წყალზე უამრავჯერ დავწერე. არცაა გასაკვირი, რადგან მის გარეშე სიცოცხლე წარმოუდგენელია. ოდნავი დანაკლისიც კი ორგანიზმში სხვადასხვა სახის დარღვევას იწვევს, რადგან 70%-ით მისგან შევდგებით.

ის ერთდროულად სამ აგრეგატულ მდგომარეობაში გვხვდება. აქედან, თხევადი სახით ჩვენი პლანეტის 2/3 უჭირავს.

დიახაც, ეს წყალია.

წყალი არისტოტელემ ჩვ.ერამდე IV საუკუნეში პირველად ახსენა. მიწასთან, ცეცხლთან და ჰაერთან ერთად ნივთიერებად დაასახელა. ის წყალს სიცივისა და ტენის წყაროდ მიიჩნევდა. მე-18 საუკუნემდე ის ერთ-ერთ ქიმიურ ელემენტად მოიაზრებოდა. 1783 წელს ჰენრი კავენდიში ცდებს ატარებდა ჟანგბადზე და სრულიად შემთხვევით 1 წილი ჟანგბადი 2 წილ წყალბადს შეურია. სარეაქციო ჭურჭელი აფეთქდა, მის კედლებზე კი წვეთები კონდენსირდა. ეს წვეთები წყალი იყო. ახლა უკვე ცნობილია, რომ კავენდიშმა მგრგვინავი გაზით შეძლო წყლის წვეთების მიღება. მოგვიანებით ამ ცდით ლავუაზიე დაინტერესდა, გაიმეორა და მანაც წყალი მიიღო. უფრო მეტიც, რკინის დახმარებით, წყლის დაშლაც შეძლო.

ჩვენც ვცადოთ…

ავიღოთ კვარცის მილი და შიგნით რკინის ნაქლიბი მოვათავსოთ. კვარცის მილს ორივე ბოლოდან მოვარგოთ საცობი, სადაც შიგნით ჩამაგრებული იქნება მინის მილები. ერთი მილის ბოლო ჩავყოთ წყლიან კოლბაში, მეორე კი კრისტალიზატორში წყლით სავსე ამოტრიალებული სინჯარის ყელთან მივიტანოთ. კოლბაში მოთავსებული წყალი ადუღებამდე გავაცხელოთ. ასევე გავაცხელოთ კვარცის მილში მოთავსებული რკინის ნაქლიბი. წყლის ორთქლი გაივლის გახურებულ ნაქლიბზე. წარმოიქმნება რკინის ოქსიდი, მიღებული წყალბადი კი წყლიან და ამობრუნებულ სინჯარაში მოგროვდება. თუ სინჯარასთან ანთებულ კვარს მივიტანთ, წყალბადი აფეთქებით დაიწვება.

Fe+H₂O=FeO+H₂

ლავუაზიემ ცდის შედეგები საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრებს გააცნო. დასკვნა კი ასეთი იყო: წყალი ელემენტი არ არის.

მკაცრად გააკრიტიკეს… ფაქტობრივად, დამკვიდრებული ცოდნა ამოაყირავა.

1783 წელს საჰაერო ბუშტების ეპოქა დაიწყო. აეროსტატების ასავსებად ბევრი წყალბადი დასჭირდათ. ქიმიკოსებმა წყალბადის მიღება სწორედ ზემოთ აღწერილ რკინასთან რეაქციის მეშვეობით დაიწყეს. წყლის დაშლა ელექტრული მუხტითაც შესაძლებელია. ამ შემთხვევაში პროდუქტი ჟანგბადიც იქნება. ეს ჰოფმანის აპარატით შეიძლება განხორციელდეს.

წყალი ძალიან ბევრი ქიმიური პროცესის თანაპროდუქტია. მაგალითისთვის, ნეიტრალიზაციის რეაქცია გავიხსენოთ. ავიღოთ ნატრიუმის ტუტის ხსნარი, მოვათავსოთ გარკვეული რაოდენობა სინჯარაში და რამდენიმე წვეთი ფენოლფტალეინი დავამატოთ. ხსნარი ჟოლოსფრად შეიფერება. ახლა ჩავასხათ მარილმჟავა. ჟოლოსფერი მთლიანად გაქრება.

NaOH+HCl=NaCl+H₂O

კიდევ ერთი რეაქცია – მეტალების აღდგენა მათივე ოქსიდებიდან წყალბადის ორთქლის გატარებით. კვარცის მილში ათავსებენ სპილენძის ოქსიდს და მასზე წყალბადს გაატარებენ. შავი ფერის ოქსიდი მოწითალოთი შეიცვლება, რადგან აღდგება სპილენძი, წვეთების სახით კი წყალი გამოიყოფა.

CuO+H₂=Cu+H₂O

ერთიც დავწეროთ, მალაქიტის დაშლის რეაქცია.

Cu₂CO₃(OH)₂=2CuO+CO₂+H₂O

საბედნიეროდ, ბუნებამ იზრუნა და წყალი ასეთი რეაქციებით წვეთობით მოსაგროვებელი არ გვაქვს. ჩვენს პლანეტაზე საკმარისი წყალია. თუმცა… სუფთა სახით ფაქტობრივად არ გვხვდება.

თუ მდინარის წყალს ავიღებთ (თუნდაც, ონკანისას) და ამოვაშრობთ, ჭიქის ფსკერზე ნალექი დარჩება. ეს ძირითადად, მასში გახსნილი მარილებია. გარდა ამისა, წყალში აირებიც იხსნება.

გამოდის, რომ წყალი კარგი გამხსნელია. საქმე ის გახლავთ, რომ წყლის მოლეკულაში წყალბადის ატომები და ჟანგბადი სწორხაზოვნად კი არ არის განლაგებული, არამედ ქმნის 104,5-გრადუსიან კუთხეს, ეს კი წყლის მოლეკულის პოლარობას განაპირობებს. ჟანგბადის ელექტროუარყოფითობის გამო, წყალბადის ატომებიდან სიმკვრივე მისკენ არის გადაწეული. ჟანგბადის ატომი არის უარყოფითი, ხოლო წყალბადები – დადებითი. მოკლედ, წყალი დიპოლია. წყლის მოლეკულებს შორის წყალბადური ბმები მყარდება.

წყალში ის ნაერთებიც კარგად იხსნება, რომლებიც გახსნისას იონებს წარმოქმნიან. მაგ. მარილები. წყალი, რომელიც იონებს შეიცავს, ატარებს ელექტრულ დენს. ავიღოთ ორი ჭიქა. ერთში მოვათავსოთ ნატრიუმის კარბონატი, მეორეში კი ალუმინის ქლორიდი. ორივე ჭიქაში ინდიკატორი ფერს შეიცვლის. კარბონატის შემთხვევაში გალურჯდება, ქლორიდის შემთხვევაში კი გაწითლდება. ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მარილების ჰიდროლიზთან. საქმე ის გახლავთ, რომ თავად წყალიც დისოცირდება.

H₂O=H⁺+OH^–

ამგვარად მას შეუძლია იმ კათიონებთან და ანიონებთან ურთიერთქმედება, რომლებიც ამა თუ იმ მარილის გახსნის დროს წარმოიქმნება. ნატრიუმის კარბონატი ძლიერი ფუძისა და სუსტი მჟავას მარილია. ალუმინის ქლორიდი კი, პირიქით – ძლიერი მჟავასა და სუსტი ფუძის მარილი.

წყალი ორთქლის სახით ჰაერშიც რომ გვხვდება, ეს არ არის ახალი ინფორმაცია. დარწმუნებული ვარ, იცოდით. თუმცა, წყლის ორთქლი, რომ სათბურის ეფექტის გამომწვევ მიზეზთა შორის, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია, ეს გაგებული გქონდათ? მისი ორთქლი ინფრაწითელ გამოსხივებას 2,5-3.0ნმ. დიაპაზონში შთანთქავს. ამიტომ არის, რომ ჰაერის ტენიანობის განსაზღვრა მნიშვნელოვანია და როდესაც მისი რაოდენობა 1%-ს ცდება, უკვე ანთროპოგენურ ფაქტორებზე მიუთითებს.

