ძველი ამბები, ლეგენდები, მითები შეგვიძლია შესანიშნავად გამოვიყენოთ, რათა ბავშვებს უძველესი სამყაროს კარი გავუხსნათ. გთავაზობთ, როგორ შეიძლება ვაქციოთ ბიბლიური ამბავი სასწავლო რესურსად.

უხსოვარ დროს, დაახლოებით ოთხი ათასი წლის წინ, ქალდეველთა ქვეყანაში, ქალაქ ურში, ცხოვრობდა ერთი ბრძენი და ღვთის მოყვარული კაცი, სახელად აბრამი. რადგან აბრამი ასეთი კეთილი და სათნო იყო, ღმერთს ის ძალიან უყვარდა. ამიტომ სწორედ აბრამი აირჩია ჭეშმარიტი მორწმუნეების მამამთავრად და სთხოვა, მიეტოვებინა საკუთარი სახლი, ოჯახი და ქანაანში გადასახლებულიყო. აბრამი დაემორჩილა უფლის სიტყვას, დატოვა მამის სახლი და ქანაანის ქვეყანაში გადასახლდა. ასე იქცა აბრამი აბრაამად – „მრავალი ხალხის“ მამად, და განაგრძო უფლის სიყვარული და მსახურება. გამონათქვამი „აბრაამის ტაბლა“ კი აბრაამის სტუმართმოყვარეობას უკავშირდება. როდესაც აბრაამი სტუმრებს იღებდა, მათთან ერთად სუფრასთან არ იჯდა, პატივისცემის ნიშნად თავად ემსახურებოდა მათ. ხოლო ისინი როდესაც მიირთმევდნენ, აბრაამი ხის ქვეშ დგებოდა. „აბრაამის ტაბლა“ კი ყოველგვარი სანოვაგით სავსე სუფრას, სტუმართმოყვარეობასა და გულუხვობას აღნიშნავს.

 ლექსიკონი

ჭეშმარიტი – ნამდვილი

ტაბლა – მაგიდა, ძვ. ქართულად

მოდი, თვალები დახუჭე და წარმოიდგინე, აბრაამთან ერთად ხის ქვეშ შენც დგახარ…

რას ხედავ?

რას ფიქრობ?

რამ გაგაოცა?

ტექსტის გასააზრებლად

რის შესახებ მოგვითხრობს ტექსტი?

როდის მოხდა აქ მოცემული ამბავი?

ვინ არის ამ ამბის მთავარი გმირი?

სად მოხდა ამბავი?

რატომ წავიდა აბრაამი ქანაანში?

საიდან ჩანს მისი სტუმართმოყვარეობა?

მოიფიქრე წინადადება სადაც „აბრაამის ტაბლას“ გამოიყენებ, როგორც ფრაზეოლოგიზმს.

ჩათვალე, რომ ეს აბრაამის მაგიდა, ტაბლაა. შეგიძლია წარმოიდგინო, რა სანოვაგითა და საკვებით იქნებოდა დატვირთული? როგორ იქნებოდა გაფორმებული? გაითვალისწინე, რომ აბრაამი ოთხი ათასი წლის წინ ცხოვრობდა, ნეტა რით იკვებებოდნენ მაშინ ადამიანები?

გააფორმე მაგიდა შენი ფანტაზიის მიხედვით.

ტექსტის სიტყვებიდან შექმენი შენი სიტყვები. სიტყვების შესაქმნელად გამოიყენე მოცემული სიტყვების ასო-ბგერები. შეეცადე, რაც შეიძლება მეტი სიტყვა შეადგინო. თითოეული ასო-ბგერა, შენს სიტყვაში იმდენჯერ გამოიყენე, რამდენჯერაც მთავარ სიტყვაშია გამოყენებული… იხილე ნიმუში:

სიტყვა გულუხვი ხელგაშლილს ნიშნავს, მას ვინც სხვისთვის არაფერს იშურებს. თუ ამ სიტყვას ჩაუღრმავდები, ნახავ, რომ გულის და უხვის შერწყმით არის შექმნილი. ასეთივე სიტყვაა გულჩვილი – რომელსაც მეტისმეტად მგრძნობიარე ადამიანზე ამბობენ ხოლმე. კიდევ უამრავი სიტყვა გვაქვს, რომელიც იწყება „გულ“-ით და სხვადასხვა თვისებას აღნიშნავს. შეგიძლია, დაფიქრდე და ეს სიტყვები ჩამოწერო? კარგი იქნება თუ განმარტებასაც მიუწერ. შეგიძლია პატარა ილუსტრაციებიც მიუხატო.

გულ

გულ

გულ

გულ

გულ

როგორ წარმოგიდგენია სტუმართმოყვარე ადამიანი? როგორ გამოიყურება ის, შენი აზრით? რას ფიქრობს? დახატე და ღრუბელში ფიქრებიც მიუწერე.

აბრაამი ქალდეველთა ქვეყნიდან ქანაანში გადასახლდა. მოდი, გამოიყენე პირობითი აღნიშვნები, იგივე რუკის ლეგენდები და შექმენი აბრაამის მოგზაურობის რუკა. წარმოიდგინე ოთხი ათასი წლის წინ, რით იმოგზაურებდა და გზად რას გადააწყდებოდა ის. შეგიძლია გამოიყენო მოცემული შაბლონი

იმ წინადადებებში, რომლებიც დაკავშირებული იქნება გულუხვობასთან, სტუმართმოყვარეობასთან, გამოიყენე ფრაზა „აბრაამის ტაბლა“. შეეცადე, წინადადებები შენს ყოველდღიურობას გამოხატავდეს. მაგალითად: ჩემს დაბადების დღეზე მეგობრები მოვიპატიჟე და მათ ნამდვილი აბრაამის ტაბლა დავახვედრე.

დაფიქრდი, როგორ მოჰყვებოდა ამ ამბავს თავად აბრაამი? აბრაამის ხედვის კუთხით, პირველ პირში მოჰყევი აბრაამის ისტორია. შეგიძლია განავრცო მოვლენები, დაამატო პერსონაჟები და ფაქტები. მოიფიქრე სათაური და წარმოადგინე წერილობით.

მეცნიერება და პოეზია ერთმანეთთან ახლოსაა, რადგან ორივე წარმოადგენს გონების აქტივობას, რომელიც ემორჩილება გარკვეულ წესებს და მიმართულია სამყაროს შეცნობისაკენ.

იმანუელ კანტი

პოეზია შეიძლება შეეხოს ყველაფერს, რასაც კი ადგილი აქვს ამ სამყაროში.

ჰანს მაგნუს ენცენსბერგერი

 ხელოვნებისა და მეცნიერების შერწყმა ახალი ტენდენცია სულაც არ არის. ლეონარდო და ვინჩიმ შეისწავლა ადამიანის სხეული როგორც მხატვრულად, ასევე მეცნიერულად, გალილეო სწავლობდა ხელოვნებას, რათა უკეთ გამოესახა ტელესკოპით ნანახი, პიკასომ კი მათემატიკა და ტექნოლოგია ხელოვნებაში შეაერთა და მიიღო კუბიზმი.

გენიოსთა უმრავლესობა მხოლოდ ერთი დარგის ცოდნით არ შემოიფარგლებოდა. 21-ე საუკუნემ კი ეს ტენდენცია გაააქტიურა და არა მხოლოდ გენიოსთათვის. სამყაროს, რომელსაც ერთი ფუნდამენტი აქვს და მრავალი ფორმით გამოიხატება, განსხვავებულ გამოხატვის ფორმათა სინთეზი კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის. სინამდვილეში, ყველაფერი ყველაფერთან კავშირშია.

„რომელმან შექმნა სამყარო ძალითა მით ძლიერითა,

ზეგარდმო არსნი სულითა ყვნა ზეცით მონაბერითა,

ჩვენ, კაცთა, მოგვცა ქვეყანა, გვაქვს უთვალავი ფერითა…“.

ამ უთვალავ ფერებშია მეცნიერებაც და ხელოვნებაც. „ვეფხისტყაოსანიც“ მხოლოდ გენიოსი პოეტის ტექსტი არ არის, იმდენი დაფარული და დაუფარავი ცოდნაა მასში, ვერასდროს რომ ვერ ამოიწურება მისი კვლევა-ძიება. ამ გაგებით, „ვეფხისტყაოსანსაც“ შეგვიძლია ვუწოდოთ „მეცნიერების პოეზია“.

ავთანდილის მიმართვა მნათობებისადმი ნამდვილად ეფუძნება ცოდნას ასტროლოგიაში:

„მიმავალი ცასა შესტირს, ეუბნების, ეტყვის მზესა:

„აჰა, მზეო, გეაჯები შენ, უმძლესთა მძლეთა მძლესა…”.

„არანაირ საიდუმლოს არ წარმოადგენს ის, რომ ფილოსოფია, პოეზია და მეცნიერება თავდაპირველად ერთურთის გვერდიგვერდ თანაარსებობდნენ. მათი საერთო ძირი მითოსია. ასტრონომია თავის ჩანასახში მაგიურ პრაქტიკას წარმოადგენდა და უშუალოდ უკავშირდებოდა ასტროლოგიას. სწორედ სოკრატემდელმა ფილოსოფოსებმა ჩაუყარეს საფუძველი ფიზიკას ევროპაში. ემპედოკლე პოეტური კოსმოლოგიის ავტორია, ხოლო პითაგორა სამოსელი, ვისი წყალობითაც მათემატიკა ლეგენდარული ნახტომებით განვითარდა, მისტიკოსი გახლდათ. მსგავსი რამ შეიძლება ითქვას ინდოეთში მეცნიერებათა ჩამოყალიბების შესახებაც. სულვასუტრას საკრალური მათემატიკა ქრისტეს დაბადებამდე პირველ ათასწლეულში შეიქმნა. ასევე, განუყოფელი იყო ერთურთისგან ფილოსოფია, პოეზია და მეცნიერება მესოპოტამიაში, ეგვიპტესა და ჩინეთში“ (ჰანს მაგნუს ენცენსბერგერი – მეცნიერების პოეზია, თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ)[1].

ენცენსბერგერი თვლის, რომ ხელოვნებისა და მეცნიერების განხეთქილება მე-19 საუკუნის „დამსახურებაა“. მისივე თქმით: ზოგიერთი ლირიკოსიც კი უკვე გათავისუფლდა მეცხრამეტე საუკუნის სქემებისგან და აღიარა, რომ პოეზია შეიძლება შეეხოს ყველაფერს, რასაც კი ადგილი აქვს ამ სამყაროში. ის სულელური ცრურწმენა, ვითომდა, პოეზია მხოლოდ გრძნობათა გადმოსაცემად იყოს განკუთვნილი, ასევე მეცხრამეტე საუკუნიდან მოგვთრევს.

