თანამედროვე საგანმანათლებლო პროცესების ახალი სახით ორგანიზებაში დიდი წვლილი შეაქვს თანამშრომლობითი მეთოდების აქტიურ გამოყენებას. ამ დროს მოსწავლეებს უვითარდებათ სოციალიზაციისა და კომუნიკაციისთვის საჭირო მნიშვნელოვანი უნარები (საკუთარი პოზიციის გამოხატვისა და დაცვის, სხვისი აზრებისა და შეხედულებების პატივისცემის, საერთო გამოცდილებიდან გამოცდილების შეძენის, კითხვის დასმის, აქტიური მოსმენის, თხრობის, მიღებული ინფორმაციის გადამუშავების, ადეკვატური საპასუხო რეაქციის და სხვ.). ეს ვერ მოხდება მოსწავლეთა ურთიერთშეფასების გარეშე, რადგან თანამშრომლობითი სწავლება და მოსწავლეთა ურთიერთშეფასება ერთი ჯაჭვის სხვადასხვა ბოლოა. მიზანი მოსწავლეთა შედეგების გაუმჯობესებაა, ამიტომ აქტუალურია, შევისწავლოთ, რა გავლენას ახდენს ურთიერთშეფასების რეგულარული გამოყენება ურთიერთთანამშრომლობის დონის ამაღლებაზე და როგორ ეხმარება ის მოსწავლეებს სასწავლო მიზნების მიღწევაში; გამოვკვეთოთ მიდგომები, რომლებზე დაყრდნობითაც მასწავლებელს შეეძლება, განუვითაროს მოსწავლეებს თანამშრომლობისა და ურთიერთშეფასებისთვის (რაც თავის თავში მოიცავს თვითშეფასებსაც) საჭირო უნარები; ვიპოვოთ ის ოპტიმალური გზები და საშუალებები, რომელთა გამოყენება ხელს შეუწყობს თანამშრომლობითი საკლასო გარემოს გაუმჯობესებას.

სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის განათლების ფაკულტეტზე დაიგეგმა და განხორციელდა კვლევა, რომლის მიზანი იყო იმის შესწავლა, როგორ გააუმჯობესებდა თანამშრომლობით საკლასო გარემოს ურთიერთშეფასების რეგულარული გამოყენება. კვლევაში მონაწილეობდნენ სსიპ მცხეთის მუნიციპალიტეტის სოფელ წეროვანის N3 საჯარო სკოლის მეოთხე კლასის მოსწავლეები (127 მოსწავლე) და მასწავლებლები (მათ შორის – 6 დამრიგებელიც).

კვლევა ჩატარდა პედაგოგიური პრაქტიკის კვლევის ფორმატის დაცვით: წინასწარი დიაგნოსტიკა; ჩაღრმავებული ინტერვიუ დამრიგებლებთან; მასწავლებელთა და მოსწავლეთა ანკეტირება (მასწავლებლების გამოკითხვისთვის დაიგეგმა ანკეტირება მარტივი მეთოდის გამოყენებით – „ამოირჩიეთ მხოლოდ ერთი პასუხი“; მოსწავლეთა ურთიერთთანამშრომლობის დონის განსაზღვრისთვის გამოყენებულ იქნა სადიაგნოსტიკო ტესტი/კითხვარი „თანამშრომლობის დონე კლასში“, რომელიც მოიცავდა 20 კითხვას თავისი მტკიცებულებებით. კითხვები ძირითადად იყო დახურული, ანონიმური). საზოგადოდ, გამოკვეთილი იყო რაოდენობრივი და თვისებრივი კვლევის ინსტრუმენტების გამართულობა.

კვლევის ძირითადმა დასკვნებმა აჩვენა, რომ:

• მოსწავლეებს შორის ერთი შეხედვით მეგობრული ურთიერთობები იყო, თუმცა მასწავლებელთა მიერ განხორციელებული აქტივობები არ ემსახურებოდა თანამშრომლობით ურთიერთობებზე დამყარებული საკლასო გარემოს ჩამოყალიბებას და ძირითადად მიმართული გახლდათ კონკურენტუნარიანი სასწავლო გარემოს ფორმირებაზე; ურთიერთშეფასებას მასწავლებლები საკმაოდ ხშირად იყენებდნენ სასწავლო პროცესში, თუმცა მიზნობრივად თანამშრომლობითი დონის გაზრდისთვის – არა; მასწავლებლები აღიარებდნენ, რომ თანამშრომლობითი გარემოს გაუმჯობესება აუცილებელი იყო; მეოთხეკლასელებთან არსებული სიტუაციაც მიუთითებდა, რომ ეს შეიძლებოდა განხორციელებულიყო ურთიერთშეფასების რეგულარული, აქტიური გამოყენებით.

თანამშრომლობითი გარემოს გაუმჯობესებისთვის დაიგეგმა ინტერვენციები – ურთიერთშეფასება რეგულარულად უნდა ყოფილიყო გამოყენებული სასწავლო პროცესში. გადაწყდა, რომ:

• ინტერვენციები განხორციელდებოდა ქართული ენისა და ლიტერატურის, „მე და საზოგადოების“, მუსიკის საგნობრივი დისციპლინების მიმართულებით: ინტერვენციების ეტაპზე მოსწავლეები 5 კვირის განმავლობაში რეგულარულად იმუშავებდნენ ურთიერთშეფასებაზე და ამ მიზნით გამოიყენებდნენ კვლევის ჯგუფის მიერ შეთავაზებულ განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტს – „კრიტიკული მეგობრის“ მიდგომას; ინტერვენციების შემდეგ მოსწავლეთა ანკეტირების გზით ხელახლა შემოწმდებოდა კლასში თანამშრომლობითი გარემო და მოხდებოდა შედეგების ინტერპრეტაცია.

საზოგადოდ, „კრიტიკული მეგობრის“ მიდგომის გამოყენებისას – განმავითარებელი შეფასების ეს ინსტრუმენტი ადაპტირებულია პროექტის Assessment Tools for new learning environments in higher education institutions /ASSET (Erasmus +) ფარგლებში[1] – მოსწავლეები ქმნიან „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფებს და ჯგუფის წევრებსაც ირჩევენ თავისუფალი არჩევანის პრინციპით. თუ მოსწავლეებს გაუჭირდათ არჩევნის გაკეთება, ჯგუფები შემთხვევითობის პრინციპით ფორმირდება. ისინი შეიძლება იყოს დიდი და საშუალო ზომის (თითოეულში ერთიანდება 4-დან 8 მოსწავლემდე). მათი ფორმირებისთანავე წევრები თანხმდებიან მუშაობის ძირითად პრინციპებზე და დებენ ურთიერთშეთანხმების ხელშეკრულებას ისეთი პრინციპების გამოყენების შესახებ, როგორიცაა: ჯანსაღი კრიტიკა, მიმღებლობა, ერთგულება, გულწრფელობა, ვალდებულების აღება, ანონიმურობა, საიმედოობა.

მასწავლებლებთან შეხვედრაზე პრაქტიკის კვლევის ჯგუფმა განიხილა „კრიტიკული მეგობრის“ მიდგომის თეორიული მხარე. შეჯერდნენ მიდგომის მოდიფიცირებულ ვარიანტზე. შემდეგ ეს იდეა წარუდგინეს მოსწავლეებს, რომლებმაც აქტიური მზაობა გამოხატეს „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფების შექმნისა და შეთავაზებული მიდგომის შესაბამისად მუშაობისთვის.

„კრიტიკული მეგობრის“ მიდგომის მოდიფიცირებული ვარიანტი დაწყებითი კლასებისთვის მოიცავდა შემდეგ დეტალებს:

• მუშაობის დაწყებამდე „შეთანხმების“ გაფორმებას, რომელშიც მითითებული იქნებოდა მუშაობის პრინციპები, წევრების შესახებ ინფორმაცია, შეხვედრების სიხშირე და პრობლემების მოგვარების გზები. შეთანახმებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან ამით გამოიკვეთა ჯგუფის წევრების მზაობა – რეალურად დახმარებოდნენ პრობლემის მქონე თანაკლასელს და თავიდან აეცილებინათ ისეთი რისკები, როგორიცაა ჯგუფში მუშაობისთვის თავის არიდება და სხვ.
• შეხვედრების დასრულების შემდეგ „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფის წევრები შეავსებდნენ „შეხვედრის დაკვირვებისა და ურთიერთშეფასების სქემას“, როგორც ურთიერთშეფასების ერთგვარ ფორმას (იხ. დანართი 1).
• 

დანართი 1.

