თამაში და მისი მნიშვნელობა

თამაში ბავშვისთვის ადრეული ბავშვობიდანვე წარმოადგენს სწავლის პირველად საშუალებას. თამაშის დროს ბავშვები სიამოვნებით იყენებენ ყველა „იარაღს”, რაც იმ დროისთვის გააჩნიათ – საკუთარ სხეულს, ოჯახებსა და თანატოლებთან ურთიერთობას, გარე სამყაროს. თამაში ყველა სხვა აქტივობაზე უკეთ ასაზრდოებს ბავშვის ჯანმრთელ განვითარებას. სწორედ თამაშის მეშვეობითაა შესაძლებელი ადრეული სწავლება. ბავშვები თამაშობენ, რადგან სიამოვნებთ. თამაშს შეუძლია, უამრავი ფორმა მიიღოს, მაგრამ მისი გულისგული მისგან განცდილი სიამოვნებაა. სიამოვნება მსგავსი აქტივობის განმეორების სურვილს ბადებს, განმეორების გზით მიიღწევა ოსტატობა, დაოსტატება კი, თავის მხრივ, იწვევს თავდაჯერებასა და ამოცანის შესრულების შეგრძნებას.

ბავშვები, გარემოებებიდან და საჭიროებებიდან გამომდინარე, სხვადასხვაგვარ თამაშში ებმებიან. თამაშის ტიპები მოიცავს:

* ეულად თამაშს – ბავშვი დამოუკიდებლად, მარტო თამაშობს, მიჰყვება საკუთარ ინტერესებს სხვებისა და სხვებთან ურთიერთობის გარეშე;

* თამაშის ყურებას – ამ დროს ბავშვი სხვა ბავშვების თამაშს უყურებს, სვამს კითხვებს და იძლევა რჩევებს, მაგრამ არ მონაწილეობს თამაშში;

* პარალელურ თამაშს – ბავშვები თამაშობენ ერთნაირ თამაშს მსგავსი მასალებით, გვერდიგვერდ, მაგრამ ერთმანეთთან საუბრისა და ურთიერთქმედების გარეშე;

* ასოციაციურ თამაშს – ბავშვები ერთმანეთს ეთამაშებიან, იყენებენ საერთო მასალას და აქტივობებს ყოველგვარი ორგანიზების გარეშე;

* კოოპერაციულ თამაშს – ბავშვები ერთად მოქმედებენ და ურთიერთქმედებენ, რათა ერთად ითამაშონ ან შექმნან რაიმე ორგანიზებული და წინანსწარგანზრახული.

თამაშებს განასხვავებენ სირთულის მიხედვითაც. პირველ ეტაპზე თამაში მარტივ, შეგრძნებებზე დამყარებულ, შესწავლით და მასალების გამოყენებაში დაოსტატებისკენ მიმართულ აქტივობას წარმოადგენს. ასეთია, მაგალითად, ფანქრით ხაზების გავლება-ჯღაბნა, წყლის დასხმა, ქვიშის ჩაყრა-გადმოყრა, ზარის ჩამოკვრა.

როცა ბავშვები მასალებს გარდაქმნიან ან ახალს იგონებენ, ჩნდება წესები და ბავშვები სიმბოლურ თამშში ერთვებიან. მაგალითად, ბავშვმა შესაძლოა გადააჯვარედინოს ორი ჯოხი ლათინური T-ს მსგავსი სიმბოლოს დასაწერად ან შესთავაზოს მეორეს პლასტილინის „ნამცხვრები”. მეტყველების უნარის განვითარებასთან ერთად ბავშვები იწყებენ მასალებისა და ქმედებებისთვის სიტყვების გამოყენებას. ამ დროს ისინი ერთვებიან კოოპერაციულ, „თანამშრომლობით” თამაშებში და თანატოლებთან ფორმალური აქტივობა-თამაშისადმი მეტი ინტერესი უჩნდებათ.

თამაშის დროს ბავშვები იგებენ ცნებების შესახებ, სწავლობენ საგნების დაჯგუფებასა და კლასიფიკაციას, ეცნობიან საგნებისა და მოვლენების შინაარსს, იწყებენ პრობლემების გადაჭრას.