სამწუხაროდ, ისეთი გამოცდილებაც არსებობს ქართულ სინამდვილეში, როცა არათუ „პოეზია შეიძლება ყველაფერს შეეხოს“, არამედ პოეტურ ლექსიკას და თემებსაც კი მიჯნავდნენ/მიჯნავენ სხვა ჩვეულებრივი, ყოფითი ლექსიკიდან და თემებიდან. მახსენდება ბესიკ ხარანაულის ლექსი „კარტოფილის ამოღება“ როცა გამოქვეყნდა, როგორი ვნებათაღელვა მოჰყვა. ერთხელ, როცა ეს ლექსი პირველკურსელებთან ვახსენე, ნახევარ ჯგუფს სიცილი აუტყდა… – რაო, ლექსს ჰქვია „კარტოფილის ამოღება“? მართალია, ლექციის ბოლოს უკვე სხვაგვარად ფიქრობდნენ, მაგრამ ე.წ. არაპოეტურმა ლექსიკამ მათ „ყური მოჭრა“. აი, ფრაგმენტი ამ ლექსიდან:

„…მაგრამ სულ სხვაა კარტოფილის ამოღება –
შედეგი, ძიება და სიხარული.
შრომა, რა თქმა უნდა, დიდი არ უნდა,
მით უმეტეს, როცა ორნი იღებენ ხოლმე.
ერთი რომ ბარით კარტოფილს ამოჰყრის –
მეორე აჰკრეფს.
როცა დედაჩემი მიწას აცლის კარტოფილს, ანდა
სადმე დამალულს ეძებს თავის გრძნეულ თითებით,
მე, ბარის ტარს დაყუდებული,
ვუყვები რამეს,
ხოლო როდესაც
ახალ ორმოს თხრას შევუდგები,
ის მეტყვის რამეს…
და ასე ვართ ოთხ-ხუთ საათს,
მზის ქვეშ ჩვენ ვართ ორნი ხოლმე
და სხვა არავინ,
საჩოთიროს არაფერს ვიტყვით,
რომ გუნება არ გავიფუჭოთ.
რომ დავტკბეთ ასე,
ვილივლივოთ მზეში, ჰაერში,
ამოვთხაროთ ჩვენი წარსული,
ამოვყაროთ ოქროები,
პირი ვუჩინოთ,
ოთხ-ხუთ საათს მოვიწყინოთ, გული დავიტკბოთ
და მერე ისევ გაისამდე მიწაში ჩავფლათ“.

დიახ, პოეზია შეიძლება შეეხოს ყველაფერს. პოეზია ყველაფერშია და ის საგანთა და მოვლენათა „სხვა განზომილებაა“. ეს არის ის, რაც ჩვეულებრივს არაჩვეულებრივად აქცევს და სხვა რაკურსით და პერსპექტივით დაგვანახებს. არის პირიქითაც, როცა პოეზიას კვებავს მეცნიერება. იტალო კალვინო წერს: „ლიტერატურის უკიდეგანო სამყაროში ყოველთვის არის რაღაც ახალი. მაგრამ როდესაც ლიტერატურა ვერ მარწმუნებს იმაში, რომ მე ამაოდ არ ვდევნი მოჩვენებებს, – მაშინ მივმართავ მეცნიერებას, რომელიც ათავისუფლებს ჩემს ხილვებს სიმძიმისგან“. (იტალო კალვინო, „ექვსი რჩევა მომავალ ათასწლეულს“)[2].

ისევ ენცენსბერგერის ზემოხსენებული სტატიიდან დავიმოწმებ: რიცხვთა თეორიის დიდი ინგლისელი მკვლევარი გ. ჰ. ჰარდი, ვისზეც ვერაფრით ვიტყვით, „რბილი” მეცნიერების მიმდევარიაო, თავის წიგნში „მათემატიკოსის აპოლოგია” (1967) მოგვითხრობს თავისი სტუმრობის შესახებ მეგობარ გენეტიკოსთან, სტივ ჯონსთან, რომელსაც აშკარად ეტყობა, რომ ლიტერატურაშია გათვითცნობიერებული. ამის ვარაუდის საფუძველს ის გვაძლევს, რომ იგი სემუელ ტეილორ კოლრიჯისეულ ციტატას წარმოთქვამს, ინგლისელი რომანტიკოსი პოეტისა, რომელიც სამეფო ინსტიტუტში ქიმიის ლექციების კურსს ესწრებოდა. როცა მას ჰკითხეს, რისთვის აკეთებდა ამას, კოლრიჯმა მიუგო: „იმისთვის, რომ მეტაფორების მარაგი გავიმდიდრო”.

განა მეცნიერება არ მიმართავს მეტაფორებს?

მაშ, რა არის – ჩირაღდნები, ლაქების კერები, გვირგვინები, მზის ქარები, ზოდიაქოთა ნათება, გალაქტიკური შრიალი, მუხრუჭის გამოსხივება, შავი ხვრელები, სიბნელის ღრუბლები, აკრძალული ხაზები, წითელი გოლიათები, თეთრი ჯუჯები, რენტგენული აფეთქებები, პულსატორი პლანეტები, ჯუჯა გალაქტიკები, ბურთულების გროვები, სპირალური ნისლი, ჭიის სოროები, შავი გამოსხივება, თეთრი შრიალი, გამრუდებული სივრცე, გადახლართული განზომილებები და მრავალი სხვა.

რაში გვეხმარებიან მეტაფორები? აბსტრაქტული ცნებებისა და იდეების გაგებაში. რამდენი დაფარული საიდუმლოა სამყაროში, რომლის პირდაპირი სიტყვებით აღწერა შეუძლებელია, მაგრამ ერთი კონკრეტული მეტაფორა და უკვე გასაგები ხდება. ფიზიკოსი რიჩარდ ფეიმანი ამბობდა: „დარწმუნებით შემიძლია ვთქვა, რომ არავის არ ესმის კვანტური მექანიკა“. აი, ნილს ბორი კი ასე გამოთქვამდა: „ჩვენ უნდა გვესმოდეს, რომ როცა საკითხი ეხება ატომებს, ენა შეიძლება გამოიყენო, როგორც პოეზია“. პოეზია ხშირად გვევლინება ერთადერთ მხსნელად, ახსნას შეუცნობელი.

არსებობს განზომილება, სადაც მეცნიერება და ხელოვნება, გული და გონება, ინი და იანი – ერთიანდება ერთი აზრის, ერთი იდეის გადმოსაცემად.

ესეც მეცნიერების პოეზიიდან ერთი ნიმუში[3]:

ლარს გუსტავსონი, „დისკუსიები”

აკუსტიკის ძველი სახელმძღვანელოები
გვირჩევენ უცნაურ ექსპერიმენტებს:

უნდა მოვთავსდეთ აბსოლუტურად სიმეტრიულ ეზოში
ყოველი მხრიდან შემოსაზღვრულში გალავნებით
რომლებიც მართი კუთხით დგანან ერთურთის მიმართ
შემდეგ ამოვირჩიოთ ერთი კუთხე
და გავისროლოთ პისტოლეტი.

აღმოჩნდება ერთი წერტილი, სადაც გასროლის ხმა არ ისმის.

შენ მიაღწიე აკუსტიკურ კვანძს:
თვალი მას ვერ აღიქვამს.

ტბის სრულიად გლუვი ზედაპირის ირგვლივ
გარკვეული კუთხით
და გარკვეულ რიტმში
უნდა განვათავსოთ სამი პიროვნება
რომლებიც ერთმანეთს გასძახებენ „აქ ვარ”.
დიდი ხანი არ გავა, რომ გავიგონებთ „აქ ვარ, აქ ვარ, აქ ვარ”.
ყველა მხრიდან, უწყვეტად,
და ვერცერთი საკუთარ ხმას ვერ გაარჩევს
სხვათა ხმებისაგან.

რა საამო მონაცვლეობითი ჟღერადობაა!

და პატარა ელექტრულ საათსაც თუ
მოვათავსებთ მინის ჭურჭელში
საიდანაც ჰაერს ამოვტუმბავთ
მის წიკწიკს უკვე ვეღარ გავიგონებთ.

ამრიგად, დასტურდება ეჭვი,
რომ მედიუმი სანდო არ არის,
რომ მას შეუძლია თავის ჭკუაზე იმოქმედოს.

თავის ჭკუაზე, თავის ჭკუაზე.

დრო, რომელიც კიდევ რჩება, მუდამ ძალზე მოკლეა.
მხოლოდ ის, ვინც ძალიან მარტოსულია, გამოსცემს მჟღერ ხმებს.
ერთობ ცივი ზამთარია. ყველა ნავი ყინულშია ჩაქვავებული.

კრიალა ამინდში კი – ციგურები, წითელი ციგურები,
ისეთი ხმით, როგორსაც პატარა საათები გამოსცემენ,
მინის “ჰერმეტული ზარის” ქვეშ.

ჩუ, ვიღაც ლაპარაკობს. ვისი ხმაა, შენი თუ ჩემი?

ექო, მომხიბლავი ნიმფა დასახიჩრებული ხმით!

[1] https://arilimag.ge

[2] https://www.paranteza.info/post/calvino-six-memos-1

[3] გერმანულიდან თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ

ეთერ თათარაიძის პოეზია

 „გოგო, შენ ჩემზე დიდი პოეტი ყოფილხარ“, უთქვამს ვაჟას სამწყემსარიდან დაბრუნებული, წვიმაში დასველებული გულქანისთვის, რომელიც სიტყვაში მამის მემკვიდე იყოო, წერს ეთერ თათარაიძე და ასე შეითხზა „რამ შემქმნა ადამიანად?!“. ისიც გამიგონია, ყველაზე დიდი პოეზია დაუწერელი, გამოუთქმელი ლექსიაო. „ვითომ მე და ჩემი ამხანაგი პატარები ვართ. ტყეში საქონელს ვაძოვებთ. გავიხედე და პატარა თეთრი ეკლესია დგას. ჩემს ამხანაგს ვუთხარ, წამო, შევიხედოთო. იმან – მეშინიაო. მე გავიქეცი სანახავად და სარკმელთან რომ მივედი და ჩავიხედე, რას ვხედავ, – პატარა მაგიდა დგას, „მამაი“ ზის მასთან და გაცხარებული რაღაცას წერს. უცებ, წამოდგა მამაი, ამოიყოლა საწერ-კალამი და გოგო, როგორც იცოდა, გულქანს იშვიათად თუ დამიძახებდა, მითხრა: აიღე ეს საწერ-კალამი და რაც მოგაგონდეს, სულ ყველაფერი წერეო. მე ვუთხარ: მამა, მე ხომ მეძროხე ვარ და წერა-კითხვა კარგად არ ვიცი-მეთქი. ის კი გაბრაზდა: გამომართვი და როგორც გითხარ, რაც გაგახსენდეს, სულ ყველაფერი წერეო! ეს ბოლო სიზმარ კი შენ აქ ამოსვლად მექნა, ეთერო”– მოგვითხრობს ეთერ თათარაიძე, რომელსაც ხვდა განსაკუთრებული პატივი ვაჟას გულქანთან არა „საპარადო“, არამედ გულახდილი, განდობილი საუბრისა. არაა ძნელი მისახვედრი, როგორ იცნო სულმა სული, პოეტმა პოეტი და მამის გენიის დამფასებელი, თავადაც საკუთარი, შინაგანი, უხინჯო, საკრალური სამყაროს გულითა და გონებით მზიდველი („უჴსნელ ლექსის ტვირთ“).

ეთერ თათარაიძეს ტყუილად არ უწევდა გული გულქანისკენ, რომელიც ვაჟა-ფშაველას სამყაროს ნაწილი იყო. საკუთარ თავთან საერთოს გრძნობდა და ისე, როგორც ვაჟამ, ეთერმაც იცის თავისი ანკარა წყაროსავით პოეზიის ფასი, რომელიც არავის შემოქმედებას ჰგავს თავისი არქაულობით, პირველმქნილი შეგრძნებებითა თუ ფორმით და ამითიც ენათესავება დიდი ფშაველის პოეზიას. როგორც ვაჟას არქაიზმებს იგებდა ერთ დროს ზოგიერთი მკითხველი არასწორად, მსგავსად ,,არაპოპულარულია” ეთერ თათარაიძეც ალბათ, რადგანაც მისი პოეზიაც, მიუხედავად მთის ნიავივით შემპარავი სიმსუბუქისა, „მძიმე“ და გულის თვალით აღსაქმელია.

