კავშირი, როგორც ვოკალურ, ისე ინსტრუმენტულ ვარიანტში მისი შესრულების შესაძლებლობა.
დღეს პრაქტიკულად ყველა ქვეყანას მისი უნიკალური ეროვნული იდენტობა გამოარჩევს. ის ქოლგას ჰგავს, რომლის ქვეშაც ქვეყანა ერთიანი და ამაყია. ეროვნული ჰიმნების ერთადერთი მიზანია, რომ მათ საჭიროებისამებრ გააღვივონ პატრიოტიზმისა და ეროვნულობის შეგრძნება მოქალაქეთა შორის.
დღევანდელ მსოფლიოში არ არსებობს იმაზე მეტად ცნობილი ნაციონალისტური ჰიმნები, როგორიცაა საფრანგეთის ჰიმნი ,,La Marseillaise“, დიდი ბრიტანეთის ,,Got Save the Queen“(,,ღმერთო დაიფარე დედოფალი“) და ამერიკის შეერთებული შტატების ჰიმნები ,,The Star-Spangled Banner (,,ვარსკვლავებით მოჭედილი დროშა“). ისინი პატრიოტული სიმღერებია, რომლებსაც კარგად იცნობენ მთელ მსოფლიოში, როგორც ქვეყნის იდენტობის ნაწილს, რომელიც ამ ქვეყნების დამოუკიდებლობისა და თავისუფლების სიმბოლოდ აღიქმება.
საგულისხმოა ის ფაქტი, თუ როგორი გზა განვლო საქართველოს ჰიმნებმა ევროკავშირამდე. შემთხვევით არ უკავშირდება ჩვენი ინტერესი სახელმწიფო ჰიმნს. XX საუკუნის საქართველოს ისტორია ამავდროულად ,,ჰიმნების ისტორიაცაა“, რომელშიც სარკესავით აისახა ჩვენს ქვეყანასა და მის კულტურაში მიმდინარე უმნიშვნელოვანესი სოციალურ-პოლიტიკური მოვლენები და კატაკლიზმები.
ჰიმნი, საუკეთესო შემთხვევაში ერის უპირველეს მუსიკალურ ჰიტად უნდა იქცეს, ის აუცილებლად მოგვითხრობს ამბავს. თითოეულ ამბავს კი გააჩნია თავისი მესიჯი, ზოგჯერ ფარული, რიგ შემთხვევაში კი საკმაოდ აშკარა.
,,ჰიმნის მიღების მთავარი კრიტერიუმებია: რიტმი, მელოდია და ჰარმონია, რომლებიც სავსებით უნდა შეესაბამებოდეს ხალხურ ეროვნულ სიმეტრიას, სიტყვები, ასე ვთქვათ, თარგმანი უნდა იყოს ჰიმნის მუსიკისა, ხოლო ჰიმნი უმთავრესად თავისი მუსიკით უნდა მეტყველებდეს. ჰარმონიის მხრივ არ უნდა იყოს აჭრელებული ქრომატული ნიშნებითა და რთული მოდულაციით“, – წერდა დამოუკიდებლობის პერიოდის საქართველოს ჰიმნის ავტორი კოტე ფოცხვერაშვილი.
საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას 1918-1921 წლებში ჰქონდა საკუთარი ჰიმნი – ,,დიდება“, საკუთარი გერბი და დროშა. ჰიმნი „დიდება“ წარმოადგენს ტექსტისა და მუსიკის პათოსის აბსოლუტურ თანხვედრას. ჰიმნში სიტყვა დიდება შვიდჯერ მეორდება, ამას თავისი სემანტიკური ახსნა აქვს. კერძოდ, შვიდი არის ჰარმონიულობისა და სრულყოფილების სიმბოლო, მუსიკაში კი ეს სრულყოფილება და კომპოზიციური მთლიანობა განპირობებულია სიტყვა ,,დიდების“ აღმავალი სვლებით. ჰიმნში აისახა: ძმობის, ერთობის, თავისუფლებისა და სამშობლოს სიყვარულის ის იდეალები, რომლებსაც გარკვეული თვალსაზრისით პირველი რესპუბლიკის იდეოლოგია ეფუძნებოდა, ანუ კოტე ფოცხვერაშვილმა გამოიყენა ის პრინციპი, რომლითაც 1792 წელს რუჟე დე ლილმა შეთხზა საფრანგეთის დიდი ბურჟუაზიული სალაშქრო სიმღერა. მაშასადამე, ჯერ კიდევ საქართველოს პირველი დამოუკიდებლობის ჰიმნი ერთგვარი რემინისცენცია იყო ფრანგული ბურჟუაზიული რევოლუციის იდეალებისა.