ინტერვენციები ძალიან საინტერესოდ წარიმართა. ჯგუფებში მუშაობა მიმდინარეობდა „შეთანხმების“ პირობის მიხედვით. „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფის შეხვედრას ფასილიტაციას უწევდა მასწავლებელი.

„კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფების მიერ განხორციელებულ აქტივობათა ნიმუშები:

მრავალფეროვანი სამუშაო ჩაატარეს მასწავლებლებმაც/დამრიგებლებმაც.

• მათ შეიმუშავეს სამუშაო გეგმა მოსწავლეებთან ერთად (მაგალითად, სასვენი ნიშნები მოსწავლეებთან ერთად განათავსეს ფორმატზე და სხვადასხვა ფერის ფლომასტერებით წერდნენ ნიშნებს, აქტივობა უფრო იოლად აღსაქმელი და ხანგძლივად დამახსოვრებაზე გათვლილი რომ ყოფილიყო; დაამზადეს სხვადასხვა ფერის ბარათები ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად, რომლებზეც გამოსახეს ნოტებისა და პაუზების სიმბოლოები და ა.შ.); „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფის წევრებთან ერთად არჩევდნენ წინადადებებს სავარჯიშოდ, თვალს ადევნებდნენ მუშაობის პროცესს, შეჰქონდათ შესწორებები, აძლევდნენ მარტივ მითითებებს და აკვირდებოდნენ, ყველა ჩართული იყო თუ არა, რომელი გზა უფრო ეფექტური აღამოჩნდებოდა, აძლევდნენ მიმართულებას; აკვირდებოდნენ, რამდენად მიმღები იყო პრობლემის მქონე მოსწავლე მიმდინარე აქტივობისას, ენდობოდა თუ არა კრიტიკულ მეგობრებს, იზრდებოდა თუ არა მისი ნდობა; ითვალისწინებდნენ პრობლემების მქონე მოსწავლეთა ინტერესებს და ახალისებდნენ ჯგუფის წევრების მონდომებასა და აქტიურობას; ეხმარებოდნენ რესურსების შერჩევაში (მოსწავლის შესაძლებლობის მიხედვით ადაპტირება – პირობის გამარტივება); აწარმოებდნენ აქტიურ მონიტორინგს.

ინტერვიუების დროს გამოიკვეთა, რომ:

• როგორც წარჩინებული, ისე სუსტი მოსწრების მქონე მოსწავლეები დიდი ინტერესით მუშაობდნენ „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფებში დაგეგმილ აქტივობებში;
• თითოეულ აქტივობას მოსდევდა „კრიტიკული მეგობრების“ მხრიდან შედეგების შეჯამება, რაც მოსწავლეთა თანამშრომლობითი უნარების სრულყოფისთვის თვალის გადევნების საშუალებას იძლეოდა.

„კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფის აქტიური მუშაობისა და „შეხვედრისა და დაკვირვებისა სქემების“ (როგორც ურთიერთშეფასების ფორმის) გამოყენების შემდეგ კიდევ ერთხელ ჩატარდა მოსწავლეთა ანკეტირება კლასში თანამშრომლობითი დონის დასადგენად. სულ გამოიკითხა 143 მოსწავლე. შედეგების მიხედვით, მოსწავლეთა თანამშრომლობითი დონე კლასში წინა მაჩვენებლებთან შედარებით მნიშვნელოვნად იყო გაუმჯობესებული. ამას მოწმობს ანკეტირების შედეგებში თანამშრომლობითი ურთიერთობის ისეთი მაჩვენებლები, როგორიცაა:

• ერთმანეთის მხარდაჭერა – 91.6%;
• კეთილგანწყობა ერთმანეთის მიმართ – 60.8%;
• პრინციპულობა და ერთმანეთის მიმართ მომთხოვნელობა – 66.4%;
• პასუხისმგებლობების გადანაწილებისთვის მზაობა – 82.5%;
• თანაგანცდა – 84.6%;
• ზოგადად, კარგი ურთიერთობა ერთმანეთთან – 64.3%;
• ერთმანეთის აღიარება და თავისუფალ დროს ერთმანეთთან ურთიერთობის სურვილი – 91.6%;
• კლასში ერთმანეთთან ურთიერთობით მიღებული კმაყოფილება – 95.8%.

გამოიყო ორი ყველაზე მნიშვნელოვანი მაჩვენებელიც – „ქცევის წესების დაცვა“ და „სამართლიანობა“. კვლევის პირველ ეტაპზე ისინი საკმაოდ პრობლემური ჩანდა, რადგან მოსწავლეთა 60-71% მიუთითებდა ამ პრობლემაზე, ანუ რეალური, ჯანსაღი თანამშრომლობითი გარემოს შესაქმნელად ბევრი რამ იყო გასაკეთებელი. ბოლო ანკეტირების მიხედვით კი „ქცევის წესების დაცვა“ პრობლემად მიიჩნია 40.6%-მა, ხოლო სამართლიანობა“ – 18.9%-მა.

კვლევამ აჩვენა, რომ:

• თანამშრომლობითი საკლასო გარემო რეალურად გაუმჯობესდა მოსწავლეთა ურთიერთშეფასების რეგულარული გამოყენებით;
• „კრიტიკული მეგობრების ჯგუფის“ მიდგომამ რეალურად შეუწყო ხელი მოსწავლეების აქტიურ თანამშრომლობას, ურთიერთშეფასებას და, შესაბამისად, სწორ თვითშეფასებას.

ურთიერთშეფასებების გამოყენებამ:

• რეალურად გაზარდა მოსწავლეთა მოტივაცია, გააუმჯობესა თანამშრომლობითი გარემო, ჩამოაყალიბა გაცილებით ხალისიანი და სანდო ურთიერთობები; ხელი შეუწყო სწავლის მიზნობრიობას, კრიტიკულ სიტუაციაში საკუთარი შესაძლებლობების წარმოჩენას და პრობლემის გადაჭრაში თანამშრომლობითი კომპონენტის უპირატესობის გამოკვეთას;
• „კრიტიკული მეგობრის“ ჯგუფებში მუშაობამ გაზარდა სასკოლო საზოგადოების ინტერესი ურთიერთშეფასების (როგორც განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტის) აქტიური გამოყენების მიმართ;
• ასევე გაიზარდა სსსმ მოსწავლეთა ჩართულობა საკლასო ცხოვრებაში და მათი ინკლუზიურობა;
• კვლევამ დაადასტურა უნივერსიტეტისა და ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებების თანამშრომლობის ეფექტიანობა და გამოცდილების გაზიარების აუცილებლობა.

ურთიერთთანამშრომლობა და ურთიერთშეფასება ბუნებრივი გზაა მასწავლებელზე ორიენტირებული განათლებიდან მოსწავლეზე ორიენტირებული განათლების მოდელისაკენ. ამ გზას მივყავართ მოსწავლეთა ჩართულობისა და პასუხისმგებლობის ზრდისკენ, მეტაკოგნიტიური უნარების გავითარებისკენ. ის ხელს უწყობს სწავლების ეფექტიანობას და წარმატებით შეგვიძლია გამოვიყენოთ სასწავლო პროცესში.

[1] „განმავითარებელი შეფასების  ინსტრუმენტები – კრიტიკული  მეგობრის მიდგომა“ (ს. ლობჟანიძე, ე. ტყავაშვილი, მ. კირვალიძე, ი. იცკოვიჩი, ა. ვაინბერგერი, ჰ. ჰუბერი, ი. ბარათაშვილი, გ, ჯანოვა. სახელმძღვანელო. 2020).

„განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტები – კრიტიკული მეგობრის მიდგომა“ https://bc8d9692-060d-4b80-a21c 2607915fb762.filesusr.com/ugd/c8a426_1302c560d2174cec8cc55886f8f1cc7f.pdf/ )

ნუცა კობახიძის შესახებ ჟურნალის მკითხველისთვის, ორი მიზეზის გამო, ბევრი რამ იქნება ცნობილი. ჯერ ერთი, ის არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში აღიარებული სპეციალისტია განათლების სფეროში, მეორე – ეს მისი მესამე ინტერვიუა ჟურნალისთვის. პირველი ორი საკმაოდ საინტერესო გამოვიდა და იმედი მაქვს, მესამეც ასეთივე იქნება.

ნუცა კობახიძე შედარებითი და საერთაშორისო განათლების სპეციალისტია. მისი ძირითადი საქმიანობა დაკავშირებულია ჰონგ-კონგის უნივერსიტეტთან, სადაც ის განათლების მეცნიერების ფაკულტეტის ასისტენტ-პროფესორია. სულ ცოტა ხნის წინ ის გახდა ამავე უნივერსიტეტის შედარებითი განათლების კვლევის ცენტრის დირექტორი. გარდა უამრავი კვლევისა და მნიშვნელოვანი საქმიანობისა, ნუცა საკმაოდ აქტიური იყო პანდემიის პერიოდში, განსაკუთრებით – სკოლების დაკეტვის დროს და ვფიქრობ, მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა გაუწია მთელ სისტემას. სწორედ ამ პერიოდში გავიცანი მეც. სასკოლო განათლების ისტორიის კვლევაზე მუშაობისას არაერთი რჩევა მივიღეთ მისგან. ის ამავე თემაზე შექმნილ დოკუმენტურ ფილმშიც მონაწილეობს. კიდევ ბევრის თქმა შეიძლება, მაგრამ, მოდი, კითხვა-პასუხზე გადავიდეთ.

მინდა, მოგილოცოთ მორიგი წარმატება – სულ ცოტა ხნის წინ გახდით ჰონგ–კონგის უნივერსიტეტის შედარებითი განათლების კვლევის ცენტრის დირექტორი. დარწმუნებული ვარ, ბევრი საინტერესო ინიციატივა გექნებათ ცენტრისათვის. ამ და სხვა პასუხისმგებლობებთან ერთად, როგორ და რა კუთხით ახერხებთ, საქართველოსთან პროფესიული კავშირი შეინარჩუნოთ?

ამ ცენტრის ხელმძღვანელობისას ჩემი ერთ-ერთი მიზანი იქნება საქართველოს სახელის წამოწევა საერთაშორისო ასპარეზზე, რაც გულისხმობს საქართველოზე სამეცნიერო კვლევებისა და საერთაშორისო პუბლიკაციების ხელშეწყობას, ქართველი მკვლევრებისა და სტუდენტების მოწვევას.

ციფრული ტექნოლოგიების პირობებში არც ისე რთულია პროფესიული კავშირების შენარჩუნება, მით უმეტეს სამშობლოსთან, როცა ამის სურვილი არსებობს. გარდა იმისა, რომ მე თავად ვმუშაობ საქართველოზე, აქტიურად ვწერ და ვაქვეყნებ სამეცნიერო ნაშრომებს ინგლისურ ენაზე, პერიოდულად ასევე ვკითხულობ ლექციებს და ვატარებ სემინარებს სხვადასხვა უნივერსიტეტისთვის საქართველოში, ვეხმარები ქართველ მეცნიერებს და სტუდენტებს საზღვარგარეთ, კერძოდ, ევროპაში, აზიასა და ამერიკაში, პროფესიული კავშირების დამყარებაში. ასევე ვეხმარები ქართველ მეცნიერებს, გამოაქვეყნონ სტატიები პრესტიჟულ ინგლისურენოვან ჟურნალებში, ხან თანაავტორებად ვიწვევ, ხანაც უკუკავშირს ვაძლევ. მოკლედ, მრავალი გზა არსებობს, იცხოვრო საზღვარგარეთ, მაგრამ შენს ქვეყანას ნაწილობრივ მაინც გამოადგე. ცხადია, უფრო მეტის გაკეთებაც შესაძლებელია, მაგრამ ჩემი დატვირთული სამუშაო გრაფიკისა და ოჯახური პასუხისმგებლობების პირობებში ამ ეტაპზე მხოლოდ ამით შემოვიფარგლები.

მინდა, საერთაშორისო კვლევებზე გკითხოთ. ჩვენში (განსაკუთრებით – მედიას) ძალიან უყვართ საქართველოს სხვა ქვეყნებთან შედარება. თქვენ შედარებითი განათლების სპეციალისტი ხართ. ჩემი დაკვირვებით, როდესაც საქართველოს სხვა ქვეყნებს ადარებენ, ეს შედარება ყოველთვის უარყოფით კონტექსტში განიხილება. თქვენ ძალიან ფრთხილად ეკიდებით ამ საკითხს. რა განაპირობებს თქვენს ამ დამოკიდებულებას?

ნამდვილად ასეა, ყოველთვის ძალიან ვფრთხილობ შედარებების გაკეთებისას, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ვხედავ, რომ საერთაშორისო შედარებით კვლევებს იყენებენ სიტუაციის დრამატიზებისთვის და არა გაუმჯობესებისთვის. შედარება სასარგებლოა, როცა შეგიძლია ისწავლო სხვისგან, რეფლექსია მოახდინო საკუთარ ნაკლზე და გააუმჯობესო მდგომარეობა.

შედარებითი განათლების მეთოდოლოგიას ვასწავლი უნივერსიტეტში, რაც ასევე მოიცავს სოციალურ მეცნიერებებში და განსაკუთრებით განათლების სფეროში შედარებითი კვლევების კრიტიკულ ანალიზს. სამწუხაროა, რომ ჩვენთან საერთაშორისო შედარებითი კვლევების გამოყენება მედიის ჰედლაინებს ვერ სცდება და ხშირად პოლიტიკური ნიშნის მოგების მექანიზმადაც კი იქცევა ხოლმე. საბოლოო ჯამში, ეს განათლების ისედაც სუსტი სისტემის დემორალიზებას იწვევს და ლამის უკვე ეროვნულ ხასიათში გამჯდარი თვითგვემის პროცესს ემსახურება.

საერთაშორისო კვლევებსა და მტკიცებულებებზე რომ აღარაფერი ვთქვათ, დღესდღეობით განათლების სპეციალისტები და სასკოლო საზოგადოება თანხმდებიან, რომ სასკოლო განათლების სისტემაში უამრავი გამოწვევა გვაქვს. ეს პრობლემები დაკავშირებულია ერთმანეთთან და შესაძლოა, გარკვეულწილად, ერთი მეორის გამომწვევიც იყოს. მაგალითად, განათლების დაფინანსების სიმწირე, მასწავლებელთა არასათანადო შრომითი პირობები, დაბალი კომპეტენციები და პროფესიული განვითარების სისტემა, ინფრასტრუქტურა, პოლიტიზებული და ცენტრალიზებული სასკოლო განათლების სისტემა, უთანასწორობა და ა.შ. თქვენ რომელ გამოწვევებს გამოყოფდით და როგორ ფიქრობთ, რა ნაბიჯები უნდა გადაიდგას მათ დასაძლევად ან შესამცირებლად?

რაც თქვენ ჩამოთვალეთ, ყველა უმწვავესი პრობლემაა და სიის გაგრძელებაც შეიძლება, მაგრამ ალბათ აუცილებელია პრიორიტეტების გამოყოფა. განათლების სისტემის საფეხურებიდან, ჩემი აზრით, ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც სკოლაა, სადაც ფუნდამენტი ეყრება ყველაფერს. მაგალითად, რომ შეადაროთ, რას სწავლობენ მოსწავლეები მეოთხე კლასში მათემატიკაში ჰონგ-კონგში და რას – საქართველოში, უცებ მიხვდებით, როგორი აცდენილია ჩვენი სასწავლო პროგრამები. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ საქართველო ხშირად „ტიმსის“ (TIMSS) კვლევის სიის ბოლოშია და ჰონგ-კონგი – სათავეში. კიდევ ერთი უმწვავესი პრობლემა, რაც დღეს სკოლაში დგას, არის ის, რომ მოსწავლეებს უჭირთ არა მხოლოდ გააზრებული კითხვა,  არამედ ლოგიკური, არგუმენტირებული წერაც. წერა ფიქრის პროცესს აუმჯობესებს და დიდი წვლილი შეაქვს კრიტიკული აზროვნების განვითარებაში. ვფიქრობ, რომ აუცილებელია წერის კომპონენტების გაძლიერებული სწავლება დაწყებითი კლასებიდანვე. ეს უნივერსიტეტის დონეზეც ბევრ პრობლემას მოხსნიდა.

