(ტანჯვის არსზე გურჯიევსა და ლევ შესტოვთან)
ხშირად მიფიქრია ტანჯვის სამყაროსეულ პრინციპზე, წუთისოფლის, ყოფიერების ტრაგიკულ „ძირზე“ – ორსაწყისიანობაზე, ინიდაიანურობაზე. მოზრდილი ადამიანის შემთხვევაში, ახსნა მაქვს: განსაცდელი, ტანჯვა წინაპირობაა სიბრძნისა, კათარსისისა, ნუ, ვთქვათ, განწმენდისა, როგორც რელიგიაც გვეუბნება… მაგრამ ეს ჩვენზე, უფროსებზე, ცოდვილებზეა საუბარი. ვერაფრით ამიხსნია, რატომ იტანჯება ბავშვი?! რომელიც ვერც ტანჯვას გააცნობიერებს ჯერ, ვერც ვერაფერს ისწავლის მისგან და არც ისეთი ცოდვილია, რომ „უკან“ მიეგოს, რადგან ღვთის წიაღს არც დაშორებია და მასთანააო ჭეშმარიტებაც, როგორც წმინდა ტექსტებიც გვასწავლის… პატარის ტანჯვა ჩემთვის დღემდე გადაულახავი ანაქრონიზმია, ანომალია, რომელსაც ვერც ფილოსოფიით ვხსნი, ვერც რელიგიით და ვერც მატერიალისტთა ხისტი პრაგმატიზმით. ყველა უმწეოა ამ ფაქტის წინაშე ალბათ…
მოდი, შევხედოთ, როგორც ფიქრობენ ამაზე ჭკვიანნი თუ ბრძენნი ამა ქვეყნისანი.
დავიწყოთ გურჯიევით, რომლის ნააზრევი სულ მაინტერესებდა და ახლახან მივაგენი რუსთაველზე პატარა წიგნის მაღაზიას, რომელშიც მისი ლექციები შევიძინე… ვინ იყოს ეს ადამიანი? კავკასიელი მისტიკოსი, რომლის იდეებმა მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია თანამედროვე დასავლურi ფილოსოფიისა და კულტურის განვითარებაზე; დიდი მოძღვარი, როგორადაც მას ბევრი მიიჩნევდა თუ, როგორც ზოგიერთი თვლიდა, უდიდესი თაღლითი და შარლატანი. ამ უკანასკნელ დასკვნას ნაკლებად მიგვაღებინებს მისი წიგნი „დანახული რეალური სამყაროდან“, რომელიც 1924 წლიდან 1930 წლის ჩათვლით პერიოდს მოიცავს.
ეს წიგნი დავიწყე გურჯიევის ლექციით სატანჯველის აზრზე (ნიუ-იორკი, 22 თებერვალი, 1924 წელი); რა არისო ადამიანის ტანჯვის მიზეზი, როგორც ყველა ჩვენგანი, გურჯიევიც სვამს ამ „მარად“ კითხვას: „ვიტანჯებით ყოველთვის, როდესაც მექანიკურ სიმშვიდეს მოვისაკლისებთ, ამიტომ სატანჯველის მრავალი ფორმა არსებობს“(17).
თუნდაც ქრისტიანულ რელიგიაში არის „ტანჯვით მხიარულების“ სენტენცია, რომელიც გვაგუებს მეორე იდიომთან: „ყველაფერი ღვთის ნებაა“. მხიარულება არ ვიცი, მაგრამ ტანჯვაში არის ერთგვარი ტკბობის მომენტი, – თუნდაც მის შემდეგ მოგვრილ შვებაში („დედამ რა შვას ძე, პირველთა ჭირთ აღარ მოიხსენებსა, ძის სიხარულით დაჰკარგავს ილაოს მზგავსთა სენებსა“), ეს მეც განმიცდია; აი, რას წერს გურჯიევი ნებისმიერი სახის აღმაფრენაზე: „აღმაფრენა – იაფი საქონელი“. ანუ, გამოდის, მისი აზრით, ტანჯვა მაღლა დგას ბედნიერებაზე. ეს არა მარტო მისი აზრია, ამიტომ ვაკეთებ აქცენტს…
ტანჯვის მიზეზების ძიება ადამიანის ორბუნებიანობასთან მიგვიყვანს, რამეთუ ერთბუნებიანნი მარტო ანგელოზები თუ დემონები არიან: „კარგი ადამიანი ხართ თუ ცუდი, ამას მნიშვნელობა არ აქვს, მხოლოდ ორ მხარეს შორის (სიკეთე და ბოროტება – მ. ი.) კონფლიქტს ენიჭება მნიშვნელობა“ და ეს კონფლიქტი ნებისმიერ დროსაა მოსალოდნელი.
