ტექტსტი, როგორც გრძნობა – დეკოდირების ენობრივი ასპექტი

„შეგრძნებების ჩანგლით

მე გავტეხავ რეალობის ნაჭუჭს
და ათქვეფილი, უმი ფანტაზია,
თვალსა და ხელს შუა
მეხსიერების ერბოკვერცხად შეიწვება“…

/მამუკა ლეკიაშვილი/

ნებისმიერი ტექსტი, იქნება ეს აბზაცი, წინადადება თუ მხოლოდ სიტყვა, ცოცხალი ორგანიზმია, რომელიც მკითხველთან ურთიერთობით ცოცხლობს და ჩვენს შეხებას ისევე გრძნობს, როგორც ცოცხალი სხეული. უცვლელად ობიექტური მდგომარეობის მიუხედავად, ტექსტს გააჩნია ყოველ ჯერზე სხვადასხვაგვარად გარდაქმნის ჯადოსნური ძალა, რომლითაც მკითხველის ცნობიერებაში განსხვავებული მნიშვნელობებით ყალიბდება ხოლმე და განსხვავებულ აღქმას, შეგრძნებებსა თუ ემოციებს იწვევს. ეს განსხვავებულობა დეკოდირებით, ტექსტის გაშიფვრის უნარით განისაზღვრება.

დეკოდირებისას  გრაფემების და ფონემების სწრაფი კომბინირებისა და გონებაში არსებული ნიმუშების (მარცვლების, სიტყვების) შეცნობის გზით წერილობითი ტექსტი მეტყველებად გარდაიქმნება. ამ გზით იგი იქცევა პირობით სიმბოლოთა თანამიმდევრობად, რომელიც გარკვეულ აზრს შეიცავს თავისი თემით, შინაარსით, დანიშნულებით, ჟანრით, სტრუქტურით, ლექსიკით, სტილით, ფორმატით და ასე შემდეგ. ასე ტექსტი თავისი კონტექსტებითა და ქვეტექსტებით მკითხველის ტრანსაქტორად გვევლინება და მას ყოველ ჯერზე განუმეორებელ გამოცდილებას სთავაზობს.

ამგვარი ტრანსაქცია, როგორც „ინტერაქცია“ ჯონ დიუიმ  და არტურ ბენტლიმ დაუკავშირეს კარტეზიანულ ან ნიუტონისეულ ფილოსოფიურ დუალიზმს – პარადიგმას, რომელიც ადამიანურ არსებობასა და ბუნებას ცალკეულ ორგანიზმებად განიხილავს. სტიმულ-რეაქციის, სუბიექტ-ობიექტის, ინდივიდუალურ-სოციალური დუალიზმის თეორიები  ხსნის გზას  შემეცნებისათვის, მსგავსი ურთიერთობები მნიშვნელოვან ადგილს იჭერს სოციალურ თუ კულტურულ კონტექსტებში და აზროვნების ახალ, ენობრივ ტრანსაქციულ მოდუსებს განაპირობებს.  ამდენად, ურთიერთობის ამ ტრანსაქციაში უპირველესი როლი მკითხველის ენობრივ მზაობას, კომპეტენციას ენიჭება.

ტრანსაქციის ცნება ენობრივი აქტივობების გაგების პროცესში ზოგადად თანამონაწილეობს, ხოლო კითხვისა და წერის პროცესში – სპეციფიკურად. ტრადიციულად, ენა განიხილება, როგორც  კოდის მატარებელი სისტემა, პირობითი წესებისა და შეკავშირების ადგილად,   მოსაუბრის ან მოკალმის მოსახერხებელ ხელსაწყოდ ან მსმენლისა და მკითხველის აზრების ანაბეჭდად.  აზროვნების ეს გზა ისე ღრმა და ორგანულია, რომ ის აგრძელებს ფუნქციონირებას უხმოდ ან მკაფიოდ უმეტეს წიგნიერების თეორიებსა და რიტორიკაში[1].

ენის როლი

ლუიზ როზენბლატის წიგნმა „ლიტერატურა, როგორც გამოძიება“ (Literature as Exploration) (1938), ერთგვარად შეცვალა კითხვის პროცესებისადმი დამოკიდებულება და კითხვის სწავლების პრაქტიკული ასპექტები. მასში ვკითხულობთ: „ერთი და იგივე ტექსტი სხვადასხვა ინდივიდისთვის განსხვავებულ მნიშვნელობას ატარებს, ვინაიდან წაკითხულის მნიშვნელობა მკითხველის უნიკალურ წინარე ენობრივ ცოდნაზე, შეხედულებაზე, ღირებულებებსა და მსოფლმხედველობაზე, მეტიც, ‘აქ’ და ‘ახლა’ არსებულ ფსიქო-ემოციურ მდგომარეობაზე დაყრდნობით კონსტრუირდება.“