წყალზე თანამედროვე ადამიანის მოთხოვნილება გაზრდილია. დღე-ღამეში 2-2,5 ლ წყლის დალევაა რეკომენდებული. თუმცა, წყალი უფრო მეტი გვჭირდება. მაგ. ხელების დასაბანად და კბილების გასახეხად 7 ლიტრამდე წყალს ვიყენებთ. შხაპის მიღება 14ლ. წყალს მოითხოვს, აბაზანის მიღება – 150 ლიტრს. ჭურჭლის სარეცხი მანქანით რეცხვა 12-24ლ. წყალს მოითხოვს, სარეცხი მანქანის ერთი მუშაობა კი – 25-50ლ-ს. აქ სადილის მომზადება და კიდევ სხვა საქმეებიც დავუმატოთ და დღიურად დაახლოებით 350ლ. წყალი გამოდის. ის ასევე აუცილებელია სამრეწველო და სოფლის მეურნეობის მიზნებისთვისაც.

მახსოვს, ამ ზაფხულს ვიდეო თვალით ჩემს ბრაზილიელ ქიმიკოს კოლეგას ვესაუბრებოდი. ონკანი მოშვებული მქონდა და მწვანილს ვრეცხავდი. ერთი წუთით, წყალი მაქვს მოშვებული და დავკეტავ-მეთქი ვუთხარი.

რაო? მართლა ისე გაქვთ საქმე, რომ თავს წყლის ასე მოშვების უფლებას აძლევთო? – შეიცხადა.

არადა, რომ დაფიქრდე, მართლაც დალოცვილ მიწაზე დგახარ, როცა შეგიძლია ონკანიდან მოჩხრიალე წყალს თავისუფლად უყურო.

ცივსისხლიანი პრაგმატიკოსები ამბობენ, რომ პოლიტიკურ პროცესებში ადამიანები მხოლოდ თავიანთი ინტერესების მიხედვით მოქმედებენ და გადაწყვეტილებათა მიღების დროს არასდროს ხელმძღვანელობენ მორალური პრინციპებით. მე არასდროს მჯეროდა ამგვარი ხედვის და მწამდა, რომ პოლიტიკურ ბრძოლებში ჩართული პირების უდიდეს უმცირესობას, განსაკუთრებული წნეხის მიუხედავად, მაინც შეუძლია თავისი მორალური მაქსიმების ერთგულება. ჩემს რწმენას ყოველთვის ამყარებდნენ ევროპელი „მწვანეები“, რომლებიც თავიანთი არაორდინარული ქცევით ხშირად იდგნენ ყოველდღიურ პოლიტიკურ კინკლაობაზე მაღლა და დანარჩენებისგან განსხვავებულ, ორიგინალურ სახეს ინარჩუნებდნენ.

ევროპელი „მწვანეები“ საკუთარ თავს „ანტიპარტიულ პარტიას“ უწოდებდნენ, რითაც ტრადიციული პოლიტიკური ძალებისგან თავიანთ გამორჩეულობაზე მიანიშნებდნენ. „ანტიპარტიულ პარტიაში“ ქალებსა და მამაკაცებს ყველა თანამდებობა თანაბრად ჰქონდათ გადანაწილებული, პარლამენტში არჩეული აქტივისტები საკანონმდებლო ორგანოს შემადგენლობას ვადაზე ორი წლით ადრე ტოვებდნენ და დეპუტატის მანდატს სიაში მათ შემდეგ აღმოჩენილ პირებს უთმობდნენ. გასული საუკუნის 80-იან წლებში „მწვანეები“ უმნიშვნელოვანეს საკითხებს ორგანიზაციის საერთო კრებასთან ათანხმებდნენ, ლიდერები რიგით წევრებთან შეთანხმების გარეშე ნაბიჯს არ დგამდნენ. რაც მთავარია, ანტიელიტური ჯგუფის წარმომადგენლები ტრადიციული პოლიტიკური სპექტრისთვის უცხო თემებზე საუბრობდნენ, იბრძოდნენ ტყეებისა და ბიომრავალფეროვნებისთვის, გენდერული სამართლიანობისთვის, ყველაზე დაჩაგრული და გარიყული ფენებისთვის, ეწინააღმდეგებოდნენ ომსა და ატომური ენერგიის გამოყენებას.

უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ევროპული პოლიტიკური ცხოვრება ფუნდამენტურად გარდაიქმნა. ბუნებრივია, ტრანსფორმაციის მტკივნეული ეტაპების გადალახვა „მწვანეებსაც“ მოუწიათ. ისეთი მიამიტი და იდეალისტი არ ვარ, რომ პოლიტიკაში კომპრომისების მნიშვნელობა არ მესმოდეს. გასაგებია, რომ უმცირესობაში ყოფნისას ყველა შენს ინიციატივასა და იდეალს რეალობად ვერ აქცევ. მესმის, რომ პოლიტიკურ მიზანთა ერთი ნაწილის აღსასრულებლად მეორე ნაწილის დათმობა შეიძლება გახდეს აუცილებელი. ამგვარ ქმედებაში გასაკვირი არაფერია, გონივრული და პატიოსანი გარიგების გარეშე თანამედროვე დასავლური კოალიციური მმართველობა არ არსებობს. ჩემს გაოცებას მხოლოდ ორმაგი მორალური სტანდარტი და თავის მოტყუება იწვევს.

რამდენიმე კვირის წინ მთელი დღე დავუთმე ევროპის ერთ-ერთი უძლიერესი მწვანეთა პარტიის ყრილობაზე დაკვირვებას. გერმანიის მწვანეთა პარტიის ღონისძიებას პირდაპირ ეთერში მივადევნე თვალი.

დიდი ყურადღებით მოვუსმინე პარტიის თავმჯდომარის, ომიდ ნოიპურის გამოსვლას. ნოიპური ირანელია, თეირანში დაიბადა. მოზარდი გახლდათ, როდესაც პოლიტიკური შეხედულებების გამო მისი ბიძა სიკვდილით დასაჯეს, დააპატიმრეს ნოიპურის დაც. მისი ნათესავების ნაწილი სპარსეთის ყურის კრიზისის დროს ჯარში გაიწვიეს, სადაც ისინი გაზით მოიწამლნენ. გაუსაძლისი ყოფის გამო ოჯახი გერმანიაში გადასახლდა. მაშასადამე, „მწვანეების“ ლიდერს საკუთარ ტყავზე აქვს ნაგრძნობი ირანის თეოკრატიული მმართველობის სისასტიკე, თავად იცის რადიკალი შიიტების რეპრესიების ფასი. ნოიპურმა პირადი გამოცდილების მოშველიებით ისაუბრა ირანის რეჟიმის ნაკლოვანებებზე, მსმენელებს ირანელ ქალთა ბრძოლის შესახებ დაწვრილებით უამბო, სიტყვის დასასრულ კი ოვაციების თანხლებით სრული სოლიდარობა გამოუცხადა სახელმწიფოს ძალადობის წინააღმდეგ აჯანყებულ ქალებს. გერმანული პოლიტიკის გავლენიან მონაწილედ ქცეული ირანული წარმოშობის პოლიტიკოსის გულწრფელმა გულისტკივილმა, ქალების მიმართ უპირობო თანაგრძნობამ ჩემზეც იმოქმედა, მეც ამაღელვა. გამიხარდა, რომ ევროპის შუაგულში არსებული პრობლემების მიუხედავად „მწვანეებს“ ახლო აღმოსავლეთის ტრაგედიაც არ დაავიწყდათ.