,,მწერალს, უპირველესად ყოვლისა, საკუთარი ,,ენა”  უნდა ჰქონდეს, ვინაიდან ენა სახეა მწერლისა, მისი ფიზიონომიაა და, უკეთესად რომ ვსთქვათ, – მწერლის სულია; ენაში იმალება მწერლის ინდივიდუალობა, მისი ,,მე”[ნიჭიერი მწერალი, ტ. 9. გვ. 294]. ვაჟა შემოქმედის გარეგან და შინაგან ნიშნებზე ამახვილებს ყურადღებას, სათქმელისა და მისი თქმის ფორმის დიალექტიკურ ერთიანობაზე ანუ ,,რასა” და ,,როგორის” კავშირზე. სწორედ მსოფლმხედველობა და მისი გამოხატვის ექსპრესიულობა განსაზღვრავს ვაჟასაც, როგორც დიდ შემოქმედს. იმავეს ვიტყოდით ეთერ თათარაიძეზეც _ მას აქვს საკუთარი ,,ენა”, სათქმელი და ძალიან მძაფრი, უნიკალური ფორმა ამ უკანასკნელის სრულყოფილად გამოსახატავად.

,,ქვაზე ჩიტის კვალსავით” ნატიფია ეთერ თათარაიძის პოეზია, რომელშიც ბეღურის გარხეული ტოტის ხმა ისმის და დავიწყებულ სამარის გადაქცეული ბოძის ჩივილი. არ გეგონოთ, აქ ქალურ სისუსტეზეა მხოლოდ საუბარი, სამარეში სიცილით ჩაწოლის ფილოსოფიური ხედვა და მიწასა თუ თუნდაც ქვეფენილზე ამოშლილი ყვავილის, სიცოცხლის უშრეტი, დაუმარცხებელი ძალაც იგრძნობა („სიკვდილს ჴელ არ შე’ქცევის,/თვარ ჯავრს ამოვიყრიდ“). ასეთი ლექსები თითქოს კია ,,ბეჩავი”, მაგრამ გულის სკივრში შესანახია.

ვერცერთ კარგ ქართველ პოეტს წარმოიდგენ, რომ არ ჰქონდეს გენეტიკურად ჩადებული „ღვთის ხმა“ ანუ „სამშობლოს განცდა გასაკვირველი“, ოღონდ ყოველ მათგანთან განსხვავებული ნიჭიერებით წარმოჩენილი („ჩონჩხად ქცეულ ციხეო… ჩემ სამზეოს ხას-ხასნო…“). ეს გრძნობა თათარიძესთან მის საყვარელ თუშეთშია საკრალიზებულ-კონცენტრირებული და ბევრ რაიმეს აერთიანებს, თუნდაც იმ „ჯვარს“, ქართველი პოეტობა რომ ჰქვია, პირუთვნელობას, იდეალურის უღალატობას, ყოფის ძლევას და ა.შ. („რად ავირჩი ძნელი სავალი,/რად ჩემ ცა-მზეს გავეშორ/ჲამდენ გულის კანკალ-დ/ ჲამდენ ცრმელღვრა ამეშორ“). ეს ძველი, ნაშალი ციხეების ტკივილია, პირში გამშრალი სიტყვა, „ნასაქართველოვარი, ვაზ იჩეხებ ძირში“, ავსულად ქცეულთა ბოღმასა და ბალღამში.

„დედაზე არ სამეტოვ,

ნატანჯარა’ მამულო,

მევითა’ედ გახრჩობენ,

ცრემლით გადანამულო…

არ გასტყდ, ჰაგრე

• გამი’ღვიძ,

გამი’ღვიძე-დ –

გაგვაღვიძ!!!“

ეს დიდთა სათქმელი და ვარამია („შენი დროიც მოალის, მოალის, თვალნამულო…“). ეს ფიქრი საკუთარ ,,უჟამხანიერ, ვერ წანაშალ” ერზე პოეტისთვის ყველაზე „ერთგულია“, ხან რომ ცას აგაფრენს, ხან ძაძას ჩაგაცვამს, როგორც თუშეთი, რომელთანაც დაშორებას სულ მისტირის და სწორედ ფიქრში ერთიანდება ისინი. თუშეთი, „გულსაფონო სამყოფლოჲ/გადაღალულ უფლისაჲ“), სადაც „ქერა ჩიტებ“ არიან, ერთნამცეცები, მაგრამ გაუტეხლები, ადამიანებზე უფრო ერთგულნი. სწორედ ამ ჩიტად იქცევა პოეტი სიზმარში, უფალი მას თეთრი ხარის ცალ რქაზე მიუჩენს ადგილს, ხოლო მეორეზე სანთელი ანათებს გულსა თუ საწუთროს. ასე იქნებ გაადვილდეს უსაშველო მონატრება „აწეწილი“ ნისლებისა თუ „მზეჩაღვრილ“ ჭალათა, პაწაწინა, მაგრამ გრძნეული საკუთარი ეზო-კარისა („ვაიმე, ჩემ თუშეთო,/სი ვარ დანატყვევებ…“), ზმანებებითაც („მოლილისფრო ჩხიკვ ჩამოჯდ/მონაფითრალ მინდორზე…“) და ლოცვებითაც მასთან მყოფობა ხან მსუბუქ ჟინჟლად, ხანაც თბილ სხივად გაფრენით…

ლექსია სატკივარიცა და წამალიც პოეტისთვის („რამდენ ხანი, მე-დ ლექსს/ერთმანეთ არ გვინახავ…ჲახლ ვუწამლებთ ერთმანეთს…“). ერთი ლექტორი მყავდა, რომელიც ოცნებობდა, ჰქონოდა სახლი, გამჭვირვალე კედლებით, არავისთვის არაფერი ყოფილიყო დამალული მისი ცხოვრებიდან. ეს დიდი გულწრფელობაცაა და გამბედაობაც და პოეზიაც ესაა. ეთერ თათარაიძეც, როგორც თითოეული ჩვენგანი, ფიქრობს: თავიდან რომ დაბადებულიყავი, „ყვავილის ლოგინს ვიშლიდ“, მხოლოდ თეთრით შევიმოსებოდი და მთის ტატნობზე ვიცხოვრებდიო. მთა მშობლიური წიაღიცაა მისთვის, მაგრამ საშიში, საწუთროს მკვიდრთა მარად მისაღწევი სიმაღლეც ჩვენი „სილაღის მჩქმალავ, ვარმიან“ დღეებში. ეს სიმაღლე საკუთარი თავისთვის „გარედან“ შეხედვას გთხოვს. ეთეროც, როგორც პოეტი უწოდებს თავს, საუბრობს თავის „მესთან“ ან მოიხსენიებს მას მესამე პირში („პეპელასავით მოფრინდ/ქალა’ წითელ კაბიან…ეთერო იყვ, ვიცან…“) ასე კარგავ („თავ მყავ დიდხნის დაკარგულ/ ვაღარსი შევხვდ ეთეროს…“), უკეთ შეიცნობ თუ შეუძახებ საკუთარ თავს. ეს აღიარებული ხერხიცაა ლიტერატურაში…

პოეტური ინიციაცია სამყაროს პირველსაწყისთან უმძიმესიცაა და უნატიფესი ხილვებით აღსავსეც. ასე აბალანსებს ყოფიერება თავის საიდუმლოებს, რომელთა შეხება ხან ყინულივით გწვავს, ხან მზესავით, ხან მსოფლიო დარდსა თუ სევდას ჩამოგკიდებს უმძიმეს ცრემლის გორგლად, ხან ცაში აგაფრენს ფრინველის ნაზი, უწონო ღინღლივით. სხვანაირად არ მიიღწევა ეს საოცარი განცდა ბუნებისა, სამყაროსი: „მეაც ამინდ ველოდებ,

როგორც იის ფესვებ…“; სხვაგვარად არ იქმნება მაღალი პოეზიის ასეთი ნიმუშები:

„სამკადრეოთ ვყუდივარ

ლექსის ხატის კარებზე,

თაფლის სანთლებ რქათ მინთი

შესაწირა’ ხარებზე…

მზე მისვენავ ანგელოზს

საფირონის თვალებზე…“

წუთისოფელში, „სალაღობო დაგმანულ, სასევდოს მღე კარებით“, მხოლოდ რჩეულნი „სიზმარობენ“ განსხვავებულად („მე ვხედავ სიზმრებს არა თქვენებურს“). ეს ხვედრი, რა თქმა უნდა, პრივილეგიაცაა, მაგრამ ეს უკანასკნელი მძიმე ჯვარსაც გულისხმობს. თითქოს არაფერი ხდება ახალი სამყაროს ამაოების თვალსაზრისით, ეკლესიასტეც სულის გადამრჩენი ფილოსოფიისთვის განგვაწყობს: აღმოხდება მზე და ჩავა, ბრუნდება თავის ადგილას, რომ კვლავ ამობრწყინდეს („თავწილა’ ჩიტ’ მაფრთხილებს:/ მზე ამოიდავ, ჩავავ.“), მაგრამ თუნდაც ეს პოეტური ხილვა არაა ამაოება –

„ჴელში ჯვარისად კვარ მეჭირ,

მჴარზე მზის ცვარ დამდიოდ,

შეუწყვეტლად ვლოცულობდ,

ცხვა არაფერ ჩამდიოდ.

წვალების მემრ ცერს ავედ,

ფეჴით სისხლებ გამდიოდ,

ლურჯ ცას წითელ მზე ელვარ,

მე უწონოდ დავდიოდ.

სხეულითას სულს ვიძვრენდ,

ცხვა სამყოფელს გავდიოდ,

რა’ს მახილვევ, უფალო,

სი ნამყოფ სი წავდიოდ!…“

აქ სამყაროს მითოსურ ძირებს სწვდება ავტორი. მაგრამ ეს ჩვენი ქრისტიანული ცნობიერების, წარმოსახვის მწვერვალიცაა.

ეს პატივი არ ნიშნავს უცოდველობას და სამყაროს სწორი აღქმა სწორედ საკუთარი გამრუდებული „სისწორის“, სიმართლის – ცოდვიანი ბუნების აღიარებით იწყება („რად გიყვარვარ, უფალო,/სუ რად გყევარ თვალად”). ასე ჩვენი ცხოვრების შრიალით „მიიფურცლებ სამზეოჲ“, „არ იოცნებვ, დი’ჯერავ,/მოსავლელა’ მოვ…“, ბედისწერით, შემთხვევით თუ განგებით. ადამიანი ჩიტი არ არის, „არვიზდ ავის მკეთეჲ“, რომ უფლის მადლმა არასდროს დატოვოს და მათსავით უზრუნველი იყოს. ამიტომ პოეტსაც აღმოხდება: „რა ძნელ ყოფილ ცხვრებაჲ…“ – მიწა-ყოფა-ცხოვრება „ფეხთ დოლაბებ შენაბამ“ ნაოცნებარს შლის, „მგლისფერნაღვარი“ დღეებით დარდის ტბორში გამყოფებს „თვალთმაქცი“ სოფელი, მაგრამ პოეტმა, ამის მიუხედავად, შეიძლება გადაინაცვლოს პარალელურ, ძალიან მძაფრ სინამდვილეში, დაბადოს ეპითეტი-შედევრი, ბანალურ რუტინაზე  ამაღლდეს და დაწეროს, რომ ხანმოკლე ცხოვრება „მფრთხალ ჩიტსავით ფრენილია“ ან ღმერთს გაუწოდოს ხელი მორიგი სულიერი მეტამორფოზის მოლოდინით:

„მოდ, უფალო, ჴელ მომხვი,

ანაბურდალ–დანაფლეთ

ჩემ თავს დამამგვან,

სულს ჩემეფინ იმედით,

კიდევ ერთხენ გამამდიდრ,

კიდევ გამამყარ…“

ბედისწერის ტყვეაო ადამიანი. ჰოდა, სწორედ პოეზიაა ზოგჯერ ბედისწერა, „ლურჯ ცაზე წეროებით მიწერილი“ სიტყვა- „ღვთის კრავები“ კიდეც გატყვევებს, თავს არ განებებს, ამოსუნთქვის საშუალებას არ გაძლევს სანამ „მიწას“ ებღაუჭები, რადგან „მიწა თავისას მოითხოვს“, როგორც ცნობილ ქართულ ზღაპარშია და სიკვდილის კანონს ვინც წუთისოფელშივე დაძლევს, შვებას, ბედნიერებას ვერ ეღირსება. ამიტომ ყველა ჩვენგანი არის „ჲამ დალოცვილ მიწისაჲ/ერთ სამარით მმკობარ“. მიწის სიყვარულიცაა სიკვდილის მიღება და მისი ძლევის საუკეთესო საშუალებაც („მიწად ქცევაივ ვარჩი“). იმდენჯერ კვდები ადამიანი, რამდენჯერაც ვიღაც გიკვდება, „ფუძე ეცლებ სამზეოს“, მაგრამ მოვა დრო, როცა შენც ვიღაცას უკვდები…და იქცევი თავისუფლებად, ნათქვამ სიტყვად, რომელიც უკვე შენს აღარყოფნას მოთქვამს თუშური ხმით ნატირალივით სამყაროს მიზეზთა მიზეზის, ყველაზე დიდი და პოეტური ,,სიტყვის” ეკლესიაში…ასე ვიქცევით სწორედ იმ „მჴარჯანგისფერ თავწილად“, პირველყოფილი თუ მარადყოფილი ლექსის მაგიურ ჩიტად, რომელიც ჩვენი მეგზურიც იყო ეთერ თათარაიძის ასე თვითმყოფად და ღირსებით აღსავსე, თუშურ – პირველ საავტორო პოეზიაში…

მსოფლიოს ვერც ერთ კუთხეში ვერ მოძებნით ელემენტარული განათლების მქონე ადამიანს, რომელსაც მარი სლადოვსკა-კიურის სახელი არ სმენია. ყველა კონტინენტზე იცნობენ ბუნებისმეტყველს, რომელმაც ორჯერ შეძლო ნობელის პრემიის მოპოვება. პირველად იგი მეუღლესთან – პიერ კიურისთან ერთად დააჯილდოვეს ფიზიკის დარგის განვითარებაში შეტანილი განსაკუთრებული წვლილისთვის, შემდგომ კი ქიმიის მეცნიერების ახალი მიმართულებების აღმოჩენისთვის გაუსვეს ხაზი მის უნიკალურ ღვაწლს. მარი სლადოვსკა-კიური მხოლოდ ბრწყინვალე მეცნიერი არ ყოფილა, მან ცხოვრების ურთულესი გზა განვლო და არაერთი მძიმე განსაცდელის მიუხედავად ბოლომდე უერთგულა თავის მრწამსსა თუ სამოქალაქო ღირებულებებს.

რა გამორჩეული თვისებები და როგორი ღირებულებები ჰქონდა მოქალაქე კიურის?

მარი კიური გახლდათ ადამიანი, რომელსაც დიდი ტკივილის გადატანის ძალა შესწევდა. მოულოდნელად თავს დატეხილ უბედურებას არ შეეძლო მეცნიერი ქალის ნებისყოფის მოსპობა და მისი იმედების ბოლომდე დამსხვრევა. არაერთი გამანადგურებელი დარტყმის მიუხედავად, პროფესორი ყოველთვის ახერხებდა ფეხზე წამოდგომას და გზის გაგრძელებას. მარი სლადოვსკა ჯერ კიდევ მოზარდი იყო, როდესაც ხანგრძლივი და მტანჯველი ავადმყოფობის შემდეგ საყვარელი დედა დაკარგა. როდესაც ყველაზე მეტად სჭირდებოდა პანსიონის ხელმძღვანელი, მზრუნველი მშობლის მხარდაჭერა, სწორედ მაშინ გამოეცალა იგი ხელიდან და სრულიად მარტო აღმოჩნდა ყოველდღიური პრობლემების წინაშე. ბედმა მხოლოდ ახალგაზრდობის პერიოდში არ გამოუსვა ცელი სწავლულ ქალს. მოგვიანებით, სამეცნიერო-კვლევითი საქმიანობის ერთ-ერთ ყველაზე ნაყოფიერ ეტაპზე მკვლევარი თავისი ცხოვრების ყველაზე მნიშვნელოვანი პარტნიორის გარეშე დარჩა. 1906 წელს პარიზის ერთ-ერთ ქუჩაზე 47 წლის, ჯან-ღონით აღსავსე პიერ კიურის ფორანი დაეჯახა, ნობელიანტი თავზე მიყენებული ჭრილობების შედეგად მალევე გარდაიცვალა. 1906 წლისთვის ცოლ-ქმარი უკვე მთელ მსოფლიოში აღიარებული მეცნიერები იყვნენ, უკან ჰქონდათ მოტოვებული ყველა იმედგაცრუება, უკვე შეეძლოთ შედარებით მშვიდად გაეგრძელებინათ მუშაობა თავიანთ კათედრებსა თუ ლაბორატორიებში, ეკეთებინათ სასარგებლო საქმე ევროპისა და მთელი მსოფლიოსთვის, მაგრამ სწორედ ასეთ გადამწყვეტ მომენტში დარჩა მარი თანამგზავრისა და  კვალიფიციური, პატივსაცემი კოლეგის გარეშე. ყოველ განსაცდელს აუტანელი სევდა მოჰქონდა პოლონური წარმოშობის ფრანგისათვის, მაგრამ მას არასდროს მიუცია საკუთარი თავისთვის ერთ ადგილზე გაჩერების უფლება.

მარი კიური გამოირჩეოდა თავისი მიზანსწრაფულობითა და შემართებით, შეეძლო ნებისმიერ პირობებში მუშაობა, იგი ყურადღებას არ აქცევდა გარშემო მყოფი ადამიანების გულგრილობასა თუ სახელმწიფო ინსტიტუციების მიერ გამოხატულ არასერიოზულ, ზედაპირულ დამოკიდებულებას. იცით, სად აღმოაჩინა კიურების წყვილმა ორი ახალი რადიაქტიური ნივთიერება? იცით, სად და რა პირობებში ატარებდნენ კიურები თავიანთ ცდებს?  პოლონიუმსა და რადიუმს ფრანგმა ბუნებისმეტყველებმა პარიზის ფიზიკის სკოლის ეზოში მდებარე ფარდულში მიაკვლიეს. სორბონის სამედიცინო ფაკულტეტი ხის ფიცრულს ოდესღაც გვამების გასაკვეთად იყენებდა, მაგრამ მოგვიანებით შენობა ამ საქმისთვისაც კი უვარგისად მიიჩნიეს. გაუქმებული მორგის გარდა, საფრანგეთში არ მოიძებნა სივრცე, სადაც დიდი მეცნიერები თავიანთ პატარა ლაბორატორიას მოაწყობდნენ. თუმცა, მარი ამგვარი წინაღობების არად ჩაგდებას შეჩვეული იყო, მას სტუდენტობიდან მოყოლებული ყოველთვის უბადრუკ ბინებში ან სულაც სხვენზე უწევდა ხოლმე ცხოვრება. შესაბამისად, დიადი მიზნისკენ სვლა გამართული ლაბორატორიის არქონამ ვერ შეაფერხა. მეტიც, პოლონიუმისა და რადიუმის მისაღებად პიერსა და მარის დიდი რაოდენობით ნედლეული სჭირდებოდათ. ისინი ურანის ფისის გადამუშავების შედეგად დარჩენილ ნარჩენებს სატვირთოებით ეზიდებოდნენ პარიზში და მათგან საჭირო ფრაქციების გამოყოფაზე თვეებს ხარჯავდნენ. მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს ამგვარი სატრანსპორტო ოპერაციების განხორციელება ღარიბი პროფესორებისთვის ფანტასტიკის სფეროს ნაწილი გახლდათ, მაგრამ სორბონელემა იდეალისტებმა საწადელს მაინც მიაღწიეს.

მარი კიური ყველგან და ყოველთვის იყო ქალების, მათი გათავისუფლების მხარდამჭერი. იგი ცხოვრების ყველა ეტაპზე, სოციალური მდგომარეობის მიუხედავად, ცდილობდა გაეძლიერებინა ახალგაზრდა გოგონები და მათთვის ბიძგი მიეცა, რათა მხოლოდ სამზარეულოებსა და სამრეცხაოებში არ ჩაფერფლილიყო ჩაგრული სქესის წარმომადგენელთა ცხოვრება. ჯერ კიდევ 18 წლის ასაკში, გიმნაზიის ოქროს მედალზე დასრულების შემდეგ მარი სლადოვსკა პლოცკის გუბერნიის ქალაქ შჩუკში გაემგზავრა, რათა პროვინციაში გადასახლებული მდიდარი ოჯახის უმცროსი წევრებისთვის გაკვეთილები ჩაეტარებინა. შემოსავლის დიდი ნაწილით პატარა პოლონელი გოგო თავისი უფროსი დის, ბრონკას პარიზში სწავლას აფინანსებდა. მარის იმედი ჰქონდა, რომ და წარმატებას მიაღწევდა და შემდეგ მასაც გაუმართავდა ხელს. სასიხარულოდ, ვარშაველს ქველმოქმედება დაუფასდა და მოგვიანებით თავად შეძლო ბრონკას დახმარებით მიყრუებული ქალაქიდან საფრანგეთის შუაგულში გამგზავრება. სორბონაში სწავლის მეორე წელს პოლონელი ქალების დახმარებით მომავალმა ნობელიანტმა სპეციალური სტიპენდიის მოპოვება შეძლო. თანამემამულეებმა ღარიბი გოგონას განათლებისათვის 600 ფრანკის შეგროვება მოახერხეს. რამდენიმე თვეში, პირველივე ჰონორარის აღების შემდეგ მარიმ სტიპენდია უკან, ალექსანდროვიჩის ფონდში დააბრუნა. ეს უპრეცენდენტო შემთხვევა გახლდათ. მაშინ ახლობლებმა ამ ფაქტის შესახებ დაწერეს: „ალალმართალ ქალიშვილს უსინდისობად მიაჩნია, დიდ ხანს დაიტოვოს ფული, რომელიც სხვა ღარიბი გოგონასათვის იმედი იქნებოდა. ურჩევნია კვლავ ბნელ ოთახში იცხოვროს, ბოსტნეულს შეექცეს, მაგრამ კიდევ ერთ ქალს მიეხმაროს ცოდნისკენ მიმავალ გზაზე“. გარდა ფინანსური წახალისებისა, მარი სლადოვსკა-კიური მილიონობით ქალისთვის იყო მისაბაძი ფიგურა და იდეალი. ის სორბონის უნივერსიტეტის ისტორიაში პირველი ქალი პროფესორი და კათედრის ხელმძღვანელი გახდა, მსოფლიოში მოწინავე მეცნიერად მიიჩნეოდა და ორ დარგში ფლობდა უმაღლეს ჯილდოს. მან თავისი ცხოვრებითა და მოღვაწეობით ბევრ ისეთ მიწაზე დაიმკვიდრა თავი, სადაც ადრე ქალს ფეხიც კი არ ჰქონდა დადგმული. მაშასადამე, შექმნა პრეცენდენტი და დახშული კარი გაუღო სხვებს.