როგორც წესი, ენა იმდენად რთულ მოვლენად განისაზღვრება, მეცნიერებს უჭირთ მისი ძირითადი საზღვრების ზუსტი დადგენა, რაც იმთავითვე მოითხოვს ენის ძირითადი ფუნქციების გარკვევას და ენის გამიჯვნას არაენობრივი მოვლენებისაგან. ერთ-ერთ პრიმარულ ფუნციად ექსპრესიული (ლათ. expressio ‘გამოვხატავ’), გამომხატველობითი ფუნქცია მოიაზრება, რადგან ადამიანი მხოლოდ ენის საშუალებით გამოხატავს საკუთარ აზრებს და უკვე გამოხატული ენის საშუალებით იგებს სხვის აზრებს. ენის მეორეული ფუნქცია კომუნიკაციაა. სიახლე არაა ის ფაქტი, რომ ადამიანები ბგერით  თუ არაბგერით (კინეტიკურ ან ნიშანთა) ენასთან ერთად იყენებენ გრაფიკულ ენას და, რომ თანამედროვე ადამიანი წარმოუდგენელია დამწერლობის გარეშე, ამ გზით კი დაგროვილი ცოდნა თაობიდან თაობებს გადაეცემა. ხოლო ის გზა, რომლის საშუალებითაც ენა აზრებს ცნებებად გამოსახავს, მის მესამეულ, საარტიკულაციო (ლათ. articilatio ’ვანაწევრებ’) ფუნქციად განიხილება.

ინფორმაციის გადაცემის პროცესი, როგორც ერთიანი საკომუნიკაციო აქტი, სინამდვილეში ორი, ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი პროცედურისაგან შედგება: speech production მეტყველე­ბის წარმოქმნა (ანუ ინფორმაციის ენობრივი კოდირება) და speech perception მეტყველების პერცეფცია (ანუ კოდირებული ინფორმაციის ენობრივი დეკოდირება). როგორც პირველი, ისე მეორე პროცედურა ენის, როგორც სისტემის ფარგლებში ხორციელდება იმ განსხვავებით, რომ ერთ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მეტყველების სინთეზთან, მეორე შემთხვევაში კი – ანალიზთან.

ტექსტთან, როგორც საგანთა სამყაროსთან, მოცემულობასთან, ობიექტად ქცეულ სინამდვილესთან მიმართებას ადამიანი აღქმის საშუალებით ამყარებს. იგი შეიცავს გარკვეულ ინფორმაციას, რომელიც მოქმედებს შეგრძნებათა ორგანოებზე. აღქმის პროცესში ფიზიკური ინფორმაცა გადაიქცევა ნერვულ იმპულსებად, ე. ი. ფიზიოლოგიურ ინფორმაციად, რომელიც აღწევს ცენტრალურ ნერვულ სისტემამდე, სადაც იგი უკვე ფსიქიკურ ინფორმაციად გარდაიქმნება. აღქმის შედეგად ჩვენს ცნობიერებაში ჩნდება ანაბეჭდი წარმოდგენის ანუ საგნის ხატის სახით, რომლებიც, ძირითადად, ფსიქიკური ანაბეჭდებია და ქმნიან რთულ სისტემას.  წარმოდგენა კი მენტალური მოვლენაა, საგნის მენტალური სურათია და მისი აღქმა გრძნობათა ორგანოების მეშვეობით შეუძლებელია. თუმცა იგი იკონურია, საგანს ან მოვლენას ჰგავს განსხვავებით ცნებისაგან, რომელიც  არ არის იკონური და აზრია საგნისა ან მოვლების შესახებ. თუმცა ენაში მოქმედებს არა იკონურობის, არამედ პირობითობის პრინციპი, რადგანაც სიტყვა გამოხატავს არა წარმოგდენას, არამედ – ცნებას, რომელიც აზრია საგნის ან მოვლენის შესახებ. შესაბამისად, კომუნიკაციის პროცესში შესაძლებელი ხდება წარმოდგენების ცნებებად გარდაქმნა – აზროვნების დანაწევრება. არტიკულაციის (დანაწევრების) ეს პროცესი ხორციელდება ბგერის საშუალებით, რადგან წარმოდგენა ცნებად გარდაიქმნება მხოლოდ ბგერასთან კავშირში და მის გარეშე. დანაწევრებული ბგერა ადამიანს საშუალებას აძლევს ბგერათა სასრული რაოდენობით გამოხატოს ცნებათა უსასრულო რაოდენობა. ენის როლი აზროვნების წარმოქმნის საქმეში განუზომელია, რადგან აზროვნების ყველაზე პროდუქტიული საფეხური – კონცეპტუალური აზროვნება – მხოლოდ ენის პროდუქტია, ენის საშუალებით წარმოიქმნება. ამრიგად, მოლაპარეკე სუბიექტი მეტყველების პროცესში ფსიქიკურ და ფიზიოლოგიურ სტრუქტურებს (წარმოდგენებს და დაუნაწევრებელ ბგერებს) გარდაქმნის ლინგვისტურ სტრუქტურად. აზროვნების ცნებებად დანაწევრების წესები გრაფიკულ ენებს ბგერითი ენებისგან აქვს ნასესხები.