რა დროს იტანჯები კაციო, გურჯიევმა? ა) როცა ისეთ რამეს აკეთებ, რაც არ გსურს; ბ) თუ რაც გსურს, იმას ვერ აკეთებ. თუმცა იგი ტანჯვას ორ ჯგუფად ყოფს: 1) გაცნობიერებული; 2) არაცნობიერი. მოდით, ახლა ტანჯვის შედეგებზეც ორიოდ სიტყვა: იმას, რომ არ გქონდეთ პურის ფული და იტანჯებოდეთ, სჯობს, გქონდეთ პური და არ ჭამდეთ, – ისე იტანჯებოდეთო, თუნდაც დიეტის დროს. თუმცა, ასე იქნება თუ ისე, „თუ თქვენ რომელიმე ცენტრში იტანჯებით, აზროვნებითსა თუ ემოციურში, თქვენ ფსიქიატრიულში მოხვდებით“ (18). გამოდის ჩვენი ტვინი, ნერვული სისტემა მყიფეა და პერმანენტულ ტანჯვას ვერ უძლებს. თუმცა თუ ტანჯვა, ასე ვთქვათ, ჰარმონიულია და არსებობს შესაბამისობა, ბალანსი უხეშსა და ნატიფს შორის, გადავრჩებით, – „სხვაგვარად რაღაც გატყდება“.
გურჯიევის ამოსავალი დებულებაა: „იმისთვის, რომ გაიგო (სამყარო – მ. ი.), აუცილებელია საკუთარი თავის ცოდნა“ (19), ეს ჩვეულებრივი ეგზისტენციალიზმია – მე ვარ მიკროსამყარო, რომელიც მაკროს ერთგვარი მოდელია და საუკეთესო საშუალება ამ უკანასკნელის ასახსნელად…
მოდი, ცოტა გავავრცოთ ეს ჩვენი საკითხი და ვისაუბროთ ლევ შესტოვის, თანამედროვე ფილოსოფიის წარმომადგენლის, წიგნის მიხედვით; ესაა „დოსტოევსკი და ნიცშე“… ფილოსოფიას ბადებსო არა ტანჯვა, ტრაგიზმი, არამედ მისგან გაქცევის მცდელობა, ანუ იდეალიზმი: „მე სრულიადაც არ ვგულისხმობ ხალხების ჭირს – თემურ ლენგებს, ატილებს, ნაპოლეონებსა და კათოლიკურ ინკვიზიციასაც კი. მახვილისა და კოცონის ამ გმირებთან ჩვენ რა ხელი გვაქვს – რა საერთო გააჩნიათ მათ ფილოსოფიასთან?“ (4-5). ჰოდა, მიუხედავად გარშემო ამდენი ბოროტებისა, როგორ იბადება იდეალიზმი? იბადებაო სრულიად ძალდაუტანებლად… თვით პლატონის დროსაც კი იდეალიზმი შორს იყო იმ „სისუფთავისგან“, რომელსაც მან დღეს მიაღწია. ამიტომ ნამდვილი, „სუფთა“ იდეალიზმი პლატონსა და არისტოტელესთან კი არ უნდა ვეძებოთ, რომლებმაც ჯერ არაფერი იცოდნენ იდეალისტების გამაერთიანებელი პრინციპების შესახებ და „ზეცას“ „მიწისგან“ განაცალკევებდნენ – „უხინჯო“ იდეალიზმი ბოლო საუკუნეების პროდუქტია.
აქამდე ვერავის გაეგო, როგორ შეიძლება სული და მატერია „სხვადასხვა მხარე“ იყოს, მაგრამ უახლეს ფილოსოფიაში ისინი განაცალკევეს.
საჭიროა კი დიდი სიმაღლისა და შეუღწევადობის იდეალისტური „კედელი“, რომელიც თუნდაც მეცნიერებას, ფილოსოფიას საიმედოდ დაიცავს ცხოვრებისგან? ჭეშმარიტების მაძიებელნი ხომ ფილოსოფოსების მოსასმენადაც მიდიან (რასაც ჩვენ ახლა ვაკეთებთ, მე და თქვენ, მკითხველო…), იმ შემთხვევებშიც, როცა ურთულესი ცხოვრებისეული საკითხებია გადასაწყვეტი.