„მწვანეთა პარტია“ პაციფისტური მოძრაობიდან მოდის, შესაბამისად, ომზე საუბრისას ისინი ათმაგად ფრთხილობენ. პარტიას ხშირად ძალიან უჭირს ხოლმე რომელიმე სამხედრო-შეიარაღებულ კონფლიქტში კონკრეტული ძალის მხარდაჭერა. იუგოსლავიის ომში გერმანული სამხედრო შენაერთების მონაწილეობის გამო, ერთხელ „მწვანეების“ ლეგენდარული წინამძღოლი, საგარეო საქმეთა მინისტრი იოშკა ფიშერი წითელ საღებავშიც კი ამოსვარეს. ამჯერად, „მწვანეებმა“ უმრავლესობით დაუჭირეს მხარი უკრაინისათვის თავდაცვითი იარაღის მიწოდების რეზოლუციას, მშვიდობის მოძრაობის რადიკალ წევრთა კომპლექსები წინადადების დამტკიცების გზაზე გადაულახავ წინაღობად არ ქცეულა. ცხადია, „მწვანეების“ აღნიშნულმა გადაწყვეტილებამაც ხასიათი გამომიკეთა. ჩვენ ხომ ყველაზე უკეთ ვხვდებით, რამხელა მნიშვნელობა აქვს დაბომბვისთვის განწირული პატარა ქალაქებისთვის ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემას.

ყველაფერი იდეალურად მიდიოდა, სანამ დელეგატებს შორის განხილვის საგნად საუდის არაბეთის საკითხი არ იქცა. დისკუსიისას გაირკვა, რომ გერმანიის ეკონომიკისა და საგარეო საქმეთა მინისტრები, „მწვანეთა პარტიის“ ლიდერები ვერაფერს აკეთებენ იმისათვის, რომ საუდის არაბეთში ევროპული იარაღის ექსპორტი შეწყვეტილიყო. ისინი დამწუხრებული არიან ამ ამბის გამო, მაგრამ ამ ეტაპზე თანაპარტიელებს არწმუნებენ, რომ ჯერჯერობით ვერაფერს შეცვლიან. არაბული სახელმწიფო გერმანიისგან 36 მილიონის ღირებულების იარაღს მიიღებს და ეს საკითხი „მწვანეებს“ უმრავლესობას შორის განსაკუთრებულ აღშფოთებას არ იწვევს. ყოველ შემთხვევაში წინააღმდეგობა ისეთი პრინციპული და თანმიმდევრული არ არის, რომ საგარეო საქმეთა და ეკონომიკის მინისტრებმა დისკომფორტი იგრძნონ.

თუ კარგად დააკვირდებით, საუდის არაბეთი ბევრი ნიშნით ჰგავს რუსეთსაც და ირანსაც. რუსეთის მსგავსად, ოფიციალური რიადიც შეიჭრა მეზობელ სახელმწიფოში, იემენში და ადგილობრივ ძალებთან თანამშრომლობით წამოიწყო ომი ბაბელმანდების სრუტის სანაპიროზე მდებარე, ღარიბი ქვეყნის განადგურების მიზნით. საუდის არაბეთის შეიარაღებული ძალები ევროპული იარაღით მიწასთან ასწორებენ იემენის ტერიტორიაზე მდებარე სამოქალაქო დასახლებებს. ომიდ ნოიპურმა ალბათ ჩემზე უკეთ იცის, რომ ქალთა უფლებების თვალსაზრისით ირანი საუდის არაბეთთან შედარებით ნამდვილი ფემინისტური ციხესიმაგრეა. ისლამურ რესპუბლიკაში ქალები იკავებენ უმაღლეს პოლიტიკურ თანამდებობებს, საქმიანობენ პარლამენტსა და მთავრობაში, რეგიონულ ადმინისტრაციებსა და დიპლომატიურ სამსახურებში. არაბეთის ნახევარკუნძულზე კი ქალებზე მეტი უფლებები, მგონი, შინაურ ცხოველებს აქვთ. ირანის მთავრობის მიერ ქალთა დემონსტრაციების სისხლიან დარბევა კი მარტივად შეგვიძლია შევადაროთ ჯამალ ხაშოგის შემთხვევას, სტამბოლის საელჩოდან აორთქლებული ოპოზიციონერი ჟურნალისტის ტრაგედიას.

რაც სამართლიანად არ ეპატიება რუსეთსა და ირანს, ასევე დაუშვებელი უნდა იყოს საუდის არაბეთის შემთხვევაშიც. თუ მთელი ევროპა არა, პაციფისტური წარსულის „მწვანეები“, ყოფილი „ანტიპარტიული პარტიის“ წევრები არ უნდა დუმდნენ ორმაგი მორალის გამოვლენისას.

შეიძლება ქვეყანას მოუწიოს კომპრომისზე წასვლა, მაგრამ ხალხის მიერ სინდისად მიჩნეულმა ინსტიტუტებმა ნებისმიერ ვითარებაში უნდა შეინარჩუნონ მყარი პოზიცია, მათ არ უნდა დაუშვან ზღვრის წაშლა უბრალო და მორალურ კომპრომისებს შორის.

მცენარეების მომაჯადოებელი და ზოგჯერ საშიში წახნაგების შესწავლისას არაფერია ისე შედეგიანი და ინტერესის აღმძვრელი, როგორც რეალური ისტორიების შესწავლა. განიხილეთ ახალგაზრდა დეკორატორის, პეიზაჟისტისა და ლანდშაფტების დიზაინერის ამბავი, რომელმაც ოლეანდრის გამოყენებით საკუთარი თავი „მოწამლა“. ქეისი მულტიდისციპლინურია, რადგან მოიცავს ბიოლოგიას, მცენარეთა ფიზიოლოგიას. მკითხველი ახსნის ქიმიურ მექანიზმს, რაც გამოვლინდა მცენარისა და ადამიანის ურთიერთობის დროს.

სიტუაცია განიხილება რამდენიმე მიმართულებით:

მცენარეთა ტოქსიკოლოგია – მცენარის ორმაგი ბუნება, მცენარე როგორც გადამრჩენი და მცენარე, როგორც მკვლელი;

მცენარეთა ფიზიოლოგია – მცენარის ორგანიზმში მიმდინარე ქიმიური პროცესები;

უჯრედული ბიოლოგია – ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბოს გადამწყვეტი როლი უჯრედული ჰომეოსტაზის შენარჩუნებაში;

მედიცინა და ქიმია – როგორ ებრძვის მედიცინის თანამედროვე საშუალებები მცენარეულ მკვლელებს, ანუ ტოქსინებს.

სასურველია, მასწავლებელმა იმუშაოს შემდეგი მიმართულებებით:

1. მცენარეთა შეგუებულობა – ოლეანდრინს მცენარე ცხოველებისგან თავდასაცავად გამოიმუშავებს. ეს მისი ბუნებრივი დამცავი სისტემის კომპონენტია. მასწავლებელს შეუძლია მოსწავლეები ჩართოს დისკუსიაში, ადაპტაციის მნიშვნელობის შესახებ;
2. უჯრედული ტრანსპორტი – ნატრიუმ/კალიუმის ტუმბო ოლეანდრის პირველადი სამიზნეა. ის არეგულირებს გულის მუშაობას. მოსწავლეები გაიაზრებენ, რომ ერთი ცილის მუშაობის შეფერხებამ შესაძლოა სიცოცხლისთვის სახიფათო სიმპტომები გამოიწვიოს;
3. დიგიბინდით მკურნალობა – ანტისხეულს შეუძლია ორგანიზმი დაიცვას სიცოცხლისთვის საშიში ტოქსინებისგან. მასწავლებელს შეუძლია, მოსწავლეებს გააცნოს ანტიგენ-ანტისხეულის ურთიერთქმედების კონცეფცია და ანტისხეულების გამოყენების გზები თანამედროვე მედიცინაში.

ლილის ისტორია: ლილი პეიზაჟისტი და ლანდშაფტის დიზაინერია. ძალიან უყვარს საკუთარი საქმე. ივნისის თბილ დღეს ოლეანდრების ბაღში აღმოჩნდა. მომხმარებელს სურდა ბაღი გაესხლა, გაესუფთავებინა. ლილი აღაფრთოვანა ოლეანდრების სილამაზემ, თუმცა არ იცოდა, რა საშიშროება იმალებოდა „დედოფლების“ სინატიფეში.