ფერდინანდ დე სოსიურის დიქოტომიური მოდელისაგან (ენობრივი ნიშანი = აღმნიშვნელს + აღსანიშნი) განსხვავებით,  ამერიკული სემოიოტიკის ფუძემდებელმა, ჩარლს სანდერს პირსმა, შემოგვთავაზა სამგამზომილებიან/სამსახა ფორმულირება, რომელიც უფრო ახლოა გარემოში ადამიანის არსებობის ტრანსაქციური აზრისა. „ნიშანი, – წერს პირსი, ერთნაირად მიემართება როგორც საგანს, ასე აზრს. ნიშანი უკავშირდება თავის ობიექტს მხოლოდ მენტალური ასოციაციის შედეგად და დამოკიდებულია ჩვევაზე (1933, 360). მას შემდეგ, რაც პირსმა აშკარად არ ისურვა,  გამყარება თვალსაზრისისა, რომ „აზრი“ ცალკე არსებული მოცემულობაა, მან ფაქტობრივად დაადგინა მიმართება ნიშანს, ობიექტსა და ინტერპრეტანტს შორის (1935, 347). ეს ტრიადული მოდელი განსაზღვრავს ენობრივ პროცესებს, რომლებიც მონაწილეობს მეტყველების, მოსმენის, წერის და კითხვითი მსოფლაღქმის ინდივიდუალურ  ტრანაქტებში, რომელიც ითავითვე გულისხმობს ცალკეულ გარემოსთან ტრანსაქციასაც.

ენაში სიტყვის სრული აზრის გადმოსაცემად შემოიტანეს აისბერგისებრი ხატი  [Bates 1979, 66]. წვერო  მნიშვნელობის ზოგად ასპექტს ასახავს, ხოლო დაფარული ძირი საკუთრივ მნიშვნელობებს. ენობრივი აქტივობა ვარაუდობს კინესთეტიკურ, კოგნიტურ, აფექტურ, ასოციაციურ მარტიცებს, რომელიც ჩნდება ან ილექება ჩვენს ცნობიერებაში და დამოკიდებულია ჩვენი ყურადღების ფოკუსზე. ენობრივი რესერვუარი არ უნდა წარმოვიდგინოთ, როგორც ვერბალური ნიშნები, რომლებიც სტატიკურად მიმართულია მნიშვნელობისაკენ. ფერდინანდ დე სოსიურისეული ენობრივი ნიშნის ორი მხარე – აღმნიშვნელი (საგნის ბგერითი სუბსტანცია, აკუსტიკური ხატი) და აღსანიშნი (საგნის თვისების ამსახველი ცნება)  ღირებულებას იძენს კონკრეტულ  დროში და განისაზღვრება გარემოებით.  შესაბამისად, ნებისმიერი ენობრივი ამბავი, მოვლენა თუ აქტი შეპირობებულია, განმცდელია ინდივიდის ფიზიკური ან ემოციური მგომარეობით, მაგალითად, დაღლით ან სტრესით. სწორედ ამ ფაქტორთა გარიგება/ტრანსაქცია აისახება კიდეც ყურადღების და, შესაბამისად, მთელი პროცესის ხარისხზე.

შერჩევითი ყურადღება

ამერიკელი ფსიქოლოგისა და ფილოსოფოსი, უილიამ ჯემსი (William James) მიიჩნევს, რომ ჩვენ მუდმივად ვართ ჩართული „არჩევით აქტივობებში“, რომლებიც მან სახელდო, როგორც „შერჩევითი ყურადღება“  (1890, 1:284[2]). ცნობიერების ნაკადი თუ ცნოებიერების  ველი „ყურადღებას გაძლიერებით ან შეფერხებით“ თავად აწარმოებს შერჩევის პროცესს (1: 288) და ამ ქმედებას ხშირად უწოდებენ „ფენომენთა კოქტეილს“. ადამიანებით გადაჭედილ ოთახში, სადაც  სხვადასხვა თემებზე აქტიურად საუბრობენ, ჩვენი ყურადღების ფოკუსს ერთჯერადად ერთ თემას მივაპყრობთ, დანარჩენი კი ფონად რჩება. სწორედ ასევე შეგვიძლია მივაპყროთ ჩვენი ყურადღება ამ ველის უფრო ფართო ან ვიწრო არეალს.  შერჩევითი ყურადღების გათვალისწინებით ტრანსაქციური კონცეფცია არ მოგვცემს შეცდომის დაშვების უფლებას, როგორც მექანიკურ არჩევანს ფიქსირებულ ობიექტთა მასივში და არა როგორც ცნობიერების შინაარსის არეალებსა თუ ასპექტებში.