როგორც ვიცი, თქვენი ინტერესის სფეროა განათლების პრივატიზაციაც. საინტერესო იქნება, საქართველოს მაგალითს თუ განვიხილავთ. ეს იდეოლოგია ჩვენს სისტემაში უკვე ძალიან ღრმად არის შემოჭრილი. მაგალითად, განათლების მინისტრებს მენეჯერებად განვიხილავთ, მოსწავლეებში ჩადებულ თანხას – ინვესტიციად, თავად განათლებას – სერვისად, მოსწავლეებსა და მშობლებს – მომხმარებლებად, კონკურენცია წამყვანი პრინციპია და ა.შ. მონაცემებსაც თუ შევხედავთ, კერძო სექტორი საქართველოში მზარდია, საჯარო კი ცდილობს, კერძო სექტორის პრინციპებით იმოქმედოს. სხვათა შორის, ეს თქვენი მთავარი კვლევის საკითხს, განათლების ჩრდილოვან სისტემასაც უკავშირდება. როგორ აფასებთ ამ საკითხს და როგორ ფიქრობთ, რა რისკებთან არის ეს დაკავშირებული?

ჩვენთან ისეთი მოცემულობაა, რომ შეესაბამება თუ არა რეალობას, უმრავლესობას კერძო სკოლა უფრო უკეთესი ჰგონია, ვიდრე საჯარო. ყველა ქვეყანაში არ არის ასე. ქვეყანა რომ ძლიერი იყოს, აუცილებელია საჯარო სკოლების გაძლიერება. გარდა ამისა, განათლება არის ბიზნესისთვის ერთ-ერთი ყველაზე მიმზიდველი სფერო. ხშირად იქმნება სიტუაცია, რომ ბიზნესის მიზნები ფარავს განათლების მიზნებს და სკოლისა თუ სხვა საგანმანათლებლო დაწესებულებების მთავარი მისია ფინანსური მოგება ხდება. ცხადია, ეს ტენდენცია არაჯანსაღ გარემოს ქმნის და, საბოლოო ჯამში, სოციალურ პროგრესს კი არა, უთანასწორობის გაღრმავებას ემსახურება.

ჩემი ერთ-ერთი ბოლო კვლევა ეხება საბავშვო ბაღში მისაღებ პროცედურებს, კერძოდ, ბაღის ინტერვიუსთვის მოსამზადებელ კერძო გაკვეთილებს ჰონგ-კონგში. მართალია, კვლევა საქართველოზე არ არის, მაგრამ მსგავსი ტენდენციები უკვე აქაც შეინიშნება. განათლების სფეროში აგრესიულ კონკურენციას, იმ მიზნით, რომ ბავშვები მოხვდნენ „პრესტიჟულ“ ბაღში, მით უმეტეს – სკოლამდელ ასაკში, მოსწავლეებისა და მათი მშობლებისთვის დიდი სტრესი მოაქვს. „წარუმატებლობის“ შემთხვევაში „დამარცხების“ და „არასრულფასოვნების“ განცდაც კი შეიძლება გაჩნდეს. ამით, როგორც წესი, ხეირობს კერძო სექტორი, რომელიც მშობლების შიშებზე ბიზნესს აკეთებს და უამრავ „სერვისს“ სთავაზობს. შედეგად ვიღებთ უფრო მეტად სტრატიფიცირებულ საზოგადოებას, სადაც სოციალური უთანასწორობა ნორმალიზებულია.

ჩრდილოვანი განათლების საკითხებსაც შევეხოთ. თქვენს წიგნში „მასწავლებლები როგორც რეპეტიტორები: ჩრდილოვანი განათლების ბაზრის დინამიკა საქართველოში“ სხვადასხვა პერსპექტივიდან განიხილავთ რეპეტიტორობას. როგორც ინტერვიუებშიც ამბობთ, მას აქვს როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი მხარე. სისტემის პერსპექტივიდან რომ შევხედოთ, რა არის დადებითი რეპეტიტორობაში და როგორ შეიძლება ამის შენარჩუნება?

ეს ის თემაა, რაზეც უსასრულოდ შემიძლია ვილაპარაკო. გარდა იმ წიგნისა საქართველოზე, რომელიც ახსენეთ, ჩემი ბოლო წიგნიც, რომელიც ამ სფეროში ორ წამყვან მეცნიერთან თანაავტორობით დავწერე, რეპეტიტორობის თემას ეხება, ოღონდ გეოგრაფიული კონტექსტი სხვაა და ბირმაზე, იმავე მიანმარზეა. რაკი მხოლოდ დადებით მხარეებზე მკითხეთ, უარყოფითს არ შევეხები. საქართველოშიც და მიანმარშიც, სადაც მასწავლებელთა ხელფასები არასახარბიელოა, რეპეტიტორობა მასწავლებლებისთვის შემოსავლის წყაროა, ხშირად პროფესიაში დარჩენის გარანტიაც კი. იქ, სადაც სკოლა სუსტია, რეპეტიტორობას აქვს კომპენსატორული როლი – დამატებითი ცოდნის მიღების მექანიზმს წარმოადგენს. რაც შეეხება მოსწავლეს, სუსტი მოსწავლისთვის ეს არის შანსი, გახდეს უკეთესი, დაეწიოს მასალას, აიმაღლოს თვითშეფასება და საკუთარი თავის რწმენა.  მე ვიკვლევ რეპეტიტორობის ფენომენს შედარებითი კუთხით სხვადასხვა ქვეყანაში და მინდა გითხრათ, რომ ეს დადებითი და უარყოფითი მხარეები კონტექსტის მიხედვით იცვლება. საბოლოო ჯამში, ცხადია, უმჯობესია, სკოლამ იტვირთოს ორივე ფუნქცია და მშობლებს აღარ დასჭირდეთ დამატებითი თანხის გადახდა მომზადებაში, მაგრამ, როგორც ჩანს, მრავალი მიზეზის გამო ეს უფრო და უფრო უტოპიას ემსგავსება.

დასასრულ, იქიდან გამომდინარე, რომ ჟურნალის მკითხველები ძირითადად მასწავლებლები არიან, ერთი მხრივ, იმის გათვალისწინებით, რა პირობებში უწევთ მათ მუშაობა, – ვგულისხმობ მძიმე სოციალურ ფონს, არასახარბიელო შრომით პირობებს, რაც უდიდეს ძალისხმევასთან და, ყოველგვარი პათეტიკის გარეშე, გმირობასთან არის დაკავშირებული, – მეორე მხრივ კი იმისა, რა გავლენა აქვთ ან შეიძლება ჰქონდეთ მათ მოსწავლეებზე (ნეგატიურიც და პოზიტიურიც), რას ურჩევდით მათ?

საზოგადოდ, სამწუხაროა, რომ მასწავლებლების ხმა მკაფიოდ არ ისმის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, გარდა მცირე გამონაკლისებისა, მედია არ ინტერესდება მათი ცხოვრებით.  რამდენიმე აქტიური მასწავლებელი ვერ ქმნის ამინდს. გაუთავებელი რეფორმების პირობებში მასწავლებლის პროფესიის ტექნოკრატიზაცია და დეპროფესიონალიზაცია მივიღეთ. მიუხედავად იმისა, რომ აქა-იქ მაინც ხორციელდება მასწავლებლის პროფესიის წამახალისებელი პროექტები, მათი მასშტაბი მცირეა. საჭიროა ყველა ქალაქისა თუ სოფლის დონეზე პროფესიული ასოციაციების შექმნა და გააქტიურება. დემოკრატიულ საზოგადოებაში მასწავლებლებს უნდა ჰქონდეთ საკუთარი ხმა, agency. არსებული სოციალური ფონის პირობებში ვხედავთ მასწავლებელთა უმრავლესობას, რომლებიც ინერციით მიჰყვებიან სისტემას; უკეთეს შემთხვევაში, არიან ზემოდან თავს მოხვეული რეფორმის განმახორციელებლები. მინდა, რომ გვქონდეს ისეთი განათლების სისტემა, სადაც მასწავლებლები თავად იქნებიან ცვლილებების ინიციატორები, სადაც ისინი თვითორგანიზებულად შეძლებენ პროფესიული კაპიტალის დაგროვებასა და განვითარებას.