მარი კიური სიცოცხლის ბოლომდე რჩებოდა პოლონეთის დიდ პატრიოტად. მხოლოდ ის რად ღირს, რომ ცოლ-ქმარმა 1898 წელს საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნალის დახმარებით ამგვარი ამბავი ამცნეს საერთაშორისო საზოგადოებას: „ნივთიერება, რომელიც მივიღეთ ურანის მადნიდან, შეიცავს ჯერ კიდევ უცნობ ლითონს… ამ ლითონის არსებობის დადასტურებისთანავე, წინადადება შემოგვაქვს, დაერქვას მას „პოლონიუმი“ – იმ ქვეყნის სახელი, რომელიც ერთ-ერთი ჩვენგანის მშობლიური მხარეა“. მარიმ და პიერმა თავიანთ პირველ გრანდიოზულ აღმოჩენას სლადოვსკას  სამშობლოს სახელი დაარქვეს. შედეგად, მრავალტანჯულ სახელმწიფოს სამუდამოდ დაუმკვიდრეს ადგილი მენდელეევის პერიოდულ სისტემაში.

ქალ პროფესორს თავისი პატრიოტული მოვალეობა მხოლოდ ახალი ლითონის სახელდებით არ მოუხდია, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ერთი ნაბიჯი საკმარისი იქნებოდა მშობლიური ქვეყნის დასაფასებლად. კიური 1905-07 წლებში ფინანსურად ეხმარებოდა რუსეთის იმპერიის წინააღმდეგ აჯანყებულ რევოლუციურ ძალებს, ხელს უწყობდა პოლონეთის ეროვნულ-გამათავისუფლებელ და სოციალისტურ მოძრაობებს, საკუთარ სახლში თავშესაფარს აძლევდა უამრავ პოლიტიკურ დევნილს. პოლონეთის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ სლადოვსკამ თავისი ხარჯებით გახსნა ვარშავაში რადიუმის ინსტიტუტი და ხელი შეუწყო პოლონეთში უმაღლესი კლასის სამეცნიერო-კვლევითი და სამედიცინო დაწესებულების ამუშავებას.

კიური არც თავისი მეუღლისა და შვილების სამშობლოს მიმართ ყოფილა გულგრილი. მარიმ შეუფასებელი დახმარება აღმოუჩინა საფრანგეთის სახელმწიფოს პირველი მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას. მისი ორგანიზებით, რამდენიმე ათეული მანქანა რენტგენის აპარატებით აღჭურვეს, ამ სატვირთოებს ცეცხლის ხაზზე უწევდათ გადაადგილება. დაჭრილებისთვის რენტგენის სურათის გადაღების შემდეგ, გაცილებით უფრო ადვილი იყო ჯარისკაცთა სხეულში ტყვიებისა თუ ნამსხვრევების აღმოჩენა. მარი სლადოვკსკა-კიურის წყალობით ბრძოლის ველთან ახლოს უამრავი სწრაფი და შედეგიანი ოპერაცია ჩატარდა. დიდი მეცნიერის მიერ დარაზმულმა, რენტგენის აპარატებით დატვირთულმა ავტომობილებმა ათასობით ადამიანის სიცოცხლე გადაარჩინეს. მსოფლიოში ნომერ პირველი ბუნებისმეტყველი თავად დადიოდა სამხედრო ბანაკებში, თავისი ხელით ამზადებდა დაჭრილებს რენტგენის კაბინეტში გადასაყვანად, თვითონ ეძებდა დასერილ ჯარისკაცთა სხეულში ნასხლეტებს და ხანდახან თავად ატარებდა ოპერაციებსაც კი. პარალელურად, პოლონელმა თავისი ყველა ჯილდო და ძვირფასი ნივთი სახელმწიფო ხაზინას შესწირა ომის საჭიროებებისთვის. აღსანიშნავია ისიც, რომ ნობელიანტი თავის მოზარდ შვილებს უსაფრთხო ადგილზე არ მალავდა და მათ ფრონტის გასაძლიერებლად მოხალისეობრივ შრომით საქმიანობაში ჩართვისკენ მოუწოდებდა.

სრულიად განსაკუთრებული დამოკიდებულება ჰქონდა ცოლ-ქმარს ფულის, დიდებისა და პატივის მიმართ. მათ შეეძლოთ პოლონიუმისა და რადიუმის აღმოჩენა დაეპატენტებინათ და სიკვდილამდე განცხრომაში ეცხოვრათ, მაგრამ მეცნიერებმა მუდმივ, უშრომელ შემოსავალზე უარი თქვეს: „ფიზიკოსები თავიანთი გამოკვლევების შედეგებს ყოველთვის უანგაროდ აქვეყნებენ. ჩვენი აღმოჩენის კომერციალიზაცია დაუშვებელია. რადიუმი ავადმყოფი ადამიანების სამსახურში ჩადგება და უსინდისობაა სხვების გამოჯანმრთელებიდან გამორჩენას მოელოდე. რადიუმმა არავინ არ უნდა გაამდიდროს, ეს ელემენტია! იგი მთელ მსოფლიოს ეკუთვნის!“. ცხადია, პატენტზე უარის თქმამ უამრავი პრობლემა შეუქმნა ოჯახს, ისინი მუდამ სახსრების ძიებაში იყვნენ, რათა ლაბორატორიისათვის საკმარისი რაოდენობის ლითონები მოემარაგებინათ, მაგრამ საერთო სიკეთის პირად სიმდიდრედ ქცევა მაინც არასდროს განუზრახავთ.

ნობელის პრემიებმა, საპატიო წოდებებმა, წარმატებულმა კვლევებმა მარი სლადოვსკა-კიური შეძლებულ მოქალაქედ აქციეს. სიცოცხლის მეორე ნახევარში მას ლუკმა-პურის პრობლემა აღარ ჰქონდა, აღიარებდნენ და პატივის სცემდნენ, ფულიც საკმარისად დაუგროვდა შემნახველ სალაროში. სიმდიდრეს მადამ კიური არ შეუცვლია, იგი კვლავ ველოსიპედით დასეირნობდა პარიზის შემოგარენში, მას ხშირად ხედავდნენ უბრალო გლეხის სამოსში. პროფესორი არასდროს ცდილობდა საკუთარი თავის წარმოჩენას და ცნობისმოყვარე აუდიტორიას ყოველთვის ერთი და იმავე ფრაზით იგერიებდა: „მეცნიერებაში ფაქტები უნდა გვაინტერესებდეს და არა პიროვნებები“. დიდი სწავლული შვილებს მუდმივად უბრალოებას უქადაგებდა და ხშირად უხსნიდა თავის ქალიშვილებს: „თუ სიღარიბე უსიამოვნოა, ძალიან დიდი სიმდიდრე თქვენთვისაც არ არის კარგი და სხვებისთვისაც შეურაცხმყოფელია“.

ყველა დიდი ადამიანი გარკვეულწილად მზეს ჰგავს და მხოლოდ ერთი სფეროსკენ არ მიმართავს თავის სინათლეს. დიდი ადამიანები ცდილობენ, რომ რაც შეიძლება მეტ უბანს მოჰფინონ სხივები, რაც შეიძლება მეტი მიმართულებით გაანაწილონ მადლი. მარი სლადოვკსა-კიური ამის ნათელი დადასტურებაა.

არ იფიქროთ, რამეს ვაჭარბებდე. სწორედ ასე ქვია მანქანის მოტორის გვერდით განთავსებულ იმ ნაწილს, რომელიც ზეთის აქეთ-იქეთ უმისამართოთ გადასვლა-გადმოსვლას უშლის ხელს და შესაბამისად მანქანის მოტორს იცავს. მანქანას თუ „გოჭი“ ყავდა (ვიცი, რომ ქონდა უნდა დავწერო, მაგრამ „გოჭს“ სიტყვა ყავდა უფრო უხდება), ნამდვილად არ ვიცოდი. არადა, სულ სამიოდე დღის წინ, არა მხოლოდ ეს ამბავი გავიგე, მის საძებნელად მთელი აგლაძე-ელიავას ქუჩა შემოვირბინე და საბოლოოდ ქუთაისის ქუჩის ბოლოში ერთ-ერთ მაღაზიაში მივაგენი.

„გოჭის“ ძებნაში ერთ ჩემს ახლობელს ვეხმარებოდი, რომელიც თურქეთიდანაა ჩამოსული, ამიტომ, არც ენა იცის და ჯერჯერობით არც თბილისს იცნობს მთლად კარგად. მანქანა ფორდია, შესაბამისად ფორდის „გოჭს“ ვეძებდით, რომელიც  დეფიციტში ყოფილა.

აგლაძე-ელიავას მაღაზიებში კითხვა თავიდან მორიდებით დავიწყე:

-იცით, უკაცრავად, ჰეჰე, „გოჭი“ ყოფილა ასეთი ნაწილი…აი, მოტორის „გოჭი“, ზეთს რომ…აა, გასაგებია? ააა, არ გაქვთ? კეთილი, რა გაეწყობა. და… ისა… საით წავიდე? ვინმეს ხომ არ აქვს?

რატომღაც სულ ვანიჩკა საყვარელიძე მახსენდებოდა „ცისფერი მთებიდან“. ოღონდ, ის შექანების ადგილს ეძებდა, მე კიდევ „გოჭს“.

ბოლოს, ვიღაცამ მირჩია, ქუთაისის ქუჩაზე მოიკითხეთ მაგი, იქ თუ  ექნებათო. თბილისში დაბადებულ-გაზრდილი კი ვარ, მაგრამ ჩავფიქრდი, ეს ქუთაისის ქუჩა სადღაა ნეტავ თქო.

იქვე ყოფილა საბედნიეროდ. ჰოდა, ჩვენც იქეთ გადავინაცვლეთ.

აგლაძე-ელიავაზე თუ ვმორცხვობდი, ქუთაისზე გადასული რაღაც გამოვყოჩაღდი და მაღაზიებში თავის შეყოფით და შეძახებით ვკმაყოფილდებოდი. შევყოფდი თავს და შეუძახებდი:

-უკაცრავად, ფორდის „გოჭი“ გააქვთ?

თუ ვინმე კითხვას შემომიბრუნებდა, რაო, რა იკითხეთო? მე საქმეში ჩახედული ადამიანივით აქეთ უტრიალებდი კითხვას:

-„გოჭი“ ბატონო, არ მითხრათ ახლა, არ ვიციო.

„გოჭი“ არც ქუთაისის ქუჩაზე ქონდათ. ბოლო მაღაზიაში მითხრეს, აი, იქეთ სულ ნაპირას, მანქანის აქსესუარებიც, რომ აწერია, აბა, იქაც იკითხეთო.  სიმართლე გითხრათ, ამდენი სირბილისგან ფეხები უკვე აღარ მემორჩილებოდა, მაგრამ „აიშეს“ ხათრით წავლასლასდი.

დამავიწყდა მეთქვა, „აიშე“ მანქანას ქვია. მფლობელის უფროსი დის სახელია. ნამდვილი აიშე ძალიან სერიოზული და ბრძენი ქალი გახლავთ და მანქანასაც „აიშე“ ერქვას, სერიოზული და გამძლე იქნებაო. ჰოდა, „აიშე“ ზეთში იხრჩობოდა, ახალი „გოჭი“ ჭირდებოდა და მის გადასარჩენად წავედი იმ ბოლო მაღაზიაშიც. თავი შევყავი და თითქოს პაროლს ვეუბნებოდი, მოკლედ მოვჭერი:

-„გოჭი“?!

პასუხიც საქმიანი მივიღე:

-რისი „გოჭი“?

-ფორდის…

-გვაქვს!

-რაო??? ფორდის „გოჭი“ გაქვთ? არ მეხუმრებით? ვაჰ, თქვენ რა კარგი ხალხი ყოფილხართ? რა ღირს? ორიგინალია? გარანტია აქვს?

ვისაც „გოჭი“ არ გინახავთ, აგერ წერილზე თანდართული სურათი ნახეთ. „აიშეს“ ძველი „გოჭია“, კოროზიისგან შეჭმული და წერილშიც კოროზიაზე ვისაუბრებ, თორემ გოჭებზე საუბარი ძალიან გამიგრძელდა.