ხშირად თამაში შეიცავს ცდებსა და შეცდომებს და პრობლემების გადასაჭრელად საჭირო ამოცანებს. თამაში ბავშვისგან მოითხოვს არჩევანის გაკეთებას, ქმედებას, გეგმის შედგენას და მიზნის მიღწევას.

თამაშის მეშვეობით ბავშვებს უვითარდებათ კუნთების კონტროლისა და კოორდინაციის უნარები, რომლებიც საჭიროა სიარულის, დარტყმის, ჭამისა თუ წერის დროს. ახალფეხადგმული ბავშვის უხეში მოტორული უნარები შესაძლოა გაძლიერდეს სათამაშო ურიკაზე მიწოლისას, უფრო მოზრდილ ბავშვებთან – ვთქვათ, კლასობანას თამაშისას.

ნატიფი მოტორული და მანიპულაციური უნარები ვითარდება, როცა ბაღის ასაკის ბავშვები იყენებენ თითებს, ვთქვათ, სიმინდის რგოლებისგან (ე.წ. „ჩირიოს”) ყელსაბამის გაკეთებისას (იხ. სურათი) ან როდესაც 2-3 წლის პატარა ფანქრით ქაღალდზე ხატვას ცდილობს.

 

ხელისა და თვალის კოორდინაციისა და ჩაჭიდების უნარები ვითარდება ბურთის გადაგდება-დაჭერისას.

ოთახში, დარბაზში ან სხვა დახურულ სივრცეში ბურთზე ფეხის დარტყმისას ბავშვები ივითარებენ მსხვილი კუთების კოორდინაციას, ძალის კონტროლსა და მოქნილობას.

თამაშის დროს ლაპარაკი, სიმღერა, ლექსების წარმოთქმა და სიტყვებით თამაში ბავშვებს მეტყველების უნარებს ხვეწს და ეს პროცესი გართობის დროს მიმდინარეობს.

თამაში ავითარებს წარმოსახვასა და შემოქმედებით უნარებს, ავარჯიშებს ბავშვს ისეთ სოციალურ უნარებში, როგორებიცაა ვისიმე დალოდება, ვინმესთან მოლაპარაკება, რიგრიგობით ლაპარაკი, თანამშრომლობა, ემოციების გამოხატვა და გაზიარება.

* მიეცით ბავშვებს მეტი დრო და შესაძლებლობა როგორც დამოუკიდებელი, ისე მართული თამაშისთვის. მოერიდეთ თამაშის ჯილდოდ შეთავაზებას.

* პატივი ეცით თითოეული ბავშვის უნიკალურ, ინდივიდუალურ სტილსა და მიდგომას სწავლისა და თამაშისადმი.

* გამოუძებნეთ ბავშვებს დიდი სივრცე უსაფრთხო გამოკვლევისა და თამაშისთვის. შეზღუდეთ ამ დროს აკრძალვების რაოდენობა. მოაწყვეთ სათამაშო სივრცე დადგენილი საზღვრებით, როგორც შიგნით, ისე გარეთაც.

* მოამარაგეთ ბავშვები ნაირ-ნაირი საინტერესო და უსაფრთხო მასალით, შესთავაზეთ ასეთივე საინტერესო და უსაფრთხო აქტივობები, რომლებიც მარტივიდან რთულისკენ იცვლება: სათამაშოები, საშუალებები წერისა და ხატვისთვის, წიგნები, მუსიკალური ინსტრუმენტები, საზეიმო ტანსაცმელი, თავსატეხები, სამაგიდო თამაშები. არ არის აუცილებელი, სათამაშო მასალები ძვირი ან რთული იყოს. მთავარია, ისინი ბავშვების განვითარებას შეესაბამებოდეს.

* მოერიდეთ ბავშვების ზედმეტად სტიმულირებას, განსაკუთრებით – ჩვილ ასაკში. ისინი თვითონვე მიგანიშნებენ თავიანთი აგზნების ზღვარს ტირილით (ყვირილით) ან თვალის არიდებით.