საქმეზე კონცენტრირეული ლილი ისე ჭრიდა ტოტებს, რომ თვალს არ აშორებდა ოლეანდრების ლამაზ ყვავილებს. მოჭრილი ღეროებიდან წებოვანი წვენი ჟონავდა, რომელიც ხელთათმანებზე ეცემოდა. თვალების ქავილით შეწუხებულმა, საბედისწერო შეცდომა დაუშვა, ხელთათმანი მოიხსნა და თვალები მოისრისა. მოჭრილი ტოტები დაწვა და ირგვლივ ყველაფერი კვამლში გაეხვა.

როცა სამუშაო იარაღები მოაწესრიგა, გულისრევის შეგრძნებამ შეაწუხა, მუცელში ტკივილის ტალღამ გადაუარა და სატვირთოს მოკიდა ხელი წონასწორობის შესანარჩუნებლად.

სახლისკენ მიმავალს გულისრევა გაუმძაფრდა, რამდენჯერმე აღებინა კიდეც, გული აუჩქარდა, შემდეგ შეუნელდა, ისევ აუჩქარდა, ოფლმა დაასხა, ბოლოს ტელეფონი მოძებნა და გადაუდებელი დახმარების ბრიგადა გამოიძახა.

როცა ექიმები მოვიდნენ ლილის გონება თითქმის გათიშული ჰქონდა, პულსი არეული, ხან შემაშფოთებლად შენელებული, ხან აჩქარებული. კანი გაუფერმკრთალდა, გუგები გაუფართოვდა. ექიმებმა უახლოეს საავადმყოფოში გადაიყვანეს.

1. რომელ მცენარეს შეეხო ლილი?
2. რა სიმპტომები აღენიშნებოდა ლილის?

ერთი დღის სილამაზე: ოლეანდრების მეცნიერება

როცა ლილი გადაუდებელი მომსახურების ბლოკში იწვა, ექიმები მისი უეცარი კოლაფსის მიზეზის დადგენას ცდილობდნენ. ლილის ქმარმა მცენარეებთან მისი მუშაობის ამბავი ახსენა და ერთ-ერთმა ექიმმა ოლეანდრების საშინელ შხამზე მიიტანა ეჭვი.

თეთრი ოლეანდრი მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ტოქსიკური მცენარეა. ის შეიცავს საგულე გლიკოზიდებს, როგორიცაა ოლეანდრინი. ის ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბოს უძლიერესი ინჰიბიტორია. ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბო უჯრედსა და მის გარეთ ნატრიუმისა და კალიუმის იონების ჰომეოსტაზს უზრუნველყოფს.

ნორმალურ შემთხვევაში არხი ნატრიუმის სამ იონს გადაქაჩავს გარეთ, იქიდან კი კალიუმის ორ იონს შემოიტანს უჯრედში, რის შედეგადაც იქმნება ელექტრული გრადიენტი. თუ ტუმბოს მუშაობა შეჩერდება, ნატრიუმის იონები უჯრედში დაგროვდება.

გრადიენტის შენარჩუნება მნიშვნელოვანია შემდეგი ფიზიოლოგიური პროცესებისთვის:

• გულის მუშაობა: ტუმბო არეგულირებს ელექტრულ სიგნალებს და უზრუნველყოფს გულის კუნთის რიტმულ შეკუმშვას;
• ნერვული სისტემის მუშაობა: ტუმბო უზრუნველყოფს ნერვული იმპულსის გავრცელებას ნერვებში;
• უჯრედის ფორმის სტაბილიზაცია: ტუმბო ხელს უშლის უჯრედების გაბერვას, წყლის მოძრაობის კონტროლის გზით.

როცა ოლეანდრინი ახდენს ტუმბოს ინჰიბირებას, უჯრედში გროვდება ნატრიუმის იონები. შედეგად გულის კუნთში გროვდება ჭარბი კალციუმის იონები, რაც იწვევს კუნთის ძლიერ, თუმცა არარეგულარულ შეკუმშვას. საბოლოოდ გულის რიტმი ირღვევა, ყალიბდება სხვადასხვა სახის არითმია, და სიცოცხლისთვის საშიში სხვა სიმპტომები. ოლეანდრინის ძალიან მცირე კონცენტრაციაც კი ორგანიზმის ძლიერ ინტოქსიკაციას ახდენს.

1. რომელ შხამს შეიცავდა მცენარე?
2. როგორ აფერხებს აღნიშნული შხამი უჯრედის ფუნქციონირებას?
3. რა როლს ასრულებს ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბო ჰომეოსტაზის შენარჩუნებაში? და როგორ?
4. ტუმბოს საშუალებით ნატრიუმი გამოდის უჯრედიდან. ახსენი, ტუმბოს მუშაობის შეწყვეტის შემდეგ რატომ იმატებს უჯრედის ზომა?
5. დაასახელე ლილის სიმპტომები, რომლებიც უშუალოდ ტუმბოს გაუმართაობით აიხსნება?

მკურნალობა

ლილის მდგომარეობა საავადმყოფოში მიყვანისას ძალიან მძიმე იყო. არარეგულარული და სუსტი პულსი, დაბალი არტერიული წნევა და ძლიერი ღებინება გლიკოზიდებით ინტოქსიკაციაზე მიუთითებდა.

ექიმებმა ძალიან სწრაფად მოახდინეს რეაგირება, პირველ რიგში გამოიყენეს აქტივირებული ნახშირი, ტოქსინების გამოსადევნად. გაუკეთეს გადასხმა, ძლიერი ღებინების გამო ორგანიზმის მიერ დაკარგული წყლისა და მინერალური მარილების აღსადგენად. გადაუსხეს კალიუმის იონები, რომელიც აღადგენდა გულის რიტმს. კალიუმის იონების რაოდენობის შემცირება გულის გლიკოზიდების ტოქსიკური ზემოქმედების ზოგადი დამახასიათებელი სიმპტომია. მიუხედავად ამდენი ჩარევისა, ლილის გული ისევ უსისტემოდ მუშაობდა, ელექტროკარდიოგრამამაც მნიშვნელოვანი დაზიანებები აჩვენა. ექიმმა დიგიბინდის ჩართვა გადაწყვიტა. დიგიბინდი არის ანტისხეულის ფრაგმენტი, რომელიც სპეციალურად გლიკოზიდების გასანეიტრალებლად შეიქმნა. ანტისხეულის ფრაგმენტი პირდაპირ უკავშირდება სისხლში არსებულ ოლეანდრინს, მასთან წარმოქმნის კომპლექსს. ამ უკანასკნელს ღვიძლი გაანეიტრალებს და თირკმელები გამოდევნის.

დიგიბინდის მიღებიდან 30 წუთში ლილის გულის რიტმი დასტაბილურდა. მისი არტერიული წნევა ნორმაში ჩადგა და თავბრუსხვევა შეუწყდა. 24 საათის განმავლობაში სისხლში აკონტროლებდნენ ელექტროლიტების კონცენტრაციას.

1. რა როლს ასრულებს აქტივირებული ნახშირი ტოქსიკური ნაერთების ორგანიზმიდან მოცილების პროცესში?
2. რატომ შეჰყავთ ორგანიზმში კალიუმის იონები?
3. როგორ ანეიტრალებს შხამს დიგიბინდი?
4. ახსენი მექანიზმი, რომლითაც ოლეანდრი მოქმედებს ორგანიზმზე. განსაკუთრებული აქცენტი გააკეთე იმაზე, თუ რა გავლენას ახდენს ის ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბოზე. ახსენი, როგორ ეწინააღმდეგება ამ ეფექტს დიგიბინდი.

სახლში დაბრუნებულმა ლილიმ რამდენიმე დღის შემდეგ ის ბაღი მოინახულა. ოლეანდრები ისევ ლამაზად გამოიყურებოდნენ, თუმცა ახლა უკვე მუქარის ელფერით იყურებოდნენ.