1. ფოტოს ავტორი: Sophia Kwan
2. ფოტოს ავტორი – Faculty of Education, The University of Hong Kong

იყო დრო, არ მესმოდა მათი, ვისაც რომანების კითხვას მოგონებების, სამოგზაურო ჩანაწერების, ათწლეულების წინანდელი მიმოწერის კითხვა ერჩიათ. გამონაგონის სილამაზეს, ჩემს თვალში, ვერაფერი შეედრებოდა. იმას კი ვერ ვხვდებოდი, რომ ზღვარი, ფაქტობრივად, არ არსებობდა და ვინც გვარწმუნებდა, ცხოვრების ამბავი უცვლელად გადმოვეცი, ავიც, კარგიც კეთილსინდისიერად აღვწერეო, შეგნებულად იტყუებოდა. ორ წინადადებასაც ვერ დაწერ, ფიქრი სხვაგან რომ არ გაგექცეს, ხელმა თავისი სიტყვა რომ არ ჩაამატოს.

თედო სახოკიას „მოგონებანი“ (არტანუჯი, 2021), რომელიც ორ წიგნს აერთიანებს: „როგორ ვიზრდებოდით ძველად“ და „ჩემი საუკუნის ადამიანები“ – გატაცებით წავიკითხე. როგორც კი შესვენებას მოვინდომებდი და საკითხავს გვერდზე გადავდებდი, ვხვდებოდი, რომ რაღაცას ვაშავებდი – თითქოს მთხრობელს მოურიდებლად ვაწყვეტინებდი. გამორჩეულად დასამახსოვრებელი ის ნაწილი აღმოჩნდა, რომელშიც ავტორის ბავშვობაა აღწერილი – მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში სწავლის მძიმე წლები, გამუდმებული შიმშილი, დამცირება… და ყმაწვილური ოცნებები.

სასწავლებლის მოგონებიდან: „სხვადასხვა პედაგოგიური ხერხების მაგიერ უმთავრესად მიემართნათ ფიზიკური შთაგონებისათვის: ცემა-ტყეპით უნდა შეეთვისებინათ ცოდნა. იმის შიში, რომ გაკვეთილების უცოდინარობისათვის გაწკეპლვა, სხვადასხვა სახის სასჯელი მოელოდა, მოწაფეს ჭკუაზე შლიდა. თუთიყუშივით ზეპირობას ფართო გასავალი ჰქონდა. მოწაფენი მასწავლებლებს ისე უყურებდნენ, როგორც მტრებს, მათს საწამებლად მოვლენილთ, ხოლო სასწავლებელს – როგორც საშუალო საუკუნეების ინკვიზიციის დაწესებულებას“.

საბჭოთა სკოლაშიც მსგავსი სურათი დამხვდა გასული საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში. არა, არ ვაჭარბებ. უმცროსკლასელმა სიტყვა „გოლგოთა“ არ ვიცოდი და მხოლოდ ამიტომ იყო, რომ ამ ჩანაწერების ავტორისაგან განსხვავებით, ენაზე არ მადგებოდა. სხვა მხრივ კი, სწორედ მასავით ვიტანჯებოდი, სკოლის დაწვა-დანაცრებას ვნატრობდი.

„მასწავლებელი ერთი გაცინებული არ გვინახავს, – ვითხულობთ თედო სახოკიას მოგონებების წიგნში, – ჩვენთან მოქცევაში ყველას პირქუშად ეჭირა თავი. ჩვენ თვითონ ისე ვუცქეროდით, როგორც მტრებს და ჩვენი ავის მდომთ. რომ დავინახავდით გზაში, თითქოს ალალმა დაგვქროლაო, გავრბოდით სადმე დასამალავად, რომ თვალში არ ვჩვენებოდით“.

როგორც ჩანს, რაღაც მაინც შეცვალა ასმა წელმა – გაუცინარი მასწავლებლების, მოსწავლის ცემით თუ წამებით ნასიამოვნები მასწავლებლების მეტი რა მინახავს, მაგრამ სხვები, სხვანაირებიც მხვდებოდნენ – უდაბნოს ვარდები, კლდის შროშანები.

თედო სახოკიაც ახსენებს ორ მასწავლებელს, რომლებმაც სხვადასხვა დროს მოულოდნელად გაანათეს სასოწარმკვეთი წყვდიადი და შესაძლებელი გახადეს, რომ რაღაც დაენახა, რაღაც მართლაც შეემეცნებინა. ერთი ქართულის მასწავლებელი პოლიევკტოს კვიცარიძე იყო, რომელმაც „გააცოცხლა წინა მასწავლებლის ხელში უსულგულო საგანი“ და „სახალისოდ, სატრფიალოდ გახადა“. მეორე კი, არც მეტი, არ ნაკლები, ვასილ ბარნოვი გახლდათ.

საუბედუროდ, ეს მხოლოდ ხანმოკლე გაელვებებია ბნელ ცაზე. არსებითად არც არაფერი იცვლება, რადგან ძალადობა ურთიერთობის ერთადერთ ფორმადაა მიჩნეული. გაუსაძლის დღეში მყოფი მოზარდების ბრაზიც ადრე თუ გვიან გზას პოულობს: „ზოგჯერ მაღალი კლასების მოწაფენი საცემრად გაიმეტებდნენ საძულველ მასწავლებელს. ასეთი შემთხვევა არა ერთი და ორი ყოფილა“. სასოწარკვეთა იმდენად დიდია, რომ სასულიერო სემინარიის მოსწავლეები წიგნებსაც არ ინდობენ: „გამოცდას რომ ჩააბარებდნენ, ჯირკვზე დასდებდნენ და ამხანაგების თანდასწრებით, საჯაროდ ცულით დასჭრიდნენ და თან დაატანდნენ წყევლას: „წმინდა გიორგიმ ამოაგდოს იმის ძე და მომავალი, ვინც შენ შეგადგინაო“. ამხანაგებიც „ამინს“ ეტყოდნენ გაგრძელებით“. ცულით დაკეპილ წიგნებს ბოლოს წვავენ, ნაცრად აქცევენ.

ზოგიერთი მოგონება თავბრუდამხვევად ლამაზია, დიდი მწერლისაა. ვკითხულობ და ვკითხულობ ერთსა და იმავე წინადადებებს: „თვალის დახამხამებაზე სულ მაღლი ხეების კენწეროებს მოვექეცით, რომ იქიდან დაგვენახა ხანძრი ადგილი: თან გულში წმინდა გიორგისა ვთხოვდით, აესრულებინა ამდენი ხნის ნატვრა: დამწვარიყო ჩვენი მაწვალებელი შენობა. მართლაც, დავინახეთ, რომ ცეცხლი სწორედ სასწავლებელს ეკიდებოდა. რა ლამაზად გვეჩვენა შეწითლებული ცა, ზეცად ამავალი დახვეული, გველის მსგავსი ალი, ბოლქვა-ბოლქვად კვამლიანი!.. მას თან მიჰქონდა ჩვენი წამება, ჩვენი უძილო, შფოთიანი ღამეები, მარხულობა“.

ძნელად თუ გაიხსენებთ უკეთესად დაწერილს ბავშვობის წლებზე. მეტი გულწრფელობით, მეტი გულმოდგინებით დაწერილს.