ადამიანები უძველესი დროიდან ცდილობენ მეტალების დაცვას ატმოსფერული ზემოქმედებისგან. ამისთვის იყენებდნენ ცხიმებს, მცენარეულ წებოვან საპოხ ნივთიერებებს, მოგვიანებით სხვა მეტალების , მაგ. კალის გამოყენება დაიწყეს.

რკინა საშუალო აქტივობის მეტალია. ჰაერის, წვიმის, ნიადაგის და სხვა ფაქტორების მოქმედებით ადვილად იჟანგება და წარმოქნის ფხვიერ მასას:

4Fe+2H₂O+3O₂=2Fe₂O₃·H₂O

რკინის მავთული სუფთა ჟანგბადის გარემოში აქტიურად, ნაპერწკლებით იწვის. დედამიწის ატმოსფეროში ჟანგბადი მხოლოდ მეხუთედ ნაწილს შეადგენს, ამიტომ რკინის და ფოლადის ნაკეთობების „წვა“ ძლიერ შენელებულია, თუმცა შეწყვეტილიც არ არის. ქიმიკოსები ამ პროცესს „უხილავ ხანძარს“ უწოდებენ, სამეცნიერო ტერმინი კი კოროზიაა. კოროზიის შედეგად, ყოველწლიურად ათეულ მილიონობით ტონა ლითონი იშლება.

გარემო პირობების გავლენით მეტალების და მათი შენადნობების დაშლას კოროზია ეწოდება. ლათინურად კოროზია ამოჭმას ნიშნავს.

კოროზიას ხშირად მხოლოდ მეტალებთან აკავშირებენ, თუმცა ქვები, პლასტმასები, პოლიმერული და სხვა მასალებიც განიცდიან დაშლის პროცესს.

სხვათა შორის, რკინა დაუჟანგავ მდგომარეობაში აღმოჩენილია მთვარეზე. ეს მთვარეზე ატმოსფეროს არ არსებობით არის გამოწვეული. გამოდის, რომ კოროზიისგან დასაცავად რკინა მშრალ ადგილას უნდა ინახებოდეს, რაც ფაქტიურად შეუძლებელია.

ზოგიერთი მეტალი კოროზიისადმი მედეგია. მაგალითად, ალუმინი კოროზიას არ განიცდის, რადგან მის ზედაპირზე ჰაერის ჟანგბადთან შეხებისას ოქსიდური ფენა წარმოიქმნება, რომელიც აბრკოლებს მეტალში აირების და სითხეების შეღწევას. შესაბამისად, იცავს შემდეგი დაჟანგვისგან. მსგავსი დამცავი აპკები წარმოიქმნება ბერილიუმის, ქრომის, თუთიის და ტანტალის ზედაპირზე.

თუ მეტალის ზედაპირი მაინც დაიჟანგა, დაზიანებული ნაწილი საპნიან წყალში ან ტუტის წყალხსნარში დასველებული ქსოვილის ნაჭრით გავწმინდოთ. შემდეგ ეს ადგილი წყლით მოვრეცხოთ და ბოლოს მარილმჟავაში დასველებული ქსოვილით გავწმინდოთ. ამ უკანასკნელთან ფრთხილად, რომ უნდა მოვიქცეთ, დარწმუნებული ვარ, გეცოდინებათ.

წარიმართება შემდეგი რეაქცია:

Fe₂O₃+6HCl=2FeCl₃+3H₂O

რკინის (III) ქლორიდი წყალში ხსნადია და ლითონის ზედაპირიდან ადვილად სცილდება.

გაკვეთილზე შეგიძლიათ შემდეგი ექსპერიმენტი დაგეგმოთ. ორ სინჯარაში რკინის თითო ლურსმანი და 10-10მლ განზავებული მარილმჟავას ხსნარი მოვათავსოთ. პირველ სინჯარას დავამატოთ აფთიაქში ნაყიდი უროტროპინის ¼ ტაბლეტი და სრულად გავხსნათ. თუ დავაკვირდებით, პირველ სინჯარაში წყალბადის გამოყოფის სიჩქარე ნელ-ნელა მცირდება და რამდენიმე წამის შემდეგ რთული შესამჩნევი ხდება.

მეორე სინჯარაში, იქ სადაც უროტროპინი არ არის, რკინა მარილმჟავასთან ენერგიულად იმოქმედებს.

შესაბამისად, მეტალებს და მათ შენადნობებს კოროზიისგან დაცვის მიზნით ფარავენ ჰაერის მიმართ მდგრადი საღებავით, ლაქით ან ასფალტით. ქრომის, ვანადიუმის, ვოლფრამის, სილიციუმის, ნიკელის ან კობალტის დამატებით ამზადებენ, ე.წ. უჟანგავ ფოლადებს.

გახსოვთ ხომ, წერილის თემა საიდან ვიპოვე. „აიშე“ მანქანის მოტორის „გოჭს „ მთელი კიდეები კოროზირებული გაუხდა, ზეთის წყალთან შერევა და მოტორის გაფუჭების მცდელობა დაიწყო. ოსტატმა თქვა, კოროზია ასე ძლიერად, რომ წავიდა ცუდი ხარისხის ანტიფრიზის ბრალიც იქნებოდაო. ანუ, ეს ძველი ანტიფრიზი კოროზიის საწინააღმდეგო აგენტს, სავარაუდოდ არ შეიცავდაო.

ჰმმ… არადა, „აიშეს“ მფლობელი ირწმუნებოდა, ძვირად ღირებული სითხე ჩავასხიო. გამოდის, რომ მოატყუეს.

სახელწოდება ანტიფრიზი აერთიანებს ისეთ სითხეებს, რომლებიც დაბალ ტემპერატურაზე არ იყინება.

თავდაპირველად, შიდა წვის ძრავების გამაგრილებლად, ბუნებრივია წყალს იყენებდნენ. იაფია, არატოქსიკური და მაღალი სითბოტევადობა აქვს. თუმცა, ის გაყინვისას ფართოვდება და ტემპერატურული დიაპაზონიც შეზღუდული აქვს. ეს პრობლემა ალტერნატიული გაგრილების სითხეების შემუშავებით მოგვარდა, რომლებსაც გაუმჯობესებული ფიზიკური თვისებები ჰქონდათ. ხსნარის გაყინვის და დუღილის ტემპერატურა მათში გახსნილი ნივთიერებების კონცენტრაციაზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, მარილები წყალხსნარების ლღობის ტემპერატურას ამცირებენ. მარილებს ხშირად იყენებენ მოყინვის საწინააღმდეგოდ, თუმცა, მარილთა ხსნარები გამაგრილებელ სისტემებში არ გამოიყენება, რადგან ისინი მეტალთა კოროზიას იწვევენ.

დაბალმოლეკულურ ორგანულ ნაერთებს (მაგ. ეთილენგლიკოლს) წყალთან შედარებით ლღობის დაბალი ტემპერატურა ახასიათებთ, ამიტომ მათი, როგორც ანტიფრიზის გამოყენება სავსებით შესაძლებელია. 1920 წლიდან სპირტებს ანტიფრიზის წარმოებაში აქტიურად იყენებენ.

ახლა როგორ არის საქმე?

დღეისათვის „აიშე“ თავს კარგად გრძნობს. ახალ „გოჭსაც“ მშვენივრად შეეგუა და ახალი ანტიფრიზის დამატებას ელოდება.

 ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის „ყვითელი ნახევარმზე“

გურამ დოჩანაშვილის საკულტო მოთხრობაში „კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“, ასეთი ეპიზოდია: მხატვრული ფოტოგრაფი ვასიკო კეჟერაძე, კორესპონდენტთან საუბარში ნიგერიას ახსენებს. ინტერვიუერს უკვირს, ნიგერია საიდანღა იციო. ნიგერიაში, ჩემობატონო, სამი კარგი მწერალიაო, მშვიდად პასუხობს ვასიკო კეჟერაძე – შიიონკა, ჩინუა აჩებე და გაბრიელ ო,ჰარაო.

დარწმუნებული ვარ, იმ დროს, როცა ეს მოთხრობა იწერებოდა, დაბადებული რომ ყოფილიყო, დოჩანაშვილი ამ ჩამონათვალში აუცილებლად მოიხსენიებდა მეოთხე მწერალსაც – ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩს – ნიგერიელ ქალ ავტორს, რომელმაც, როგორც ლიტერატურის კრიტიკოსები ამბობენ, ახალგაზრდა თაობას ყველაზე მძლავრად გააგონა აფრიკული ლიტერატურის ხმა.

ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩი 1977 წელს, ნიგერიაში, უნივერსიტეტის პროფესორისა და რეგისტრატორის ოჯახში დაიბადა. ნიგერიის სამოქალაქო ომმა მის ოჯახზე საბედისწერო კვალი დატოვა – ორი ბაბუა ომში დაიღუპა, ოჯახმა კი ყველაფერი დაკარგა.

ბუნებრივია, ეს ტრაგედია ადიჩის უმძაფრეს შთაბეჭდილებად და, შეიძლება ითქვას, შემოქმედებით ინსპირაციადაც იქცა. სწორედ ნიგერიის სამოქალაქო ომის ფონზე იშლება მწერლის თითქმის ყველა მხატვრულ ტექსტში მთავარი ამბავი. ეს ომი განმსჭვალავს პერსონაჟთა ცხოვრებას თუ სულიერ მდგომარეობას, მათ პიროვნულ აქტებს, პოზიციებს, დამოკიდებულებებს… ამდენად, ადიჩის რომანები დიდწილად დოკუმენტური და ავტობიოგრაფიულია, იმის მიუხედავად, რომ მწერლის უსაზღვრო ფანტაზია და წარმოსახვის მდიდარი არეალი მკითხველის წინაშე სრულიად ავთენტურ მხატვრულ სამყაროებს ქმნის.

ნიგერიის სამოქალაქო ომი მე-20 საუკუნის ერთ-ერთ უდიდეს კატასტროფადაა მიჩნეული. მის სამწლიან ისტორიაში (1967-1970) ასი ათასზე მეტი ჯარისკაცი ბრძოლაში, ხოლო 2 მილიონამდე მშვიდობიანი მოსახლეობა შიმშილით დაიღუპა. სწორედ ეს შემზარავი ომი იქცა იმდროინდელი კაცობრიობის მთავარ თავსატეხად, რამაც მსოფლიოს უმაღლესი ხელისუფალნი აიძულა, კიდევ ერთხელ გადაეხედათ ჰუმანიტარული დახმარების სისტემისათვის.

ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის რომანებს ქართველი მკითხველი უკვე იცნობს. „იისფერი ჰიბისკუსი“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“) და „ამერიკანა“ (გამომცემლობა „პალიტრა L”) ქალის თვალით დანახული შემზარავი თანამედროვე სამყაროს რეტროსპექტივაა, ქალის ხმით მოყოლილი ამბებია მჩაგვრელი სახელმწიფოებრივი თუ რელიგიური სისტემების, სტერეოტიპებად ქცეული ცხოვრების, თავისუფლების წყურვილის შესახებ. ამ რომანებში, ისევე, როგორც სხვა არამხატვრულ ტექსტებში, ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩი მძლავრად გამოხატავს სამოქალაქო პროტესტს; ეს ტექსტები მისი სამოქალაქო აქტივიზმის ნაწილია, მისი დაუღალავი და შეუპოვარი ბრძოლის გაგრძელებაა. ადიჩი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და ანგარიშგასაწევი აქტივისტი ფემინისტია, რომელიც მუდმივად საუბრობს ქალთა მიმართ ჩაგვრისა და ძალადობის, თანასწორობის და თავისუფლების შესახებ. მისი ესე „ყველანი ფემინისტები უნდა ვიყოთ“ ქრესტომატიული ნიმუშია ყველა სამოქალაქო აქტივისტისათვის, სადაც ეს იდეები მკაფიოდ და გასაგებადაა გაშუქებული.