„აღარასდროს შევხედავ ამ ყვავილებს ძველებურად“ – უთხრა ლილიმ ქმარს. „დავრწმუნდი, რომ ბუნება შეიძლება ერთი შეხედვით თვალწარმტაციც იყოს და მომაკვდინებელიც“.

გამოყენებული ლიტერატურა:

ადაპტირებულია: https://www.biologycorner.com/2025/02/09/case-study-a-brush-with-oleander/

ტესტი შემაჯამებელი დავალების ერთ-ერთ ყველაზე გავრცელებულ ფორმას წარმოადგენს. მას იყენებენ როგორც სკოლებში, ასევე უნივერსიტეტებსა და პროფესიულ საგანმანათლებლო დაწესებულებებში.

მონაცემების შეგროვების თვალსაზრისით ტესტი ძალიან ძლიერი იარაღია. კოჰენი და მორისონი (2018) განსაზღვრავენ რამდენიმე მნიშვნელოვან საკითხს, რომლებიც აუცილებელია, ვიცოდეთ ტესტის გამოყენებამდე:

• რას ვამოწმებთ (მიღწევას, დამოკიდებულებას, უნარს და ა.შ.)?
• როგორ ტესტს ვიყენებთ?
• თავად შემფასებელმა უნდა გააკეთოს ტესტი თუ არა?
• როგორ ხდება შედეგების ანალიზი?

არსებობს უამრავი ტესტი, რომლებიც ამოწმებს მოსწავლეებს სხვადასხვა მიმართულებით – ინტელექტი, დამოკიდებულება, მიღწევა, სოციალური ადაპტაცია და ა.შ. ამ შემთხვევაში ჩვენთვის მნიშვნელოვანია მიღწევის შეფასება და მასთან დაკავშირებით გამოყენებული ტესტის სახეები. ამიტომაც განვიხილავთ ნორმაზე, კრიტერიუმსა და სფეროზე ორიენტირებულ ტესტებს. განათლების სფეროში ტესტთან მიმართებით კი მნიშვნელოვანია შემდეგი პუნქტებია:

• ვალიდურობა: ტესტმა ზუსტად უნდა გაზომოს ის კონსტრუქცია, რომლის გაზომვასაც ის მიზნად ისახავდა.
• საიმედოობა: ტესტის შედეგები უნდა იყოს განმეორებადი, რაც უზრუნველყოფს მის სტაბილურობას (მაგალითად, მოსწავლემ იგივე ქულა უნდა მიიღოს განმეორებითი ტესტის ჩატარების შემთხვევაში).
• ობიექტურობა: როდესაც სხვადასხვა მასწავლებელი იყენებს ერთსა და იმავე ინსტრუმენტს (რუბრიკას), შეფასება უნდა იყოს ერთნაირი.
• სტანდარტიზაცია: ტესტის აღება და შეფასება უნდა ხდებოდეს ერთნაირი პირობებით ყველა მონაწილისათვის.
• პრაქტიკულობა: ტესტი უნდა იყოს კომფორტული და ხელმისაწვდომი როგორც შემუშავებისთვის, ასევე გამოყენებისთვის.
• რელევანტურობა: ტესტის შინაარსი უნდა შეესაბამებოდეს სწავლის პროგრამასა და აკადემიურ საჭიროებებს.

ნორმაზე ორიენტირებული ტესტი არის იმგვარი ინსტრუმენტი, რომელიც ადარებს კონკრეტული მოსწავლის მიღწევას სხვა მოსწავლის მიღწევებს. მაგალითისთვის ავიღოთ მათემატიკის სახელმწიფო შეფასების შედეგები, შედეგების შეფარდება ეროვნულ/საერთაშორისო საშუალო მაჩვენებელთან მიმართებით. ნორმაზე ორიენტირებული ტესტები ძირითადად აჩვენებენ, როგორ იქცევა პირი დანარჩენ ჯგუფთან მიმართებით. ამ ტესტებში ქულების შედარება ხდება სტანდარტული ჯგუფის შედეგებთან, რაც საშუალებას გვაძლევს, დავინახოთ, სად არის მათი შედეგები საშუალო, სტანდარტულ მაჩვენებელთან მიმართებით.

კრიტერიუმზე ორიენტირებული ტესტი საშუალებას გვაძლევს, განვსაზღვროთ შეასრულა თუ არა კონკრეტულმა პირმა რაღაც სტანდარტი, შეიძინა თუ არა რაიმე უნარი, რაც თავდაპირველად გვქონდა განსაზღვრული. ასეთი ტესტით მოსწავლეების ერთმანეთთან შედარება არ ხდება. კრიტერიუმებზე ორიენტირებული ტესტი მოსწავლისაგან მოითხოვს წინასწარ განსაზღვრული, აბსოლუტური კრიტერიუმის ან შედეგის მიღწევას. მაგალითად, მანქანის მართვის ტესტის ჩაბარება. „კრიტერიუმზე ორიენტირებული ტესტი მკვლევარს აწვდის ინფორმაციას, ზუსტად რა ისწავლა მოსწავლემ, რის გაკეთება შეუძლია მას. ხოლო ნორმაზე ორიენტირებული ტესტი აჩვენებს, სხვებთან შედარებით რამდენად კარგად შეასრულა სტუდენტმა მოცემული დავალება და რამდენად იძლევა იგი მიღწევის რანჟირების საშუალებას. ამგვარად, ნორმაზე ორიენტირებული ტესტის მთავარი მახასიათებელია სტუდენტებისა და მათი მიღწევების განსხვავების უნარი: კარგად აგებული ნორმაზე ორიენტირებული ტესტი იძლევა მიღწევაში განსხვავებების ზუსტად გაზომვის საშუალებას. კრიტერიუმზე ორიენტირებულ ტესტს ეს არ აინტერესებს. მისი მიზანია იმის ჩვენება, აკმაყოფილებს თუ არა მოსწავლე მოცემულ კრიტერიუმს, განურჩევლად იმისა, თუ რამდენმა მოსწავლემ დააკმაყოფილა ან ვერ დააკმაყოფილა ის. შესაბამისად, ცვალებადობა, ანუ დიაპაზონი აქ ნაკლებად მნიშვნელოვანია“ (კოჰენი, მორისონი 2018).

სფეროზე ორიენტირებული ტესტებით ხდება კონკრეტული საგნის, დარგის ან სფეროს სპეციფიკური უნარებისა და ცოდნის შეფასება. ისინი შექმნილია იმისათვის, რომ ღრმად შეაფასონ კონკრეტული დარგის კომპეტენციები და მიუთითონ სპეციალიზებული ცოდნის დონე, რაც ხშირად გამოიყენება პროფესიული ან აკადემიური შეფასებისთვის, მაგალითად, მედიცინის, ინფორმატიკის, ან სხვა სპეციალიზებული სფეროების ტესტები.

რადგან ვალიდური ტესტების შედგენა დიდ გამოწვევას წარმოადგენს, ბევრი სკოლა სარგებლობს გარე შემფასებლის მიერ შედგენილი ტესტით, რაც მეტი ობიექტურობისა და მონაცემების დაცულობის გარანტიას იძლევა. ჩვენს რეალობაში გარე შემფასებლის როლში შეფასებისა და გამოცდების ეროვნული ცენტრი გვევლინება. სკოლების მხრიდან სრული ნდობის ცენტრისათვის მინიჭება ბუნებრივია, რადგან მათი ტესტები პილოტირებული და დახვეწილია, გამოცდილია და სტანდარტიზებული კონკრეტულ პოპულაციაზე, მაღალია სანდოობის ხარისხი და იძლევა სტატისტიკურად დამუშავების შესაძლებლობას. მარტივია მათი ჩატარება, შედეგების შეჯამება. ამასთან, მასწავლებელს არ უწევს უშუალოდ ტესტის შექმნაში მონაწილეობა.

