ჰეკლბერად გავიცანი. არადა, ჰაკლბერია – წიგნების მაღაზიაში ნანახ ორი წლის წინანდელ გამოცემასაც სწორედ ასე აწერია: მარკ ტვენი, „ჰაკლბერი ფინის თავგადასავალი“. მთარგმნელი იგივეა – თამარ დიასამიძე. ეს თარგმანი ბავშვობაში წავიკითხე, თანაც ზედიზედ რამდენჯერმე: დავამთავრებდი და ისევ თავიდან ვიწყებდი. რა მექნა, ნათხოვარი მქონდა და ადრე თუ გვიან უნდა დამებრუნებინა. ყურიც მთავარი გმირის იმ სახელს მიეჩვია, რომელიც მაშინ ეწერა წიგნში – ჰეკლბერი, ჰეკი.
ორი თვის წინ ინგლისური წიგნების მაღაზიაში გადავაწყდი და, ბოლოს და ბოლოს, იმ ენაზე წავიკითხე, რომელზეც მარკ ტვენმა დაწერა. განუზომლად დიდი სიამოვნება იყო. ოღონდ პირველივე გვერდების კითხვისას მივხვდი, რომ ჩვენ „ჰაკლბერი ფინის თავგადასავალი“ არ გვაქვს – ეს წიგნი თავიდან უნდა თარგმნოს ვინმე მამაცმა, თავზეხელაღებულმა მთარგმნელმა, არც წლების დაკარგვას რომ არ შეუშინდება და არც ენობრივ ექსპერიმენტებს, დიდ, აზარტულ თამაშს.
გახსოვთ ის ეპიზოდი, ჰაკი რომ გოგოსავით გამოეწყობა და შუა ხნის ქალბატონის წინაშე თავშესაქცევ სცენას გაითამაშებს – ვითომ ძალიან ნაზი, ზრდილობიანი, დახვეწილი არსებაა? ჯერ ამბობს, სარა უილიამსი ვარო, მერე – მერი უილიამსიო. დაშვებულ შეცდომას რომ გააცნობიერებს, საჩქაროდ გამოასწორებს: სარა მერი უილიამსი მქვიაო. წიგნის ქართული თარგმანი სწორედ ამ „გოგოს“ მაგონებს, იმდენად თვალშისაცემია გაკეთილშობილებისკენ სწრაფვა, ხელოვნური სამშვენისები, ვითომ-მოკრძალება და ვითომ-დახვეწილი მეტყველება, უხერხული სიტუაციებიდან თავის დაძვრენის მცდელობები.
სინამდვილეში ეს „ჰაკლბერი ფინის თავგადასავლის“ ქართული თარგმანი კი არა, სალიტერატურო ენით გადმოწერილი ამბავია, დაწვრილებით მოყოლილი შინაარსი. მარკ ტვენის წიგნში დიალექტების ნამდვილი ფეიერვერკია, ყოველდღიური მეტყველება, ცოცხალზე ცოცხალი ენა. მას, ვინც ახალ თარგმანს შეეჭიდება, მაგარი გული უნდა ჰქონდეს – არაერთხელ მოუწევს სქელ კედელთან თავით შეჯახება, გაუვალ უღრანში ჩაკარგვა, სასოწარკვეთის წუთებიც ბევრჯერ დაუდგება. არადა, ღირს ამგვარი თავგანწირვა იმისათვის, რომ მოზარდებისა თუ ზრდასრულების უსაყვარლესი წიგნი იმ სახით მოხვდეს მკითხველის ხელში, რა სახითაც მწერალმა შესთავაზა თავის დროზე.