ადიჩის აქტივიზმის ასეთი წარმატების და პოპულარობის საიდუმლო კი იმაშიცაა, რომ ის, ზოგადად ყველა ტიპის სტერეოტიპს ებრძვის, მათ შორის სტერეოტიპულ აქტივიზმს (ფემინისტურ თუ სხვა სოციალურ-საზოგადოებრივ ტენდენციებში); მისთვის მთავარი არა რომელიმე ლოკალური, კონკრეტული სოციალური ჯგუფია (თუმცა, ცხადია, ამ ჯგუფების მიმართ განსაკუთრებული მგრძნობელობა აქვს), არამედ ზოგადად, ადამიანი. ადამიანი თავის მთლიანობაში, სიცოცხლის საზრისებში, თავის ავთენტურ პატერნებში.

რაც შეეხება რომანს „ყვითელი ნახევარმზე“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“), რომელიც, ადიჩისთვის რიგით მეორე რომანია, „იისფერი ჰიბისკუსის“ შემდეგ, აქ სიმძიმის ცენტრი, ვფიქრობ, არა რომელიმე პერსონაჟზე მოდის (იმის მიუხედავად, რომ ამ რომანს შთამბეჭდავი, მკაფიო და დაუვიწყარი პერსონაჟები ჰყავს), არამედ უშუალოდ ომზე – ნიგერიის სამოქალაქო ომზე, რომელიც თავად გვევლინება მთავარ გმირად. ომის ხმა და ინერცია განსაზღვრავს ტექსტის ყველა დანარჩენ შრეს.

ეს აზრი სათაურშივე იკვეთება – ყვითელი ნახევარმზე ბიაფრის არაღიარებული რესპუბლიკის დროშის ემბლემაა. სწორედ ბიაფრის რესპუბლიკასა და ნიგერიას შორის იყო გაჩაღებული ის სასტიკი სამოქალაქო ომი, რომელშიც ხუთასი ათასამდე ბავშვი შიმშილით დაიღუპა.

რომანის გმირები – ტყუპისცალი ოლანა და მისი მეუღლე ოდენიგბო, თეთრკანიანი რეპორტიორი რიჩარდი, ოლანას ტყუპისცალი და, ოლანას და ოდენიგბოს მსახური უგვუ – ომისაგან არიან დევნილნი.

ომი განდევნის მათ არა მხოლოდ საკუთარი სახლებიდან, არამედ საკუთარი თავებიდანაც. ეს კაცობრიობის მთავარი მონსტრი ქმნის რომანის ტექსტში მძლავრ ბარიერებს – ადამიანებსა და სახელმწიფოებს, ენებსა და გულებს შორის, რომლის გადალახვაც მხოლოდ ყველაზე ძლიერთა ხვედრია.

ძალა „ყვითელი ნახევარმზის“ ერთგვარად საკულტო აქცენტია. ძალა, როგორც დეკონსტრუქციის საშუალება, ასევე მკვდრეთით აღდგომისა და გამარჯვების წყაროც. „ნკალი“ – ასე ჰქვია იგბო ენაზე (ერთ-ერთი დიდი ეთნიკური ჯგუფი ნიგერიის კოლონიაში) ძალაუფლებას, რომელიც ნიშნავს – „იყო უფრო ძლიერი, ვიდრე სხვა“. ყველაფერი ძალით იწყება და ძალით მთავრდება – როცა ქვეყნები ერთმანეთს ძალას უპირისპირებენ, ადამიანებსაც ისღა დარჩენიათ, ძლიერებით გადარჩნენ. ცხადია, ამ ძალაში სიყვარულიც იგულისხმება, სიკეთეც და ყველა ფასეულობითი კატეგორიაც, მაგრამ უპირველესად, ეს სიცოცხლის ძალაა – გადარჩენის, ცოცხლად დარჩენის, სიკვდილისგან გათავისუფლების ძალა, რომელიც, ამ რომანში ერთი შეხედვით ყველაზე უმწეოს/უძლურს აღმოაჩნდება.

ცხოვრების დრამატურგიაც, ალბათ ესაა – უზენაესის წინაშე ამგვარი პარადოქსი გაითამაშო. მაშინ, როცა მშვენიერ და ღონიერ ოლანას და მის განათლებულ მეუღლეს – ოდენიგბოს, სამუდამოდ უწევთ შეგუება უშვილობასთან (ოლანამ ომში დაჩეხილი ორსული რომ ნახა, მას მერე დაკარგა შვილოსნობის უნარი), მათი მოსამსახურე უგვუ არამხოლოდ ფიზიკურად გადარჩენას, არამედ იმგვარი სულიერი ძალისხმევის გამოვლენას ახერხებს, რომ რომანის მთავარ გმირადაც გვევლინება, ომის შემდეგ… როგორც სახარებაშია: „ყოველნი პირველნი უკანასკნელნი იქნებიან და ყოველნი უკანასკნელნი – პირველნი…“

ომი უნაყოფობას ბადებს, ის სიცოცხლეს ჩანასახში სპობს – ფიზიკურადაც და სულიერადაც. ოლანასთან ერთად ომის ამ საბედისწერო თვისების მსხვერპლი რეპორტიორი რიჩარდიცაა. მთელი სიუჟეტის მანძილზე ის წიგნს წერს ნიგერიის სამოქალაქო ომზე. წიგნს რეფრენად გასდევს ფრაზა „მსოფლიო დუმდა, როდესაც ჩვენ ვიხოცებოდით“. რიჩარდის აზრით, ეს უნდა იყოს სასტიკი წიგნი, წიგნი-მანიფესტი, რომელსაც ულმობელ და მოძალადე მსოფლიოს ააფარებს თვალებზე; მაგრამ ომი ამ უნარს რიჩარდსაც გამოაცლის და მასაც უნაყოფოდ ტოვებს… სამაგიეროდ, მის მწერლურ საქმეს მსახური უგვუ აგრძელებს, ერთ დროს წერა-კითხვის უცოდინარი უგვუ, რომელიც 13 წლისა დაუდგა მსახურად ოლანას და ოდენიგბოს და უკიდურესი ძალისხმევით შეიძინა ყველა სასიცოცხლო ცოდნა და უნარი, მათ შორის ენა.

ენა, რომელიც ამ ტექსტში ასევე უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობს – როგორც ძალადობის იარაღი და როგორც დიდი მადლი.

მსახური უგვუ ორივეს ფლობს – ძალასაც და მადლსაც. ის ახალი აფრიკის სახეა, ახალი სიცოცხლის ნაყოფია. ამდენად, ის იმსახურებს, იყოს ახალი ტექსტის, ახალი წიგნის ავტორიც.

ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის რომანი „ყვითელი ნახევარმზე“ ქართულად ანი კოპალიანმა თარგმნა. ბრწყინვალე თარგმანის წყალობით, ამ წიგნის წაკითხვა უკვე შესაძლებელია. ვფიქრობ, მნიშვნელოვანიც. რადგან მასში, ერთი ქვეყნის/კონტინენტის დრამატული მოვლენების ფონზე ზოგადკაცობრიული ამბავია მოთხრობილი, თანამედროვე და არქეტიპული ტენდენციებით, ადამიანური ვნებებით და პატერნებით.

როგორც ამ წერილის დასაწყისში, გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობაში ნახსენები ნიგერიელი მწერალი, ჩინუა აჩებე იტყოდა:“როგორც წესი, სიჭაბუკეს სიბრძნესთან არავინ აიგივებს, მაგრამ ამ ახალგაზრდა მწერალს უძველეს მთხრობელთა ნიჭი გადმოსცემია… თუ არა მისი უშიშრობა, ვერაფრით მოჰკიდებდა ხელს ნიგერიის სამოქალაქო ომის სულისშემძვრელი საშინელების აღწერას…“

რომანის „ყვითელი ნახევარმზე“ მკითხველი ამ უშიშრობის მისტერიას თავადაც იგრძნობს.

  მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში, სოციო-კულტურული ინფორმაციისადმი მზარდმა ინტერესმა ხელი შეუწყო იმ ფაქტს, რომ წერილობითი ენის საჭიროება უკანა პლანზე გადავიდა. ადგილი დაეთმო ელექტრონულ მედიას, რომლის  განუყოფელი კომპონენტებია ვიზუალური და ხმოვანი (ვერბალური, მუსიკალური, ხმაური) ელემენტები.

მუსიკა უზარმაზარ შესაძლებლობებს აძლევს ბავშვის ფანტაზიას. თითქმის ყველა ბავშვს უყვარს ანიმაციური ფილმები, რომლის   სიუჟეტები ნათელი და მარტივია. სკოლამდელი ასაკის ბავშვებისთვის მულტფილმები განათლების მთავარი საშუალებაა. მასში  მიმდინარე მოვლენები ხელს უწყობს ბავშვების აღზრდას: აზროვნებისა და წარმოსახვის განვითარებას, ცნობიერების ამაღლებას, მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებას.

უოლტ დისნეიმ ანიმაციის საშუალებით ჯადოსნური სამყარო შექმნა და  აქცია   მულტიპლიკაცია ნამდვილ ხელოვნებად. მისი მულტფილმების უმეტესობა ავრცელებს მნიშვნელოვან შეტყობინებებს, ცხოვრებისეულ გაკვეთილებს, რომელთა შორისაა:

• სიყვარული, მეგობრობა, პასუხისმგებლობა და მოვალეობის გრძნობა;
• ოცნებები, იმედები, მოლოდინები და რეალობა;
• სიკეთესა და ბოროტებას შორის დაპირისპირება, სამართლიანობა;
• მშობლებისა და შვილების ურთიერთობა;
• უფროსების პატივისცემა;

ამ მნიშვნელოვანი საკითხების ბავშვებთან განხილვამ შესაძლოა გააუმჯობესოს მათი კოგნიტური და ქცევითი განვითარება, ნათქვამია ჰიუსტონის უნივერსიტეტის მეცნიერის კვლევაში, აშშ.

მკვლევრებმა გააანალიზეს დისნეის 155 ანიმაციური ფილმი, რომელიც შეიქმნა 1937 წლიდან  2020 წლამდე. დისნეის ფილმებში ხშირად წარმოდგენილია  სხვადასხვა კულტურის, რელიგიის, ეროვნებისა და რასის პერსონაჟები. ეს ხელს უწყობს ბავშვებში ტოლერანტული დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას იმ ადამიანების მიმართ, რომლებიც მათ არ ჰგვანან.

დისნეის თანამედროვე ფილმებმა ასევე განავითარეს სიყვარულის კონცეფცია. თუ ადრეული მულტფილმები ფოკუსირებული იყო მამაკაცისა და ქალის ურთიერთობაზე, ბოლო ფილმები, როგორიცაა ,,ცივი გული“, ყურადღებას ამახვილებს დედმამიშვილებს  შორის სიყვარულის ძალაზე . ეს ძალიან მნიშვნელოვანია ბავშვში ემპათიის და თანაგრძნობის განვითარება-ჩამოყალიბებისთვის .

უოლტ დისნეი იყო პიონერი, რომელმაც  მუსიკა გამოიყენა ანიმაციურ ფილმებში. “მოდით, გავაკეთოთ მულტფილმი, სადაც სურათს თან ახლდეს ხმა !” – თქვა დისნეიმ და ეს იყო ახალი ეპოქის დასაწყისი ანიმაციის სამყაროში. მან ჩამოაყალიბა ანიმაციურ ფილმებში კლასიკური მუსიკის გამოყენების ტრადიცია. მისი ანიმაციური ფილმები არის ბრწყინვალე მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეიძლება ბავშვს ანიმაციის საშუალებით მოასმენინო ლამაზი, კლასიკური მუსიკა.