ტესტის, როგორც ინსტრუმენტის, ფორმებში გამოყოფენ მიღწევისა და უნარის შეფასების ტესტებსაც. მკვლევრების ნაწილი მიიჩნევს, რომ მიღწევის ტესტი ბაზისური უნარების მარტივი საზომი ინსტრუმენტი შეიძლება იყოს, უნარის ტესტი კი შესაძლოა, მოიცავდეს კომბინაციებს (მსჯელობა, ანალიტიკა, მასალის ცოდნა). ტესტების ეს ორი ფორმა არ გამოირჩევა მხოლოდ იმით, თუ რას ზომავენ ისინი, არამედ შესაძლებელია მათი გამოყენება შედეგების პროგნოზირებისათვის. მაგალითად, მიღწევის ტესტი უფრო სპეციფიკურია და ხშირად დაკავშირებულია კონკრეტულ შინაარსთან, რის გამოც ის ამ კონკრეტულ სფეროში მოსწავლის მომავალი მიღწევების მაჩვენებლად შეიძლება ჩაითვალოს. მეორე მხრივ, უნარების ტესტი მოიცავს უფრო ზოგად უნარებს, მაგალითად, „ინტელექტის“ ასპექტებს, ზოგად ცოდნასა და სასწავლო პროგრამის რამდენიმე სფეროსთვის საერთო უნარებსა და შესაძლებლობებს.

სტატიების ამ ციკლში განხილული იყო ტესტის ვალიდურობის, სანდოობის სტანდარტიზაციისა და ობიექტურობის პრინციპები, რომლებიც უზრუნველყოფენ, რომ შედეგები ზუსტად ასახავდნენ მოსწავლის უნარებსა და ცოდნას. ობიექტურად შემუშავებული ტესტები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ შეფასების პროცესში და საგანმანათლებლო სისტემის გაუმჯობესებაში. ტესტების გამოყენება ხშირ შემთხვევაში ეხმარება სკოლებს მოსწავლეთა ინდივიდუალური განვითარების ზუსტი დონის დადგენაში.

სტატიის მომდევნო ნაწილებში ვისაუბრებთ ტესტების შედგენის პრინციპებსა და საგაკვეთილო პროცესში მათი გამოყენების პრაქტიკულ ხერხებზე.

მეფის ძე, ვახუშტი და თამაში ქართული ტოპონიმიკით

ინტეგრირებული გაკვეთილები ჩვენც გვიყვარს და ჩვენს მოსწავლეებსაც შემოქმედებითი იდეებითა და ენერგიით ავსებს. ადამიანი თავისი არსით ცნობისმოყვარე, ინტერდისციპლინური, სხვადასხვა დარგსა და საკითხში მოკირკიტეა, და თუ სწავლების რუტინა სწორედ ამ, მრავალმხრივი ჭვრეტითა და კვლევით არ გავამრავალფეროვნეთ, ჩვენც მოგვბეზრდება და ჩვენს მოსწავლეებსაც.

ვინ შეიძლება იყოს ჩვენი ინტერდისციპლინური კვლევა-ძიების მთავარი პერსონაჟი, თუ არა მეფის ძე-ვახუშტი, კაცი სამეფო აღზრდითა და სრული განათლებით, ერთნაირად განსწავლული ასტრონომიასა და გეოგრაფიაში, ფილოსოფიასა და მათემატიკაში, ძველ ენებსა და ქართულ ლიტერატურაში, ისტორიასა და რელიგიაში… მეფის ძე ვახუშტი – კაცი ბრძენი და ყოვლისმცოდნე.

სხვა მნიშვნელოვან ტექსტებს შორის მისი ერთი, მთავარი მარგალიტი – „აღწერა სამეფოსა საქართველოსაა“ – ფურცელზე მისხალ-მისხალ შეგროვებული, ნაკუწ-ნაკუწ გაერთიანებული სამშობლოს ამბავი, რომელიც ჩრდილოეთში გადახვეწილმა მეფისწულმა ჯერ ისწავლა, მერე დაიმახსოვრა, თან ატარა და სრულიად წარმოუდგენელი სიზუსტითა და სიყვარულით აღწერა, რუკებშიც ჩახატ-ჩახაზა და შთამომავლებსაც დაუტოვა, როგორც ოცნება და ხსოვნა.

წარმოიდგინეთ სადღაც, მოსკოვთან მცხოვრები დაკარგული ქვეყნის უფლისწული, რომელსაც ერთი ჯადოსნური თვისება აქვს – მეხსიერებაში სამშობლოს გამოხმობა, გახსენება, ყველა კუთხე-კუნჭულის გახსენება შეუძლია. ჰოდა, გადაშლის ამ თავის ხელნაწერს და ორ ყდას შუა თავის ქვეყანას წერს და ხაზავს, ყველა დაკარგულ ციხესა თუ დანგრეულ კოშკს, ყველა ნასოფლარსა თუ ნაქალაქარს და ნაქვეყნარს ერთ მთლიან, დიდებულ ქვეყნად აქცევს, მერე რა, რომ მხოლოდ ფურცელზე. სიტყვებით აშენებს და აკოწიწებს თავის დაკარგულ სამშობლოს.

ვახუშტის წიგნში გეოგრაფიული აღწერა არა თვითმიზანი, არამედ ისტორიული თხრობის თანამდევი ნაწილია, ისტორიული ამბების განვითარების ადგილი, ერთგვარი ლიტერატურული ტოპოსი, სადაც ყველაფერი მნიშვნელოვანია – მდინარე თუ წყარო, სასახლე თუ ნასახლარი, სოფელი თუ ქალაქი…

მთავარი მაინც პატარა ქვეყნის მთელი სიმდიდრის აღწერაა: რელიეფი, ჰავა, წყლები, მცენარეული საფარი, ცხოველთა სამყარო, მოსახლეობა და მეურნეობა, ნავთობი, რკინა, ოქრო, ვერცხლი, მარმარილო, გზების, სარწყავი არხები… ენა, სამოსი, ჩვეულება, რელიგიური რიტუალები, ანთროპოლოგია და ჰერალდიკა.

სივრცის გარდა, არც დრო ავიწყდება – უზუსტესი ქრონოლოგიური ცხრილები, მეფეთა მეფობის და ქალაქთა შენების ამბები დეტალურად ჩაუნიშნავს.

ვახუშტის ამ შრომის კიდევ ერთი პლასტი ენათმეცნიერის ინტუიციური ხედვაა, რომელიც ხშირად ტოპონიმიკურ კვლევებად გადაითარგმნება.

დაჰკვირვებიხართ ადგილს, სადაც ცხოვრობთ, რატომ ჰქვია სწორედ ეს სახელი და არა სხვა? რა ჰქვია ქალაქს თუ სოფელს, როგორია ამ ტოპონიმის ეტიმოლოგია? როგორ არქმევს ადამიანი სახელს ადგილს, რომელსაც მოიშინაურებს? რის მიხედვით? რა არის მისთვის მნიშვნელოვანი? როგორ ირჩევს ერთგვარ საზღვარს თუ სახურავს თავისი ყოფიერების სახლისთვის?

ვახუშტი ბატონიშვილის შრომები მდიდარ ტოპონიმიკურ მასალას მოიცავს, განსაკუთრებით საინტერესოა ტოპონიმთა ეტიმოლოგიის ამოხსნის ცდა, ზოგჯერ ე.წ. ხალხური ეტიმოლოგიის ვერსიები, ზოგჯერ კი საკმაოდ დამაჯერებელი და ლოგიკური სახელდებაც. რა რა და, მათემატიკოსსა და ასტრონომ უფლისწულს სიზუსტესა და ლოგიკას ვერ დაუწუნებ.

„ხოლო მუხრანმან მოიგო სახელი ესე მუხათაგან, სადაცა არს ადგილთა ამათ შინა ტყე უმეტეს მუხანი“;

არამედ იორი გაორებისათჳს, წადგან აქუთ სახელი ერთი – „იორა ამ მდინარემ“.

„არამედ სახელი ესე ეწოდა: ოდეს ვერღარა იტევდა ძურძუკეთი კაცთა, ბ მეფემან საურმაგ აჰყარა მუნიდამ და მისცა აქა საპანე და დასხნა სულნი დიდძალნი. ამის გამო იწოდა სავანეთი“.