აქვე ერთი რჩევაც მისთვის, ვინც ამ საქმეს შეუდგება: ყოველმხრივ გაუმართლებელი იქნება უცხო ენის დიალექტების ჩანაცვლება ქართული კილოებითა თუ კილოკავებით. განსაცდელში ჩავარდნილ მთარგმნელს ხან გამომგონებლობა მოუწევს, ხან სიტყვა-გამოთქმათა ფაქიზი გადარჩევა. საკმარისია, ერთხელ მაინც მოუქციოს ზანგმა ჯიმმა გურულად ან ზემო იმერულად, რომ გამოუსწორებლად დაზიანდეს მთელი თარგმანი და კომიკური ეფექტი მივიღოთ იქ, სადაც ის სრულიად ზედმეტი იქნება.
არც „მეფე“ და „ჰერცოგი“ უნდა ლაპარაკობდნენ ვერა-ვაკელი ყალთაბანდებივით.
აღარაფერს ვიტყვი იმაზე, როგორი დიდი წიგნია მარკ ტვენის „ჰაკლბერი ფინის თავგადასავალი“ და რა მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს მის წაკითხვას იმ ასაკში, როცა მთელი სამყაროს მდინარეები გიხმობენ, როცა სახლიდან გაქცევა ყველაზე იდუმალი ნატვრაა და თავგადასავლების ძიება – უდიდესი ვნება.
მართალია, ეს წიგნი გამოსვლის დღიდან არაერთხელ აკრძალეს სხვადასხვა მიზეზით, მაგრამ დამფასებელთა და აღფრთოვანებულთა რიცხვი ყოველთვის გაცილებით მეტი იყო, ვიდრე მისი დამწუნებლების. სასკოლო პროგრამიდანაც ამოუღიათ და მერე ისევ დაუბრუნებიათ ამერიკის სკოლებში. სულ ცოტა ხნის წინ მინესოტის შტატის ქალაქ დულუთში როგორც მისი, ასევე ჰარპერ ლის „ნუ მოკლავ ჯაფარას“ სწავლებაზე თქვეს უარი – რასისტული გამონათქვამები შავკანიანი მოსწავლეებისთვის შეურაცხმყოფელია და მათ გარიყვას უწყობს ხელსო. უარესი რა შეიძლება დაემართოს მოზარდს, რომელიც მეტისმეტად სწორხაზოვნად მოაზროვნე აღმზრდელთა ხელშია ჩავარდნილი?
წინა წლებში სიტყვა „ზანგი“ ხვდებოდათ ყურში ცუდად და სცადეს, შეეცვალათ სიტყვით „მონა“. სხვა სიტყვებიც სცადეს, მაგრამ დიდად ვერც ერთმა გაამართლა. ან კი როგორ გაამართლებდა?! მსგავსი მცდელობები მხოლოდ თავშესაქცევ ამბად შემორჩება ისტორიას.
პირველად 1885 წელს აკრძალეს მასაჩუსეტსის შტატში – მაკულატურაა და მეტი არაფერი, ბარაკებში მცხოვრებთა საკითხავიაო. დრომ საპირისპირო დაამტკიცა – მარკ ტვენის ამ ბრწყინვალე წიგნმა საუკუნესაც გაუძლო და მეტსაც. ზოგიერთი მოსაზრებით, ის სულაც პირველი ამერიკული რომანია. შესაძლოა სადავოდ გახადო ეს მოსაზრება, შესაძლოა მის ლიტერატურულ ღირსებაში ეჭვიც შეიტანო – ამის უფლება მკითხველს აქვს. ერთი რამ ცხადია: „ჰაკლბერი ფინის თავგადასავალი“ ის წიგნია, რომლის აკრძალვაც უპატიებელი დანაშაულია, რომლის ცუდად თარგმნაც შესაძლოა, ნაკლებად მძიმე და მისატევებელი, მაგრამ ასევე დანაშაულია.
ამერიკულ ლიტერატურაზე ჩემსავით შეყვარებული მკითხველისთვის კი წარმოუდგენელია სამყარო ამ გონიერი, გამბედავი, თავგადასავლების მაძიებელი, გარდასახვის შესაშური უნარის მქონე ბიჭის გარეშე. არც ამერიკა, არც მე-19 საუკუნე არ არსებობს უჰაკლბეროდ.