ერთხელ ერთმა ქალბატონმა შემომჩივლა: „საგონებელში ვარ ჩავარდნილი, არ ვიცი, როგორ მოვიქცე. მე და ჩემს მეუღლეს კარგა ხანს არ გვიჩნდებოდა შვილი. ბოლოს გადავწყვიტეთ, აგვეყვანა ახალშობილი და ღვიძლი შვილივით გაგვეზარდა. ორი თვის იყო ჩვენი პატარა, როცა ვიშვილეთ. ამის შესახებ მხოლოდ უახლოესმა ნათესავებმა იციან. საცხოვრებელი ადგილიც კი შევიცვალეთ, რომ მეზობლებისაგან რამე არ გაეგო. მე და ჩემს მეუღლეს გადაწყვეტილი გვქონდა, ბავშვისთვის სიმართლე არასოდეს გვეთქვა, მაგრამ ბოლო ხანს ეჭვი მეპარება ჩვენი გადაწყვეტილების სისწორეში. ახლა ბავშვი ხუთი წლისაა და ხანდახან ისეთ კითხვებს გვისვამს, რომ ძალიან გვაბნევს. იმის გაფიქრებაც კი, რომ შეიძლება, სიმართლე სხვისგან გაიგოს და მე და ჩემს მეუღლეს ამ ამბის საიდუმლოდ შენახვა არ გვაპატიოს, თავზარს მცემს“.

მშობლები, რომლებიც ნაშვილებ ბავშვს ზრდიან, ადრე თუ გვიან დგებიან დილემის წინაშე: უთხრან თუ არა შვილს, რომ ის სხვა ქალმა გააჩინა და თავად მისი „ნამდვილი“ მშობლები არ არიან.

დღეს ყველა თანხმდება, რომ ბავშვს აქვს უფლება, იცოდეს სიმართლე თავისი წარმომავლობის შესახებ. მთავარია, როდის და როგორ ვეტყვით ამას.

• მნიშვნელოვანია, ბავშვმა სიმართლე აღმზრდელი მშობლებისგან გაიგოს. თუ ეს ამბავი უცხო ადამიანებისგან შეიტყო, თანაც გარდატეხის ასაკში, მშობლებისა და შვილის ურთიერთდამოკიდებულებას სერიოზული ზიანი მიადგება. დიდი ალბათობით, მათ შორის გაუცხოება და უნდობლობა დაისადგურებს.
• არ არსებობს ბავშვისთვის სიმართლის სათქმელად საუკეთესო ასაკი, მაგრამ სასურველია, ეს გარდატეხის პერიოდის დაწყებამდე მოხდეს, ვინაიდან, ასაკობრივი სირთულეებიდან გამომდინარე, მოზარდისთვის სიმართლის თქმას შესაძლოა გაუთვალისწინებელი შედეგი მოჰყვეს.
• კარგი იქნება, თუ ეს მოხდება მაშინ, როცა ბავშვი იწყებს კითხვების დასმას: „საიდან გავჩნდი?“, „როდის მოვედი თქვენთან?“ – და ა.შ. ჩვეულებრივ, ეს პერიოდი 3-4 წლის ასაკში დგება. 5 წლის ბავშვს უკვე ზედმეტი ემოციების გარეშე შეუძლია მიიღოს ის ფაქტი, რომ ნაშვილებია. ამასთან, ის არ ჩაიციკლება სიტუაციაზე და არ დაიწყებს მშობლების დადანაშაულებას, როგორც გარდატეხის ასაკში.
• შეიძლება, ბავშვისთვის საიდუმლოს გამხელა 8-10 წლამდე გადავდოთ – იმ პერიოდამდე, როცა ბავშვებს ნამდვილად ესმით, რას ნიშნავს შვილად აყვანა, თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ რაც უფრო პატარაა ბავშვი, მით უფრო უმტკივნეულოდ აღიქვამს ასეთ ინფორმაციას.
• საუბრის დაწყებისას მშობელი მზად უნდა იყოს იმისთვის, რომ ბავშვის კითხვებზეც მოუწევს პასუხის გაცემა, რამაც შეიძლება ჩიხში მოამწყვდიოს. კითხვები შეიძლება იყოს ასეთი: „ე.ი. შენ არ ხარ ჩემი ნამდვილი დედა?“; „რატომ თქვა დედამ ჩემზე უარი, არ უნდოდა, რომ მისი შვილი ვყოფილიყავი და მასთან მეცხოვრა?“; „ბავშვთა სახლში იმიტომ წამიყვანა, რომ ცუდი ვარ?“; „თქვენც ხომ არ წამიყვანთ ბავშვთა სახლში?“; „თქვენ რატომ წამომიყვანეთ ბავშვთა სახლიდან?“
• მშობლებმა უნდა იცოდნენ, რომ თუ პატარამ დაიწყო კითხვების დასმა მისი ამქვეყნად მოვლენის შესახებ, ის უკვე მზადაა მშობლებისგან ნებისმიერი ინფორმაციის მისაღებად. მთავარია, ეს ინფორმაცია მაქსიმალურად ახლოს იყოს სიმართლესთან. ბავშვს არ უნდა გაუჩნდეს განცდა, რომ ატყუებენ.
• მშობელმა აღნიშნულ თემაზე ბავშვთან საუბარი უნდა დაიწყოს მაშინ, როცა ის კარგ გუნებაზეა; საუბრის დროს მისი ყურადღება სხვა თემაზე არ გადაიტანოს. არ ღირს ბავშვისთვის ასეთი საიდუმლოს გამჟღავნება საღამოს საათებში ან იმ მომენტში, როცა ის სტრესშია. მშობელს შეუძლია, საუბრის წინ ბავშვთან ერთად უყუროს ფილმს ან მულტფილმს ისეთ ოჯახზე, სადაც ნაშვილები ბავშვი ჰყავთ. ასევე შეუძლია, მასთან ერთად შექმნას მისი ცხოვრების წიგნი ნახატებით. შემოქმედებითი მიდგომა ბავშვს სიტუაციის აღქმას გაუადვილებს.
• საუბრისას მშობელმა სიმშვიდე უნდა შეინარჩუნოს. ტირილი და ბავშვისთვის ბოდიშის მოხდა საჭირო არ არის. თუ უფროსი არ შექმნის ტრაგედიას ამ სიტუაციისგან, ყველაფერი უმტკივნეულოდ ჩაივლის.
• მშობელს, რომელიც ბავშვისთვის შვილად აყვანის საიდუმლოს გამხელას გადაწყვეტს, არ უნდა ჰქონდეს იმის იმედი, რომ ამბის მოყოლა მხოლოდ ერთხელ მოუწევს – ის მზად უნდა იყოს იმისთვის, რომ ბავშვი მას არაერთხელ გაამეორებინებს.
• კარგი იქნება, თუ ბავშვს ინფორმაციას შვილად აყვანის შესახებ, ზრდისა და განვითარების პარალელურად, ნელ-ნელა, მცირე დოზებით მივაწვდით. მშობელს უნდა ესმოდეს, რა აინტერესებს მის შვილს ცხოვრების ამა თუ იმ ეტაპზე. როდესაც მას დამაზუსტებელი ინფორმაცია დასჭირდება, ის აუცილებლად დასვამს საჭირო კითხვებს.

ამრიგად, ყველაზე სწორი და სამართლიანი სტრატეგია ბავშვისთვის სიმართლის თქმაა. ამასთან, დროულად, მანამდე, სანამ ამას გარეშე პირი გააკეთებს. არ არსებობს საიდუმლო, რომელიც ადრე თუ გვიან არ გაცხადდება. სიმართლის დამალვა იმ მოტივით, რომ ეს ოჯახურ ჰარმონიას დაარღვევს, გაუმართლებელია. მთავარია, ბავშვს სჯეროდეს, რომ იმ ადამიანებისთვის, ვინც მას ზრდის, ის საყვარელი, სასურველი, ნანატრი შვილია, გრძნობდეს, რომ ის უყვართ, მასზე ზრუნავენ და მომავალშიც ასე იქნება.

მოსწავლეებში შემოქმედებითი აზროვნების განვითარება სასკოლო განათლების მიზნებს შორის ერთ-ერთი უპირველესია. ხელოვნების, მუსიკისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს გვმართებს განსაკუთრებული ძალისხმევა, რომ ბავშვებს ხელი შევუწყოთ შემოქმედებით აზროვნებაში, დავხვეწოთ და განვავითაროთ მათი შემოქმედებითი აღმქმელობა. შემოქმედი ნატურა სულით თავისუფალია, შორსაა აგრესიისა და სწორხაზოვნებისგან, ჰუმანურია, აქვს მზაობა თანამშრომლობისა და სოლიდარობისთვის, მასთან ურთიერთობა საინტერესოა და იმპულსები – გადამდები. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მასწავლებელს მართებს დიდი სიფრთხილე შემოქმედებითი უნარების განსავითარებელი დავალებებისა და აქტივობების დაგეგმვის დროს.