„დემოკრატიული რესპუბლიკის სამწლიანი არსებობა თავისი განცდის ინსტენსიურობით, უფრო ძლიერი იყო, ვიდრე – ჩვენი მონობის ასი წელი“, – ასე აფასებდა კონსტანტინე გამსახურდია საქართველოს ხანმოკლე, მაგრამ ბედნიერ ხანას. სრული უფლება გვაქვს ვთქვათ, რომ დამოუკიდებელი საქართველოს ხანმოკლე არსებობა და ის წლები, რომლებიც იმ ხანას წინ უძღოდა, არის ორგანული ნაწილი ჩვენი ეროვნული კულტურის ისტორიისა, ნაწილი, ურომლისოდაც სრულიად ირღვევა განვითარების ბუნებრივი სურათი. ქართულმა შემოქმედებითმა ინტელიგენციამ შეძლო გამოემჟღავნებინა ერის დიდი შემოქმედებითი პოტენციალი, ეჩვენებინა, რომ ქართველი ხალხი ღირსია საკუთარი თავი დაიმკვიდროს თანამედროვე ცივილიზებულ სამყაროში. თუმცა დამოუკიდებლობის დაკარგვის შემდეგ საქართველოს რთული და მძიმე გზის გავლა მოუხდა, იმას, რასაც საფუძველი ჩაეყარა დამოუკიდებლობის დროს, უკვალოდ არ ჩაუვლია. სწორედ, იმ წლებშია საძიებელი ფესვები ბევრი სასიკეთო საქმისა, რომელთა განხორციელება მაინც მოხერხდა მომდევნო ხანაში.
მონოიდეოლოგია გარკვეულწილად აზრის სიკვდილია, მასთან ბრძოლა მხოლოდ და მხოლოდ მუდმივი ეჭვითა და განახლებული აზრით შეიძლება. თუ ავტორიტარული ცენზურა ებრძოდა აზრების გასაჯაროებას, ტოტალიტარული ცენზურა ახშობდა ამ აზრების ფორმულირების შესაძლებლობასაც კი. ოღონდ, თუ საზოგადოებრივი აზრის შემთხვევაში ეს ზეწოლა ანონიმურია და მის უკან კონკრეტულად არავინ დგას, ტოტალიტარულ სისტემაში ეს ზეწოლა გაპიროვნებულია ბელადისა და მისი სისტემის ფიგურებით. ამ აზრით, ტოტალიტარული სისტემა იყო მცდელობა და ხშირად წარმატებული მცდელობაც, პოლიტიკურ ინსტანციას შეეღწია ადამიანის ფსიქიკის მანამდე არნახულ სიღრმეებში.
ახლა დავახასიათოთ საქართველოს სსრ სახელმწიფო ჰიმნი – ტექსტში მოცემულია საბჭოთა ბელადის, მათი იდეოლოგიის ქება-დიდება. ეს ჰიმნი საინტერესოა იმ თვალსაზრისით, რომ ტექსტი ერთგვარად ხარკს უხდის საბჭოთა იმპერიას და კიდევ ერთი დადასტურებაა იმისა, რომ ტოტალიტარული იდეოლოგია არ იზიარებს ინდივიდუალური თავისუფლების იდეალებს. მასიურობა, იმპერატიულობა მიღწეულია აკორდული ფაქტურის, პუნქტირის ხშირი გამოყენებით, გაორმაგებული აკორდებით, დინამიკური ნიუანსების ხშირი ცვლით. მუსიკალური ენის ჰიპერბოლურობა, რაც გამოიხატება გუნდისა და ორკესტრის მასიურ ჟღერადობაში, ზუსტად შეესატყვისება ტექსტში გადმოცემულ ყალბ ოცნებებსა და ქვეყნის ,,ბედნიერ მომავალს“.
XX საუკუნის საქართველოში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია ცენზურა და კულტურა. XX საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული ხელოვნება გამოხატვის განსაკუთრებით რადიკალურ ფორმებს მიმართავს. ეს შეეხო მუსიკასაც. ამ დროს ჩვენს ქვეყანაში საბჭოთა რეჟიმი კრძალავდა ან ებრძოდა ყველაფერ პროგრესულს, რაც ასოცირდებოდა თანამედროვე კულტურასთან, ანუ მოდერნთან.