უოლტ დისნეის და მისი სტუდიის მიერ შექმნილი კლასიკა ადასტურებს მუსიკისა და ანიმაციის შერწყმის მნიშვნელობას, ბალანსისა და ჰარმონიის პოვნას ორ ხელოვნებას შორის. კარგად მოგეხსენებათ, რამდენად მნიშვნელოვანია მუსიკა განწყობის შესაქმნელად. უოლტ დისნეის სიყვარულმა კლასიკური მუსიკისადმი, მისი მულტფილმების  ამაღელვებელმა და ლამაზმა ისტორიებმა გვაჩუქა ანიმაციის შედევრები, რომელთა ყურება (და მოსმენა!) დღეს, ათწლეულების შემდეგაც  გვხვიბლავს.

1928 წელს უოლტ დისნეის სტუდიის პირველი ხმოვანი ანიმაციური ფილმის პრემიერა შედგა   თეატრ Universal-ში. ფილმს ერქვა „ ვილის ორთქლმავალი“.

ეს იყო დიდი წარმატება. მულტფილმი იყო შავ-თეთრი, მარტივი და ძალიან მელოდიური. კომპოზიტორი იყო კარლ სტალინგი. ეს მულტფილმი აერთიანებდა უოლტ დისნეის მომავალი ნამუშევრების მახასიათებლებს: სინქრონული ჟღერადობა, მუსიკისა და ანიმაციის სინთეზი.

სერიალი “მხიარული სიმფონიები”  1929 წელს დაიწყო და თითოეულმა სერიამ წარმოადგინა ახალი პერსონაჟები,   სხვადასხვა ამბები მუსიკალური შთაგონებითა და ფანტასტიკით. სტალინგმა შექმნა პარტიტურები  თხუთმეტი წარმატებული მოკლემეტრაჟიანი ფილმისთვის, რომელსაც მოჰყვა ,,ორთქლმავალი“.  მათ უწოდა  “musical novelty” – მუსიკალური სიახლეები, თუმცა, ფაქტობრივად, ეს იყო ადაპტირებული კლასიკური ნაწარმოებები.

პირველი იყო სიმფონია “ჩონჩხების ცეკვა” 1929 წელს, რომლის იდეაც აღებულია კლასიკური ნაწარმოებიდან  “Danse Macabre”-ფრანგი კომპოზიტორის კამილ სენ-სანსის “სიკვდილის ცეკვა”. ,,ჩონჩხების ცეკვისთვის“ სტალინგმა გამოიყენა არა მხოლოდ სენ-სანსის ნაწარმოებები, არამედ მან ასევე გააერთიანა ედვარდ გრიგის კლასიკური საფორტეპიანო ნაწარმოები „ჯუჯების მარში“ თავის   ორიგინალურ თემებთან ერთად. კლასიკური მუსიკა გადამწყვეტი გახდა მთელი ვიზუალური ნარატივისთვის, იდეალურად გადახლართული ნაწარმოებების ჩარჩოებთან.  ხელოვნების ამ ფორმების სინთეზის აპოგეა იყო „ფანტაზია“.

მნიშვნელოვანია  1929 წლის ,,საშინელი ტორეადორი“, რომლის მუსიკა არის ჟორჟ ბიზეს 1875 წლის ოპერის ,,კარმენის“ ადაპტირებული ვერსია და ასევე გადამუშავებული „საგაზაფხულო სიმღერა“,  ფელიქს მენდელსონის საფორტეპიანო ლირიკული ციკლიდან  „უსიტყვო სიმღერა “.

“ჯოჯოხეთის ზარები” 1929 წელს შეიქმნა, რომელშიც გამოყენებულია ედვარდ გრიგის ,, მთის მეფის გამოქვაბულში ” და  გუნოს “თოჯინების დაკრძალვის მარშის” მუსიკა.

“გაზაფხული” 1929 – გამოიყენა ედვარდ გრიგის მუსიკა ,,პერ გიუნტიდან“ “დილა”, ასევე ფრანც ფონ ბლონის “ყვავილების ჩურჩული” და ჟაკ ოფენბახის ,,პარიზული მხიარულება “.

„ღამე“ 1930 –იწყება ბეთჰოვენის მთვარის სონატით.

“მუსიკალური მიწა” 1935 წელი – რიჰარდ ვაგნერის “ვალკირიების გასეირნება”.

,, ფანტაზია“ 1940  –  არის მთავარი ანიმაციური მხატვრული ფილმი, რომელიც გახდა უოლტ დისნეის „სასიყვარულო წერილი“ კლასიკური მუსიკისადმი.

„ფანტაზია“ ნამდვილი მუსიკალური და ანიმაციური შედევრია. მუსიკალური გაფორმება ეკუთვნის ფილადელფიის ორკესტრს ლეოპოლდ სტოკოვსკის ხელმძღვანელობით . ფილმმა მიიღო ორი ოსკარი – სტოკოვსკი დაჯილდოვდა “უოლტ დისნეის შემოქმედებაში ვიზუალური მუსიკის ახალი ფორმის დამკვიდრებისთვის”.

ეს არის მულტფილმი შედევრი. საინტერესოა, რომ თავდაპირველად დისნეი გეგმავდა შეექმნა პატარა  ფილმი მიკი მაუსის შესახებ , რადგან იმ დროს ამ პერსონაჟისადმი ინტერესი უკვე განელებული იყო. სწორედ ამ დროს კლასიკური მუსიკალური თემების ვიზუალური განსახიერების იდეა შესთავაზა დირიჟორმა ლეოპოლდ სტოკოვსკიმ. ფინანსური ხარჯების გაზრდის გამო, დისნეიმ გადაწყვიტა გაეზარდა მულტფილმის ხანგრძლივობა.   მიზანი იყო მაყურებელში კლასიკური მუსიკის სიყვარულის გაღვივება.

ომის დაწყებისა და ადოლფ ჰიტლერის  მიერ მიკი მაუსის გამოსახულების მწვავე კრიტიკის გამო, ევროპული გაქირავება მიუწვდომელი გახდა ამერიკული სტუდიისთვის. ომმა რადიკალურად შეცვალა თამაშის წესები – კომპანია იძულებული გახდა, სააქციო საზოგადოება გამხდარიყო, რომელიც გაკოტრების პირას იყო. თუმცა, 1940 წელს ამერიკის ბანკმა  დისნეის ახალი დეველოპერული სესხი მისცა, რადგან, როგორც თავმჯდომარემ ამადეო ჯანინიმ აღნიშნა,-,, მათი ფილმები დროთა განმავლობაში სულაც არ დაკარგავს ღირებულებას. ომის შემდეგ ადამიანებს ხანდახან მოუნდებათ ცოტა ოცნება…“.

აღსანიშნავია, რომ სიმღერები დისნეის მულტფილმებიდან ხშირად ნამდვილ ჰიტად იქცეოდა, ასეთია სიმღერა ,,როცა გსურს ვარსკვლავი“  მულტფილმიდან “პინოქიო” (1947).

უოლტ დისნეიმ 1946 წელს, ომის დამთავრების შემდეგ, შეძლო ულამაზესი მუსიკალური ზღაპრების შექმნა. სტუდიამ შექმნა 15 წუთიანი მოკლემეტრაჟიანი ფილმი სერგეი პროკოფიევის სიმფონიური ზღაპრის- „პეტია და მგელი“– მიხედვით. ზღაპარი ასწავლის ბავშვებს მუსიკალური ინსტრუმენტების ამოცნობას ცხოველებისა და ადამიანების გამოსახულებების საშუალებით. ისინი წარმოდგენილია ორიგინალურ პარტიტურაში, რომელთაგან თითოეული განსხვავებული ინსტრუმენტია –  ჰობოი იხვი ხდება,  კატა – კლარნეტი, მგელი -ვალტორნა და ბუზღუნა ბაბუა კი ფაგოტი . პერსონაჟები მხიარულები და მომხიბვლელია, მაგრამ მუსიკა – ამ ზღაპრის გულია. “პეტია და მგლის” დისნეის ვერსია კლასიკურ მუსიკას ხელმისაწვდომს და მარტივს ხდის. მუსიკალური ზღაპარი წარმოადგენს პროკოფიევის ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ნაწარმოებს. დიდმა კომპოზიტორმა ფორტეპიანოზე პირადად დაუკრა „პეტია და მგელი“ და დისნეის ამ ნაწარმოების პარტიტურა აჩუქა.

,, ბემბი“ –1942

ვიოლინოს  მსუბუქი და დახვეწილი მელოდია, საყვირის წყნარი და მკვეთრი ხმები,  უფრო და უფრო იზრდება და  რბილ მრავალხმიანობაში გადადის . იშლება შორეული ტყის პეიზაჟი, მისი ველური ბუნება, რომელიც  ნისლშია ჩამალული. იგრძნობა უხილავი საფრთხე – დოლის მკვეთრი დარტყმა, ქუხილი! ელვა! ახლა ყველა ინსტრუმენტი ერწყმის ათასობით ბგერის ერთ ნაკადს და გადაიქცევა ნამდვილ მუსიკალურ გრიგალად. შემდეგ, ერთ წამში ყველაფერი ისევ წყნარდება, ქარიშხალი ჩერდება და მზის სინათლის სხივები იმავე შუქსა და ნაზ ნოტებს ასახავს.

ამ ყველაფერმა შექმნა საოცარი კავშირი მუსიკასა და ანიმაციას შორის. თუმცა,  ასეთი შედეგის მისაღწევად დისნეის რთული გზის გავლა მოუწია. მისი მულტფილმების მთავარი პლუსი  კლასიკური მუსიკაა, რომელიც ძალიან მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სიუჟეტის განვითარებაში.  მთელი მოქმედების მანძილზე ჟღერს მუსიკა, რომელიც  ბავშვს გასაგები, ხელმისაწვდომი ფორმით მიეწოდება.

ანიმაციური ფილმები დიდ გავლენას ახდენს სკოლის ასაკის ბავშვების განვითარებაზე. ერთი მხრივ, ეს არის ნათელი, სანახაობრივი, წარმოსახვითი და მარტივი. თავის საყვარელ გმირებთან შედარებით მოსწავლეს აქვს შესაძლებლობა ისწავლოს საკუთარი თავის პოზიტიურად აღქმა, შიშებთან და სირთულეებთან გამკლავება და სხვების პატივისცემა, მულტფილმში მიმდინარე მოვლენები საშუალებას გვაძლევს მათი დახმარებით ავამაღლოთ ბავშვების ცნობიერება, განუვითაროთ აზროვნება და წარმოსახვა, ჩამოვუყალიბოთ  მსოფლმხედველობა.

უოლტ დისნეიმ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ანიმაციური ჟანრის განვითარებაში. მისი ფილმები კულტურულ და სოციალურ ფენომენად იქცა. დისნეისთვის მუსიკა იყო კინემატოგრაფიული პოლიფონიის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ხმა, რომელიც ხშირად ხდებოდა ფილმის შინაარსის  გასაღები.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. https://link.springer.com/article/10.1007/s10560-021-00799-0
2. https://kmscubreporter.com/6098/arts-entertainment/walt-disney-life-and-creations/#
3. https://d23.com/walt-disney-and-the-creation-of-the-character-model-department/
4. https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/sound.2018.0117
5. https://www.britannica.com/biography/Walt-Disney
6. https://mastsavlebeli.ge/?p=4283
7. https://mastsavlebeli.ge/?p=21008
8. https://press.tsu.ge/data/image_db_innova/disertaciebi_fsiqologia/natia_mestvirishvili.pdf