სახელდება – ჭეშმარიტად ყველაზე სახალისო გართობაა, მხოლოდ სახელების ამოცნობა და ამოხსნა – საუკეთესო ინტელექტუალური თამაში.

ქართული ენისა და ლიტერატურის, გეოგრაფიისა და ისტორიის დისციპლინათა მიჯნაზე მოსწავლეებთან ერთად საინტერესო კვლევითი პროექტების მომზადება ჩვენი ქვეყნის ტოპონიმიკის შესახებ ახალ შტრიხს შესძენს შემეცნების პროცესს.

კვლევის გეოგრაფიული ნაწილი ამა თუ იმ გეოგრაფიული ობიექტის მდებარეობასა და თავისებურებას მოიცავს. ისტორიული ნაწილი მნიშვნელოვან მოვლენებზე მოგვითხრობს, მაგალითად, საქართველოს რომელი რეგიონის ნაწილია ესა თუ ის გეოგრაფიული ობიექტი, როგორია დემოგრაფია, რომელი მნიშვნელოვანი ისტორიული მოვლენა უკავშირდება მას. ხოლო ლინგვისტური კვლევა ტოპონიმის წარმოშობაზე, ეტიმოლოგიაზე, ფონეტიკურ თუ მორფოლოგიურ შედგენილობაზე, ცვლილებებზე გაამახვილებს ყურადღებას, ასევე, ამა თუ იმ ტოპონიმთან დაკავშირებულ ხალხურ ეტიმოლოგიასა თუ გადმოცემებს გაგვაცნობს. რასაკვირველია, ამ პროექტის მთავარი კონცეპტუალური ქოლგა ვახუშტის შრომა იქნება – რა შეიცვალა მას მერე, რაც ვახუშტიმ აღწერა ესა თუ ის გეოგრაფიული ობიექტი? როგორი იქნებოდა დღევანდელი, 21-ე საუკუნის „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“?

კიდევ ერთი, ამ კვლევების პროცესში აუცილებლად წააწყდებით დეტალებს სხვა, ახალი პროექტებისთვის, მაგალითად, იცოდით, როგორ აღწერს ვახუშტი უფლისციხეს?

„აშურიანს ზეით არს უფლის-ციხე, კვერნაქის გამოკიდებულის კლდის გორასა ზედა. მტკვრის კიდესა, რომელი აღაშენა პირველად უფლოს, ძემან ქართლოსისამან, და იყო ქალაქი ჩინგისამდე; აწ არს შემუსვრილი. არამედ შენობა უცხო, კლდისაგან გამოკვეთილი; პალატნი დიდ-დიდნი ქანდაკებული კლდისაგანვე; გვირაბი ჩახვრეტით ჩაკაფული მტკვრამდ[ე], დიდი. დასავლით აქუს ქარაფი მაღალი, და მას შინა გამოკვეთილნი ქვაბნი მრავალ-დიდნი, არამედ აწ შეუალ არს.

აქა არს ბუზნი. გამოსული იხილვების სპა-ლაშკარნი შუბოსანმშვილდოსანნი, ცხენოსანნი, გალაშკრებულნი, ნიშვნენ მისნობად და უწოდებენ უფლის-ციხეს“.

წარმოიდგინეთ, ბუზთა სიმრავლე ადამიანის თვალს ატყუებს და მხედართა ლაშქარს წარმოადგენინებსო, ეს ისტორიკოსისა და გეოგრაფის კი არა, დიდოსტატი მწერლის ხედვაა. ამიტომაც, შემოქმედებითი წერის აქტივობები და ამ მცირე ეპიზოდების საინტერესო ლიტერატურულ ტექსტებად გარდაქმნა უკვე სხვა ფორმატით, ვთქვათ, კლასის ლიტერატურულ კლუბში შეგიძლიათ.

პირველი ნაწილი

ამასწინ ვუყურებდი გოგი გვახარიას გადაცემას რეზო კიკნაძეზე, რომელიც იმ სახლში და ეზოშია გადაღებული, სადაც სტუმრობა ძალიან ცუდად მყოფს მომიხდა. ეგრე გამოვიდა, რომ ჯერაც ვახერხებდი ნაძალადევ სიარულს და რახან სიარულს – მუშაობასაც. ზურაბ კიკნაძეს სანახავად და პორტრეტის მოსამზადებლად სოფელში ვეწვიე, სადაც აქაურ ყოფას განერიდა. მახსოვს, ოდესღაც, როცა, პირველ კურსზე მივედი, პირდაპირ ფოლკლორის სემინარზე აღმოვჩნდი. ქურუმის გარეგნობის კაცი იდგა, მოგრძო თმით, შესამჩნევი საქორწინო ბეჭდით, ხელში დაკუჭული ფურცლები ეჭირა, ჩახედავდა, ოდნავ თითქოს შეხტებოდა და ფართო, წყლიანი თვალებით სადღაც შორს იყურებოდა. იყურებოდა და ამბობდა:

„ზენ ბაცალიგოს თოვლსა თოვს,

ქვენ ბაცალიგოს შრებისა“.

ეგ კაცი იყო ჩემი დიდი მასწავლებელი და მეგობარი – ზურაბ კიკნაძე. რეზოს მამა. ჰოდა, ბოლოს ეგრე აღმოჩნდა, რომ კახეთში ვესტუმრე. მეტი აღარც მინახავს. ყველა სიტყვა მახსოვს, რაც ილაპარაკა, არადა, ზოგადად იმ დროიდან ცოტა მახსოვს. და იმ სიტყვათაგან ყველაზე მეტად ეს – აქ მარტო ძველ ცოდვებს ვიშინაურებო. განა, რა ცოდვა ჰქონდა ასეთი, მაგრამ ზუსტად იცოდა – ადამიანი განცდის და განსჯის არსებაა, განწმენდის და გარდასახვის. უფრო სწორად, სჯობს, რომ ასეთი იყოს და არა იმგვარი, ეს ზედაპირული ეპოქა რომ დაჟინებით გვაძალებს. „მეტანოია!“ – ეს მითხრა, გამოსამშვიდობებლად როცა გამომაცილა. ჭიშკარს რომ გავხედე მიმავალმა, ჭიშკართან იდგა და ჭიშკარი გვშორდებოდა და გვშორდებოდა ადამიანიც, ჭიშკართან მდგარი. მაგრამ იმ სიშორიდან, კაცი აღარ ჩანდა და სიტყვა ძალიან ახლოს მესმოდა – „მეტანოია!“.

….

გაუქმების კულტურა და ვოუქიზმი აღმოჩნდა შავი ჭირი, რომელიც მიეტმასნა და მნიშვნელოვნად გამოშიგნა კაცობრიობის უკეთესი გზით განვითარების იდეა.

ჰუმანიზმის ლოზუნგით რევოლუციური წინსვლის მეთოდი ამორფული აღმოჩნდა და გარდაუვალ ჩიხს გულისხმობდა. ადამიანი, საზოგადოება, კონცეფცია, რომელიც მხოლოდ ძახილის ნიშანს სვამს ან წერტილს და არასდროს იყენებს კითხვის ნიშანს – ვეღარ ვითარდება.

ადამიანმა მოიგონა სამართალი და კანონი დანაშაულის აღმოსაფხვრელად და დამნაშავის დასასჯელად. დასასჯელად და არა გასაუქმებლად. არავის აქვს სხვისი უვადო იზოლაციის უფლება და მით უფრო არ აქვს ეს უფლება კანონს მიღმა. არ შეიძლება ამგვარი ამბავი მოდური გახდეს და ერთმანეთის წამხედურობით თუ იძულებით ერთვებოდეს მეორე და მესამე. არც ის შეიძლება, რომ მეტანოია, შენანება ლექსიკონიდან ამოიღო და ეგ პროგრესად მიგაჩნდეს. თან ვინ? ეგ ცალკე კითხვაა და ცალკე სამსჯელო.