ნიცშე ამტკიცებდა, რომ ყოველგვარ თეორიებს შორის, ფილოსოფიურნიც ერთგვარი მემუარებია, ანუ ცხოვრების გამოცდილების გაზიარება… და რას ნიშნავს ჭეშმარიტების ძიება? ესაა, როცა გსურს სიმშვიდე, თუ ესაა, როცა სტიმული გჭირდება ახალი ბრძოლისთვის? ან იქნებ ეს ახალი თვალსაზრისის პოვნის მცდელობაა, ჯერ ართქმულისა და არგაგონილისა; ანაც იმისი სურვილი, რომ უამრავ პასუხგაუცემელ „რატომს“ მოუღო ბოლო? იქნებ, ეს თვითმართლებისთვისაა… ან ალოგიკურ, აუხსნელ უბედურებებში „დამნაშავის“ პოვნის და მერე ვინმეს დადანაშაულების მცდელობაა? ფილოსოფიასაც, როგორც რელიგიას, უნდა, ჰქონდეს იმპერატივი ჭეშმარიტების მფლობელობისა!…
„მათ, ვისაც ცუდი წარმოსახვა ან მცირე გამოცდილება აქვთ ასეთ საქმეებში, რეკომენდაციას ვაძლევ შექსპირის „ლედი მაკბეტი“ გადაიკითხონ. ის აუხსნის მიმნდობ ადამიანებს, რას აღწევდა იდეალიზმი და, რაც მთავარია, რა საშუალებებით!“(9)… იდეალიზმთანაა სახსენებელი ნებისმიერი შემოქმედებაც, არა? არა მხოლოდ ლიტერატურა. თუნდაც ის მშრალ ნატურალიზმს გვიჩვენებდეს, მაინც იდეალურზე „სწორებისთვისაა“, ცხადია… მხატვრულ შემოქმედებაში, თუ ჩავთვლით, რომ ის ღმერთთან ინიციაციაა, გაცნობიერებულთან ერთად, არაცნობიერი სულიერი პროცესებიცაა. ყველაფერი შეიძლება ვაპატიოთ მხატვრულ ნაწარმოებს (აპოლიტიკურობა, ასოციალურობა), მაგრამ ვერ ვაპატიებთ, თუ ზნეობრივი პრინციპებისადმი ერთგული არ იქნებოდა. ეს უნდა იყოს ხოტბაც ჭეშმარიტებისა და მშვენიერებისა, როგორც ამ ჭეშმარიტების ამსოფლიური გამჟღავნებისა. მაგრამ ეს ნაწარმოებები, როგორც ვთქვით, ხშირად მხოლოდ ხოტბა არაა და საზოგადოებრივი ნაკლოვანებების მხილებაცაა. ბელინსკი წერდა, რომ პეჩორინი (ლერმონტოვის „ჩვენი დროის გმირი“) ბოროტმოქმედი იმიტომ გახდა, რომ თავისი დროის რუსეთში საკუთარი უზარმაზარი სულიერი ძალის სათანადოდ გამოყენება ვერ შეძლოო… ლერმონტოვიც წერს, ამით ეთანხმება კიდეც ბელინსკის, რომ პეჩორინი სენია, საშინელი სენი საზოგადოებისა. თუმცა ამ პოეტის ინტერესის სფერო ნაკლის („სენის“) ჩვენება იყო და არა მისი განკურნების გზების ძიება… ამიტომაც ხელოვანს უნდა ჰქონდეს ი დ ე ა – რატომ იწერება ესა თუ ის ნაწარმოები.
კაცია და გუნება, ამიტომ მავანს შეიძლება პოეზია უსარგებლოდ მოეჩვენოს, მით უმეტეს, თუ იგი მატერიალისტია და არ იცის, რა არის სამყაროში, გარდა სტატისტიკისა და „გარდაუვალი აუცილებლობებისა“. ბევრს არ ესმის პოეტებისა, მათი სევდისა, რომანტიკისა თუ აღქმის ფაქიზი ნიუანსებისა. მეტიც, როგორც ვთქვი, ბევრს ის ფუჭად შეიძლება მიაჩნდეს, გამოყენებადობის თვალსაზრისით – „რაში გვჭირდება, მართლაც, პოეზია?“ ამისი ნათელი დადასტურებაა თანამედროვე, მომხმარებლური სამყარო, რომელიც მიდის იქითკენ, რომ კაცობრიობას პოეზია აღარ ჰქონდეს და აღარ შექმნას, რადგან ის წარსულის, ძველი დროის, ჰომეროსის, გოეთეს ან თუნდაც რუსთველის აწმყოში „მოუხმარ“ პრეროგატივად ჩათვალოს… მაგრამ „არსებობს ადამიანის სულის სფერო, რომელსაც მოხალისეები არასოდეს უნახავს. ადამიანები იქ მხოლოდ იძულებით მიდიან.