* მკაფიოდ განუსაზღვრეთ ბავშვებს სივრცის მოწყობის წესები (ასევე – საზღვრებიც) და ის მასალები, რომლებიც შეუძლიათ გამოიყენონ სათამაშოდ.

* გამოუყავით ბავშვებს სივრცე, სადაც მათ შეეძლებათ მშვიდად, სხვების ჩაურევლად ითამაშონ, სხვა, უფრო ხმაურიანი აქტივობებისთვის განკუთვნილი სივრცისგან მოშორებით. ამ სივრცეში უნდა იყოს ხალიჩა ან ფარდაგი, რბილი ბალიშები, ბავშვის ზომის ავეჯი და სხვა.

* მუდმივად ატრიალეთ სათამაშოები ან მასალები ბავშვების ინტერესის შესანარჩუნებლად.

* დააკვირდით ბავშვებს და წყნარად ადევნეთ თვალი მათ თამაშს. ჩაინიშნეთ, რა მოსწონთ ან არ მოსწონთ, რა აინტერესებთ. მიაქციეთ ყურადღება იმ სათამაშოებსა და მასალებს, რომლებიც მათ წარმოსახვის ამოქმედებისკენ უბიძგებს. ბავშვები ხშირად სიამოვნებით თამაშობენ ჩვეულებრივი საგნების საბავშვო ვერსიებით (სათამაშო სასწორით, ჭურჭლით, ავეჯით და სხვ).

* წაახალისეთ ბავშვები, მოგიყვნენ, რას აკეთებენ და როგორ გრძნობენ თავს. გააცანით მათ ახალი სიტყვები ლექსიკონის გასამდიდრებლად, ჩაინიშნეთ მათი ნათქვამი.

* დაეშვით ბავშვების სიმაღლეზე და შეურთდით მათ თამაშს. მოუწონეთ თამაში და შეუქმენით მისი გაგრძელების მოტივაცია. არასოდეს დასცინოთ ბავშვების თამაშს.

* გაუზიარეთ მშობლებს/ოჯახებს, რა შეამჩნიეთ მათი შვილების თამაშზე დაკვირვებისას.

* ურჩიეთ მშობლებს, ჩააცვან შვილებს ადვილად გასარეცხი ტანსაცმელი და მტკიცე ფეხსაცმელები.

ძალიან მნიშვნელოვანია უსაფრთხოების საბაზისო წესების დაცვა თამაშის დროს ბავშვის დაზიანების ალბათობის შესამცირებლად. ეს წესები გულისხმობს უსაფრთხო სათამაშოებით, მასალებითა და გარემოთი ბავშვების უზრუნველყოფას. იხილეთ „კალიფორნიის ბავშვთა მოვლისა და ჯანმრთელობის პროგრამის” რამდენიმე დოკუმენტი, რომლებიც დაგეხმარებათ, წარმოიდგინოთ ბავშვთა უსაფრთხოების რამდენიმე სახელმძღვანელო წესი:

* შიდა და გარე გარემოს უსაფრთხოების წესების ნუსხა;

* პლაკატი/პოსტერი სასულე გზებში საგნების შესაძლო შესუნთქვა-გადაცდენასა და ასფიქსიაზე;

* პლაკატი/პოსტერი „უსაფრთხო სათამაშო მოედანი”;

* სათამაშოების უსაფრთხოების წესების ნუსხა.

სასარგებლო რესურსები ბავშვებისთვის თამაშების ორგანიზების შესახებ:

www.zerotothree.org/play/more.html

https://playingforkeeps.org/site/library_01.html

გამოყენებული ლიტერატურა

Perry, B., Hogan, L., Marlin, S. Curiosity, Pleasure and Play: A Neurodevelopmental Perspective. Haaeyc Advocate, June 15, 2000. www.childtrauma.org/ctamaterials/Curiosity.asp.

Koralek, D. (2004). Spotlight on Young Children and Play. National Association for the Education of Young Children. Washington, D.C.