ამგვარად, ენობრივი ქმედება გულისხმობს რა ურთიერთდაკავშირებულ კინესთეტიკურ, კოგნიტურ, აფექტურ ასოციაციურ მატრიცებს, რომლებიც შემოდის ცნობიერებაში და გადადის   უკანა პლანზე ან ითრგუნება, დამოკიდებულია იმაზე, თუ სად შეჩერდა ყურადღება. ლინგვისტური/ენობრივი რესერვუარი უნდა განვიხილოთ არა როგორც სტატიკურად მნიშვნელობებთან დაკავშირებული გარემომცველი სიტყვითი ნიშნები, დაახლოებით ისე, როგორც ბეჭდვისას მანქანა ირჩევს ფიქსირებულ ასო-ნიშანს, არამედ როგორც პოტენციური ტრიადული სიმბოლიზაციების ნალექით სავსე ავზი. ნიშნის, აღმნიშვნელისა და ორგანული მოცემულობის ამგვარი კავშირი ჩანს, რომ გახდება აქტიური სიმბოლიზაცია, ფუნქცია შერჩევითი ყურადღების ფუნქციებისა, რომლებზეც გავლენას ახდენს დროის გარკვეული მონაკვეთი თუ გარემოებები. მაშასადამე, ნებისმიერი ენობრივი პროცესი განპირობებულია ინდივიდის ფიზიკური ან ემოციური მდგომარეობით, მაგ., გადაღლითა ან სტრესით. ყურადღება შეიძლება გაკონტროლდეს ან გაიფანტოს, იყოს ინტენსიური ან ზედაპირული. სწორედ ამგვარი ფაქტორები შემოდის ტრანსაქციაში და განაპირობებს ენობრივი პროცესების ხარისხს.

რადგან ,,ყველაფერი, რაზედაც ვფიქრობთ, წარსულს შეიცავს”, მეტიც, ,,ყოველგვარი ფიქრი ნიშანს წარმოადგენს” – თუკი ჩარლზ  პირსს საშუალებას აძლევს ამტკიცოს, რომ ,,ადამიანი ნიშანია”, ტექსტის და მასში ადამიანის, როგორც ნიშნის ამოკითხვა აქ სამყაროს, როგორც ტექსტის უნივერსალურ კონტექსტში ხდება, შინაგანი ხედვა სწორედ ამ უნივერსალურ კონტექსტზეა მიპყრობილი, ერთობასა და ერთიანობაზეა ორიენტირებული, ეხება აწმყოს, წარსულსაც და მომავალსაც. ამდენად ყველაფერი, რაც ადამიანმა იცის სამყაროს ობიექტების შესახებ, რასაც გრძნობს მათთან ურთიერთობისას, ის, რასაც ობიექტის ფორმა ჩააგონებს და ისიც, რა საშუალებითაც მას შეიმეცნებს – ადამიანობის ნიშანი და ადამიანის ინტერპრეტანტაა. ხსოვნა თვით ენაშია აკუმულირებული და როგორც აზროვნების, ისე ადამიანობის ნიშანს წარმოადგენს.

ენა პირველადია, როგორც უშუალო, სპონტანური და თავისუფალი; მეორეულია, რამდენადაც შემმეცნებელი, მოქმედი და ძალის მქონეა; და მესამეულია, რამდენადაც გახსენების, ჩვეულების, სინთეზის, კომუნიკაციის, რეპრეზენტაციის, სემიოზისის პროცესებს აწესრიგებს და მეორეს პირველთან არა მხოლოდ გარეგნულად, არამედ შინაგანადაც აკავშირებს დროსა და სივრცეში.

დასკვნის მაგიერ

„…ეს ის ლექსია,

წაკითხვისანავე რომ გავიწყდება

და სათაურიც არ გაჰყვება მეხსიერებას.

თავშესაფარია უადგილოდ დარჩენილი ყველა სიტყვის.

აქ ყველა სიტყვაა, რომელიც ვიპოვე და დავკარგე.

ეს უსიტყვებო ლექსია…

პირველხარისხოვანი სათქმელი

მეორეხარისხოვანი აზრებით დაიმტვერა

და სტრიქონებს შორის ჩაიმალა.

ფეხს თუ წამოჰკრავთ,

ნუ დამიბრუნებთ –

ისინი ადრესატებთან მიდიან“.

 (ნატო ონგოროყვა, უსიტყვოდ)

[1] Louise M. Rosenblatt, WRITING AND READING: THE TRANSACTIONAL THEORY, New York University

1988.

[2] James, W. (1890). The principles of psychology (2 vols.). New York: Henry Holt.