მინახავს მეექვსეკლასელი მოსწავლე, რომელსაც ლიტერატურის მასწავლებელმა ბალადის დაწერა დაავალა, როცა სასკოლო პროგრამით ხალხური ბალადა შეისწავლეს. ბავშვი ცრემლმორეული იჯდა საათების განმავლობაში და ეძლეოდა თვითგვემას, ამბობდა, რომ უნიჭოა, რადგან ბალადის დაწერას ვერ ახერხებს. ლექსის, პოემისა და ბალადის შეთხზვა საშინაო დავალებად სრული აბსურდია და მიუტევებელი უვიცობაა მასწავლებლის მხრიდან, პოეტური ტექსტების შექმნას განსაკუთრებული ნიჭი სჭირდება და მოსწავლეთა უმრავლესობა ამ სირთულეს ვერ დაძლევს, თუმცა ლიტერატურის მასწავლებელს შეუძლია, რომ მცირე ფორმის პროზაული ტექსტების შექმნის მასტერკლასების ჩატარების შემდგომ მსგავსი საკლასო და საშინაო აქტივობები დაგეგმოს.

ბრწყინვალე ნიმუშები მიმიღია მოსწავლეებისგან, როცა ვცადეთ ზღაპრის, ნოველისა ან მოთხრობის შეთხზვა. უბრალოდ ამას წინ უძღოდა შრომატევადი სამუშაო, სადაც დეტალურად ვიხილავდით ამ ტიპის კლასიკური ტექსტების სტრუქტურას, შინაარსს, ყველა ტიპის მახასიათებელს, ვქმნიდით ახალ-ახალ ნიმუშებსა და სქემებს და მხოლოდ ამის შემდგომ ვბედავდით, რომ მოსწავლეს დამოუკიდებლად ემუშავა ამგვარ დავალებებზე. ბავშვებისთვის ეს უაღრესად საინტერესო პროცესი და გამოწვევა იყო, რომელსაც კლასის დიდმა ნაწილმა ძალიან კარგად გაართვა თავი. ბავშვები ისევ და ისევ ითხოვენ ამგვარ დავალებებს.

მსურს გაგიზიაროთ დაწყებით საფეხურზე, მეექვსე კლასში, ჩატარებული ამ ტიპის გაკვეთილის გამოცდილება.

როგორ შევთხზათ მოთხრობა? – ისმის კითხვა და სანამ ლიტერატურის ჯადოსნურ სამყაროში ფანტაზიორობას დავიწყებდეთ, კარგად უნდა გავერკვეთ მოთხრობის ძირითად საიდუმლოებებში. რა გვჭირდება საიმისოდ, რომ მოთხრობა საინტერესო, დამაინტრიგებელი, დამაფიქრებელი და მხატვრულად ღირებული გამოგვივიდეს.

ი დ ე ა

მხატვრულ ტექსტს ბევრი მახასიათებელი აქვს, მაგრამ მისი მთავარი სათქმელი, ანუ იდეა გადამწყვეტია. ჯერ იბადება იდეა და შემდეგ – სიუჟეტი, სახეები. იდეა უნდა იყოს ამაღლებული, ჰუმანისტური, ნათელი, შესაძლოა შეფარვით იყოს მინიშნებული, მაგრამ მისი ამოცნობა მკითხველს არ უნდა გაუჭირდეს. მსოფლიო მწერლობაში გავრცელებული იდეებიდან ახალბედა ავტორებსაც შეუძლიათ ისესხონ თემები.  შეგვიძლია ბავშვებს ვურჩიოთ, რომ თავიანთი ნაწარმოების იდეებში ამოირჩიონ: პატრიოტიზმის, ამაღლებული სიყვარულის, მეგობრობის, სიკეთის, უსამართლობისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ ბრძოლის, სამყაროსა და საკუთარი თავის შემეცნების, პიროვნების თვითრეალიზაციისა და თვითძიების, ესთეტიზმის (სამყაროსა და ხელოვნების მშვენიერების) იდეები.

ს ა ხ ე ე ბ ი

ჩვენს „დებიუტანტ“ ავტორებს ასევე უნდა ვურჩიოთ, რომ მათი შემოქმედებითი ოსტატობის უპირველესი საზომი შთამბეჭდავი მხატვრული სახის შექმნაა. უნდა მოიფიქრონ დაუვიწყარი პერსონაჟი, რომლის სახელი, გარეგნობა, წარმომავლობა, ოჯახი საინტერესოდ უნდა წარმოაჩინონ, დააკისრონ მას ამაღლებული მისია, ან თუ ანტაგონისტია – ორიგინალურად დახატონ მისი უარყოფითი მახასიათებლები. პერსონაჟი მისი საინტერესო თავგადასავლების თხრობის დროს ბუნებრივი, გულწრფელი, დამაჯერებელი უნდა იყოს, უნდა მეტყველებდეს დასამახსოვრებლად, მის ყოველ ფრაზასა და სიტყვას განსაკუთრებული დატვირთვა უნდა მივცეთ. ის შეიძლება ჰყვებოდეს ამბებს პირველ პირში, ან მესამე პირით გადმოსცეს ავტორმა პერსონაჟის თავს გადახდენილი ამბები. პერსონაჟი ორგანულად უნდა „იჯდეს“ იმ დრო-სივრცეში, რომელსაც ავტორი მოიფიქრებს, სადაც ხდება მოქმედება.  პერსონაჟი შეიძლება იყოს მთავარი, მეორეხარისხოვანი, ეპიზოდური, პასიური, თუმცა ყოველ მათგანს თავისი მისია უნდა დააკისროს ავტორმა.

დ ა მ ა ი ნ ტ რ ი გ ე ბ ე ლ ი    ფ ა ბ უ ლ ა

მოთხრობას, ნოველას, ლიტერატურულ ზღაპარს უპირველესად სჭირდება კარგად გამართული, მიმზიდველი, დამაინტრიგებელი ფაბულა. ავტორმა ფაბულა წინასწარ უნდა შეთხზას და შემდგომ შეუძლია ის განავრცოს. ფაბულაში თხრობის მიმდინარეობა, ანუ ნაწარმოების არქიტექტონიკა გარკვეული წესრიგით უნდა იყოს აგებული. ავტორმა უსათუოდ უნდა დაიცვას სიუჟეტის აგების უძველესი, მაგრამ კარგად გამოცდილი და უცვეთი ხაზი: შესავალი – ექსპოზიცია – კვანძის შეკვრა – მოქმედების განვითარება (1) – კულმინაცია – მოქმედების განვითარება (2) – კვანძის გახსნა – მოქმედების განვითარება (3) – ფინალი. ეს სქემა უნივერსალურია და მისი დაცვა აუცილებელია, რომ სიუჟეტი თანმიმდევრული, ლოგიკური ჯაჭვებით დაკავშირებული და დინამიკური იყოს მკითხველისთვის. რომელიმე ნაწილის დაკლება/ამოგდება ან გაწელვა იწვევს თხრობის თანმიმდევრობის რღვევას, რაც მკითხველს არ გამოეპარება.

ე მ ო ც ი უ რ ი    ფ რ ა ზ ე ბ ი

განსხვავებული, ინდივიდუალური თხრობის მანერა, სიახლე მეტყველებაში აუცილებელია, რომ ავტორის ხელწერა მისაღები იყოს მკითხველისთვის. შეგვიძლია გამოვიყენოთ დიალექტური ან არქაული ენა, ასევე ქალაქური მეტყველება (სლენგები), მთავარია, რომ ენა ორგანულად ესადაგებოდეს პერსონაჟის ხასიათს. შეგვიძლია გამოვიყენოთ მონოლოგები, დიალოგები, პოლილოგები, ავტორისეული ჩართვები. სასურველია, რომ ტექსტი გავამდიდროთ ემოციური ფრაზებით, რომლებიც მას განსაკუთრებულ მიმზიდველობას მიანიჭებს. ფრთიანი ფრაზები ლიტერატურული ტექსტებიდან განსაკუთრებით უყვარს მკითხველს, მათ იმახსოვრებენ, იმეორებენ, სხვა ტექსტებში აცოცხლებენ.