აი, ეს არის ტრაგედიის სფერო. იქ ნამყოფი ადამიანი სხვანაირად ფიქრობს, სხვანაირად გრძნობს, სხვანაირი სურვილების აქვს… და ადამიანი მიდის, თითქმის აღაც კი კითხულობს, რა ელის. ახალგაზრდობის ოცნებები, რომლებიც მისთვის მიუწვდომელი აღმოჩნდა, უკვე სიცრუედ, მაცდუნებლად, არაბუნებრივად ეჩვენება. ზიზღითა და მძვინვარებით საკუთარი თავიდან ამოიგლეჯს ყველაფერს, რისიც ოდესღაც სჯეროდა და რაც ოდესღაც უყვარდა. ცდილობს, ადამიანებს თავისი ახალი იმედის შესახებ მოუყვეს, მაგრამ ყველა შეძრწუნებული და გაოგნებული უყურებს. შეშფოთებული ფიქრებისგან გატანჯულ სახეზე, აღგზნებულ, უცნაური სინათლით მოელვარე თვალებში, ადამიანებს სურთ შეშლილობის ნიშნები დაინახონ, რათა მისადმი ზურგის შექცევის უფლება ჰქონდეთ…
აქვთ თუ არა იმედი იმ ადამიანებს, რომლებიც უარყო მეცნიერებამ და მორალმა, ანუ შესაძლებელია თუ არა ტრაგედიის ფილოსოფია?
Aimes-tu les damnes? Dis-moi.
Connais-tu I’irremissible?
Ch. Baudlaire“.*
შემოქმედება მალამოა ტრაგიკულებისთვის… მეტიც, თავადაც ერთ დროს ტრაგიკულები (ბარათაშვილი ან თუნდაც ვან გოგი) გვასწავლიან დიდ სიბრძნეებს, გვაზიარებენ დიდ ნათელს, რომ „სიძნელე გზისა გაგვიადვილდეს“, ყველამ ჩვენი ჯვარი ღირსეულად ვზიდოთ…
სანამ ის მძიმე დრო არ დამდგარა (მე ვიტყოდი, „ღმერთმა დაგვიფაროს-მეთქი“), როცა ხელოვნური ინტელექტი ჩაანაცვლებს ადამიანს; ინდივიდუალიზმსა და მასზე ამოზრდილ შემოქმედებითობას კი – მოანგარიშე თუ ნაანგარიშები, მონოტონური ნახატი, მუსიკა თუ მოთხრობა. მოდი, დავსვათ კითხვა: რას გვასწავლის პოეზია? ან, სულაც, რას გვასწავლის განსაცდელი, ტანჯვა? რას გვასწავლიან ნიცშეები და დოსტოევსკები?
…ისინი არაფერს არ „გვასწავლიანო“, ლევ შესტოვმა; ისინიც ეძებენ სინათლეს არა იმიტომ, რომ მიზნად აქვთ დასახული, გაგვანათლონ; არამედ იმიტომ, რომ დარწმუნდნენ – ის, რაც მათ სიკეთედ მიაჩნიათ, არის კი მართლა სიკეთე? თუ ეს „მაცდური, მოხეტიალე ცეცხლია“ ან „მათი აწეწილი წარმოსახვის ჰალუცინაცია?“. მკითხველი ყოველთვის მოწმეა ამ სულიერი პროცესებისა. ამიტომ, ჩვენ გვინდა ეს ვიცოდეთ, თუ არა, – მათი თუნდაც თხზულებები პასუხები კი არა, შეკითხვებია. თუნდაც ასეთი:
- რატომ იტანჯება ბავშვი, როცა მისი ერთი ცრემლიც კი არღვევს სამყაროს ჰარმონიას?!
- ვინ დარჩება კაცთა მოდგმისა თუ სამყაროსგან უარყოფილ ადამიანებთან?!
- * ან როგორც შარლ ბოდლერიც იკითხავს: „თქვი… დატანჯულხარ ტანჯული ძმისთვის ან ცოდვა მისთვის თუ შეგინდვია?“ ( „გამოუსწორებელი“).
ციტატები წიგნებიდან – გურჯიევის „დანახული რეალური სამყაროდან“, 2021, თბილისი, გამომცემლობა „აქტი“; ლევ შესტოვი „დოსტოევსკი და ნიცშე“, 2020 წელი, გამომცემლობა „ინტელექტი“;
P.S. ეს ნახატიც იქნებ გამოგადგეთ: „დაჭრილი ანგელოზი“ ფინელი მხატვრის, უგო სიმბერგის, ყველაზე ცნობილი ნახატია, დახატულია 1903 წელს, ისევე, როგორც ტამპერეს ტაძრის ფრესკა 1905 წელს.