რაც შეეხება საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენას 1991 წელს, შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს იყო ქართველი ერის სამოცდაათწლიანი ოცნების ასრულების დასაწყისი, რომელმაც აღიდგინა ის ძველი ატრიბუტიკა, რაც საქართველოს ჰქონდა 1918-1921 წლებში, შესაბამისად – ჰიმნი ,,დიდება“.
საქართველოს ამჟამინდელმა ჰიმნმა – ,,თავისუფლება“, თავის დროზე დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია ჩვენს საზოგადოებაში.
დღევანდელი საქართველოს ჰიმნი ტექსტისა და მუსიკის ზუსტ შინაარსობრივ სინქრონს წარმოადგენს. ერთი მხრივ, ეს მიღწეულია ზ. ფალიაშვილის მუსიკალური ენის სისადავითა და მოქნილობით, მეორე მხრივ, ქართველი კლასიკოსი პოეტების ნაწყვეტების კომპილაციით. მეტი თვალსაჩინოებისათვის საინტერესოა პარალელის გავლება ,,დიდებასთან“. ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ჰიმნი ,,დიდების“ პირველივე ტაქტიდან იხატებოდა ქართველი ერის სწრაფვა თავისუფლებისაკენ, ეს გადმოცემული იყო საფეხურებრივი აღმავალი სვლებით. ჰიმნში ,,თავისუფლება“ კი მოცემულია უკვე თვითდაჯერებული, თავისუფლებამოპოვებული ერის სულისკვეთება, რომელიც ხშირი ოსტინატური ფაქტურით მიიღწევა. იგი ამგვარი გამომსახველი ხერხებით უახლოვდება ევროკავშირის ჰიმნის სამეტყველო ენას.
სამივე ჰიმნის ანალიზის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქართველოს ორი დამოუკიდებლობის პერიოდის ჰიმნი გადმოგვცემს ქართველი ერის მუდმივ სწრაფვას ევროპული ღირებულებისაკენ – თავისუფლებისკენ, რომ თავისუფლება ერის ბუნებრივი მოცემულობაა. რაც შეეხება საბჭოთა პერიოდის ჰიმნს, იგი ილუზორულ ქვეყანაში მცხოვრები ერის სრული ილუსტრაციაა.
დაბოლოს, შეიძლება ითქვას, რომ ამ თემის გაშუქებით, კიდევ უფრო საინტერესოდ, მულტიკულტურული მიდგომით ჩემს გაკვეთილებზე ვისაუბრებ ევროპულ ფასეულობებსა და ღირებულებებზე. ჰიმნების ისტორია ხომ ევროპასთან ინტეგრირების ისტორიაცაა. ჰიმნის მიმოხილვით ჩვენ გავიხსენეთ საქართველოს უახლესი ისტორია, რომელიც ორგანულადაა დაკავშირებული 20-ე საუკუნის საქართველოში სახელმწიფოებრივი რეჟიმის ცვლილებასთან, სახელმწიფოებრივი ატრიბუტიკის შეცვლასთან, შესაბამისად, ჰიმნების ისტორია და ისტორია ჰიმნებში წარმოგიდგინეთ ევროპული ჰიმნებისა და XX საუკუნის საქართველოს ჰიმნების მაგალითებზე, მოცემულ სოციო-კულტურულ და პოლიტიკურ კონტექსტში. აქვე დავძენ, რომ ჰიმნების ისტორია და ისტორია ჰიმნებში, როგორც საგაკვეთილო რესურსი, ხელმისაწვდომი იქნება როგორც ისტორიის, ხელოვნების, ასევე ლიტერატურის საგნის პედაგოგებისათვის.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- Eyck, Guntyher F. , The Voice of Nations: European National Anthems and their Authors
Greenwood Press Westport, Connecticut, London 1995
- Kuhn, Hans , Defining a Nation in Song: Danish Patriotic songs in songbooks of the period 1832-1870
A. Reitzels Forlag AS, Kobenhavn, 1990 - Leonard, Hal, National Anthems From Around the World, Hal Leonard, 1996
- Nettl, Paul , National Anthems, (Translated by: Alexander Gode)
Frederick Ungar Publishing Co., New York 1967
- Svejda, George J., History of the Star Spangled Banner From 1814 to the Present
Division of History: Office of Archeology and Historic Preservation, 1969
- Grolier Encyclopedia (CD-Rom) 1996
- ვახტანგ ბერიძე, კულტურა და ხელოვნება დმოუკიდებელ საქართვლოში 1918-1921წლები, თბილისი 1992