როცა მიმდინარე სასწავლო წელს შემოქმედებითი წერის გაკვეთილი დავგეგმე მეექვსე კლასში, ბავშვებმა მთხოვეს, რომ მათთან ერთად ნიმუშის სახით მეც შემეთხზა ტექსტი, რათა მოთხრობის აგების ტექნიკას იოლად დაუფლებოდნენ. გთავაზობთ ამ ტექსტს, როგორც მარტივ ნიმუშს ნარატიული ტექსტის შეთხზვისა. მას არ აქვს ამბიცია, რომ გამორჩეული და მაღალმხატვრული ნაწარმოებია ან უმნიშვნელოვანესი სიახლეა, თუმცა მოსწავლეებს მასწავლებლის მიერ შეთხზული ამგვარი ტიპის ტექსტები სტიმულსა და ბიძგს მისცემს, რომ თავადაც იოლად ჩაიფიქრონ ახალი და ახალი მხატვრული ნაწარმოებები

ო ფ ო ფ ი ნ ა ს   ფ ი ქ რ ე ბ ი

ოფოფინას დედა და ჩემი დაიკო ოფა მეძახიან, თორემ ისე ოფოფი ვარ, ტანმოხატული, გვირგვინოსანი, სხარტი და მოუსვენარი. თაშის ტყეში დავფრინავ და ყველაზე მეტად ტყის სიახლოვეს მცხოვრებთა ეზოებში ჩაფრენა მიყვარს. საკენკი ტყეშიც ბლომად მოიპოვება, ტყე ხომ არასოდეს გაძუნწდება ზოგიერთი ადამიანივით,  თუმცა სადაც ადამიანები ცხოვრობენ, ყოველთვის არის ხოლმე ბლომად სასუსნავი! ო, ეს სიტყვა როგორ უყვართ! ოღონდ აჭამე! ბუნებას კი არასდროს უგდებენ ყურს. განა ტყეში გაისეირნებენ? ცხოველს ან ფრინველს თუ დაინახავენ, აუცილებლად უნდა ხელი სტაცონ, შეჭამონ ან გალიაში დაამწყვდიონ. ღმერთო, რანაირები შექმენი ადამიანები?! ლამაზი ყვავილის დანახვაზეც კი თვალებიდან ნაპერწკლებს ყრიან, მაშინათვე მოგლეჯენ და ლარნაკებისკენ გააქანებენ. რომელი ფიქრობს, რა უნდა ყვავილს? სურს კი მას მშობლიური ნიადაგიდან მოწყვეტა, მეგობრებთან სამუდამოდ დამშვიდობება და 2-3 დღის სიცოცხლე ვიღაცის ორიგინალურ ლარნაკში, ოთახის გასალამაზებლად? რატომ ავიწყდებათ თავიანთი დიდი პოეტის დახატული დობილები, ია და სასუტელა? მათი გამეტება შეიძლება?

ერთი ეზო ამოვიჩემე. ლამაზი სახლია, შუშებიანი და აივნებიანი. ეზოში დიდი აუზია, ფირუზისფრად ლივლივებს ხოლმე წყალი. ულამაზესი ხუჭუჭა გოგონა გამოდის და მტრედებს საკენკს უყრის ხოლმე. როცა მტრედები გაფრინდებიან, მეც მივეპარები საკენკს. სახლს ლამაზი ბაღი აკრავს, სადაც დიდი, ღონიერტოტებიანი, გაბარჯღული კომშის ხე დგას. პირველად რომ ჩავფრინდი, მაშინათვე შევამჩნიე, შოშიებს იმ ხეზე ბუდე ჰქონდათ და ოთხი ბარტყი ჰყავდათ.

ხუჭუჭა გოგოს მეზობლად ბიჭი ცხოვრობს, ზუკას ეძახიან. ისეთი შუშის თვალები აქვს და გამყინავი მზერა, მზარავს მისი დანახვაც კი. ყველას მისი სახელი პირზე აკერია: „ზუკა, ნუ ურტყამ“, „ზუკა, არ გატეხო“, „ზუკა, არ დაანგრიო“, „ზუკა, არ წააქციო“, „ზუკა, ნუ უყვირი“, „ზუკა, შეეშვი“…

ხუჭუჭა ნიტა და ზუკა სულ ჩხუბობენ. რამდენჯერ მის ეზოში გადმოსულა და მოულოდნელად აუზში გადაუგდია გოგო. იცით, როგორ მიკვირს, რომ ნიტა მაინც უშვებს სახლში? ის კი არა, ნაყინები, შოკოლადები, ბურგერები, ბანანები და წვენები გამოაქვს ხოლმე, ჩამოსხდებიან კაკლის ხის ძირას მრგვალ მაგიდასთან და ნეტარებენ. ამ დროს ზუკა იკრიჭება და აგრესიული არ არის, მაგრამ სხვა დროს კი, უჰ!.. მე ეგეთ ადამიანს ზუკას კი არა, მავნეს დავუძახებდი.

ნიტა ჩემს დანახვაზე გაიხარებს ხოლმე, მაშინათვე ტელეფონს ეცემა და ფოტოებს მიღებს. მის ტელეფონში ჩემი ათასი ფოტოა. მასთან მიახლოების არ მეშინია, აი, ზუკასთან მიკარებას კი არავის ვურჩევ! ამასწინათ ნიტას უთხრა: ეს სულელი ოფოფი, აქ რომ მოდის, არ გინდა დავიჭიროთ, გავპუტოთ, გავჭრათ და ვნახოთ ერთი, რანაირიაო? ნიტამ თავში მაგრად უთაქა, ხომ არ გაგიჟებულხარ, სადისტი კი არ ვარო!

კვირას რომ ჩავფრინდი ნიტას ეზოში, გოგონა არ ჩანდა. დავინახე, რომ ბეტონის მაღალ გალავანზე ზუკა მოცოცავდა. ნიტას კომშის ხეზე გადავიდა. შოშიების ბუდისკენ წავიდა ჯოხით ხელში. კანკალმა ამიტანა. რა უნდა მექნა? ნიტა არსად იყო. ეზოშიც არავინ ჭაჭანებდა. ძაღლთან მივფრინდი, რომ ყეფა აეტეხა. ყეფის ხმაზე კი ნიტა გამოვიდა აივანზე. მოაჯირზე შევფრინდი. ნიტამ ფოტო გადამიღო. ნელ-ნელა კომშის ხისკენ მივიწევდი და ნიტა კამერის წკაპუნით უკან  მომდევდა. მალე კომშის ხის ძირას აღმოვჩნდით.

• აქ რა გინდა, ზუკა? – დაიყვირა ნიტამ.

ზუკას შოშიის ბუდე ხელში ეჭირა და ბარტყები საცოდავად ჭყიოდნენ.

• ახლავე დააბრუნე თავის ადგილზე, თორემ მამიკოს დავუძახებ და განანებს, იცოდე! – მა-მაააა!!! – იკივლა ნიტამ…

ზუკამ ბუდე ფრთხილად ჩააბრუნა კომშის გაბარჯღულ ტოტებში.

ეს ამბავი შარშანწინ მოხდა. წელს კი ზუკას და ნიტას სულ ერთად ვხედავ. ზურგჩანთამოკიდებულები სახლიდან ერთად მიდიან სადღაც, ერთად ვიდეოებს უყურებენ. ნაყინებისა და ბურგერების ერთად ჭამასაც არ ივიწყებენ, აუზშიც კი ერთად ხტებიან. ზუკა უკვე ხელს არ კრავს ნიტას, პირიქით, ჩასვლა-ამოსვლისას ხელს უწვდის, ეშველება. ველოსიპედებითაც ერთად დაქრიან ტრასაზე… არ ვიცი, შესაძლებელია, რომ ზუკასნაირი ბიჭი შეიცვალოს? ადამიანები ასე ამბობენ: სიყვარულს ყველაფერი შეუძლიაო.