მეორე და ლოგიკური სირთულე – სხვაგან და აქაც – ამ პროცესს მიეკედლა უნიჭო და ზოგჯერ, სამწუხაროდ, მოტივირებულად ბოროტ ადამიანთა ჯგუფი, რომელთაც საზოგადოებაში ისტერიული ტივტივის ერთადერთ ინსტრუმენტად ქოროს ნაწილად ყოფნა მიაჩნდა. ალბათ სწორადაც – არ მგონია, რამე სხვა საქმე, მათთვის შესაბამისი ყოფილიყო. რიგ შემთხვევებში, ეს მართლა ბოლშევიკურ მეთოდიკას დაემსგავსა – ცილისწამების გაიოლებით და ამავდროულად სტანდარტების იმის მიხედვით მონაცვლეობით, რაც კონკრეტულ ტალღას აწყობდა – წინა თუ უკანა რიცხვით.

და მესამე – ყველაზე მეტად ამ საქმით, რეტროგრადული და ტოტალიტარული რეჟიმები სარგებლობდნენ და სარგებლობენ. რატომ და როგორ, რთული მისახვედრი არ არის.

როგორც პატივცემული კამიუ იტყოდა, ამ მხრივ უკვე – „ზომიერების სიმამაცის“ – დროა.

ჩილეს ამაყი შვილი, ლაუტარო – დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის უწყვეტი ისტორია

პირველი ნაწილი

„აშკარაა, რომ ესპანელებს არ გააჩნდათ მცირედი საბაბიც კი ამერიკის კონტინენტის დასაზიანებლად და იქ ომის წამოსაწყებად. აშკარაა ისიც, რომ ომი, როგორც ასეთი, არ ყოფილა. მათი [ესპანელების] ქმედებები უბრალოდ უკანონო გახლდათ, გამარჯვებად ითვლებოდა მკვლელობები, ხოლო დაპყრობები ხორციელდებოდა ძალადობისა და ძალაუფლების უზურპაციის გზით. დაღვრილი სისხლი, გაძარცვული ქალაქები, დანგრეული პროვინციები – ასეთია მათი ბოროტმოქმედებანი, ღვთისა და ხალხის წინაშე“.

ფრანსისკო დე მირანდა (ვენესუელელი რევოლუციონერი, ე.წ. El Precursor-ის „წინამორბედი“, ლათინური ამერიკის დამოუკიდებლობის მოძრაობის ინიციატორი, მისი განმათავისუფლებლის, გენერალ სიმონ ბოლივარის წინამორბედი. 1801 წ.)

ჩვენი დღევანდელი საუბარი, სამხრეთ ამერიკის მკვიდრი მოსახლეობის იმ ნაწილს შეეხება, რომელიც დღემდე არ ემორჩილება ევროპული (ესპანური) კოლონიზაციის შედეგებს და რომლის დამონებაც ვერ შეძლეს ვერც ინკებმა და ვერც ესპანელებმა! ეს ხალხია მაპუჩე (ესპ. არაუკანები) – პატაგონიის (სამხრეთი არგენტინა) და სამხრეთ-ცენტრალური ჩილეს მკვიდრი მოსახლეობა, რომელიც გააფთრებით იბრძვის თავისი მიწისა და უფლებებისთვის ასწლეულების განმავლობაში!

ქვემოთ შევეცდები, გესაუბროთ ქართველებისთვის შედარებით უცნობი თემის, ლათინური ამერიკის კოლონიალიზმის ისტორიისა და მისი დღევანდელი შედეგების შესახებ, რომლებიც ჩვენი დღევანდელი საზოგადოებისთვისაც საინტერესო და აქტუალურია დღეს საქართველოში მიმდინარე მწვავე პოლიტიკური და იდეოლოგიური პროცესების ფონზე.

ესპანელების მიერ სამხრეთ ამერიკის კოლონიზაციის პერიოდიდან (1493 წელი, კოლუმბის მიერ კ. ისპანიოლას/ჰაიტის დაპყრობა, კარიბის ზღვის აუზში) მე-19 საუკუნემდე ესპანელებმა ვერ მოახერხეს მაპუჩეს ხალხების (ევროპელთა მიერ დარქმეული სახელი – არაუკანები; ესპანურად araucano) ბოლომდე დაპყრობა და დამორჩილება; ხოლო ლათინური ამერიკის ესპანეთისგან განთავისუფლების წლებიდან (1809-1829 წწ., „ესპანურენოვანი ამერიკის დამოუკიდებლობის ომები – Guerras de independencia hispanoamericanas“) დღემდე კვლავ გრძელდება მაპუჩეს ხალხების ბრძოლა ჩილესა და არგენტინის ახლა უკვე დამოუკიდებელ სახელმწიფოებთან საკუთარი მიწების მკვიდრი მოსახლეობისთვის დაბრუნების, სამართლიანობის აღდგენისა და მაპუჩეს მიწების ავტონომიისათვის.

დღესაც მიმდინარე ბრძოლის ნამდვილ სიმბოლოს წარმოადგენს მაპუჩეს ხალხის შვილი, არაუკანების მხედართმთავარი ლაუტარო (მაპუჩეს ენაზე Lef-Traru – „სწრაფი შევარდენი“, ესპ. „ლაუტარო“). არაუკანები (იგივე მაპუჩე – „მიწის ადამიანები“), ორივე ამერიკის ალბათ ყველაზე თავისუფლებისმოყვარე ხალხია – მათი დაპყრობა და მეტ-ნაკლებად დამორჩილება, ევროპელებმა მხოლოდ 1883 წელს მოახერხეს, სამსაუკუნოვანი „არაუკანული ომების“ შემდეგ. როგორც ესპანელი ჟამთაღმწერნი წერენ, მაპუჩეს ხალხებთან ომებში ორმოცდაათი ათასზე მეტი ესპანელი და ესპანელთა მხარეს მებრძოლი ინდიელია დაღუპული. დღეს მაპუჩეს ხალხების რაოდენობა დაახლ. 1,400,000 ადამიანს შეადგენს (ჩილესა და არგენტინაში), თუმცა მათი უმეტესობა ჩილეს რესპუბლიკაში ცხოვრობს.

აღსანიშნავია, რომ არაუკანელთა დამოუკიდებლობის ტრადიცია, ევროპულ კოლონიზაციაზე უფრო ხნიერია – არაუკანელთა დაპყრობას ესპანელებამდე ინკები ცდილობდნენ, თუმცა მათაც არაფერი გამოუვიდათ ამ მამაც და თავისუფლებისმოყვარე ხალხთან. საქმე ალბათ ის გახლავთ, რომ მაპუჩეს ხალხები კატეგორიულად ეწინააღმდეგებიან იძულებით შრომას. ამ დროს არაუკანები ყოველთვის მშრომელი ხალხია. ანდების მთებში მცხოვრები არაუკანები ოდითგანვე ცნობილნი იყვნენ სიმინდისა და კარტოფილი მოყვანით, ვერცხლისა და სპილენძის დამუშავებით და დღესაც, ჩილელი არაუკანების საფეიქრო ნაწარმი რამდენჯერმე უფრო ძვირად იყიდება, ვიდრე ჩვეულებრივი საქარხნო ქსოვილი. არაუკანელთა იარაღი საგრძნობლად ჩამორჩებოდა ინკებისა და ევროპელთა იარაღს, თუმცა მაპუჩეს საზოგადოების მთავარი „იარაღი“ და აქტივი მათი საზოგადოების ტრადიციული ორგანიზაცია გახლდათ, რამაც ეს ხალხი ესპანელთა მთავარ მოწინააღმდეგედ აქცია ლათინურ ამერიკაში.

არაუკანელ-მაპუჩეს ხალხის მთავარ უპირატესობას, მათი საზოგადოებრივი ორგანიზების განსაკუთრებული ფორმები წარმოადგენდა. ეს ხალხი, ჩვეულებრივ, კლანების/ტომების (მაპუჩეს ენაზე „ლაფ“) მიხედვით იყოფოდა. არაუკანელთა ძირითად ბირთვს ჩილესა და არგენტინის ანდებისპირა ტერიტორიებზე შეადგენდა სამი მონათესავე ხალხი – მაპუჩე (Mapuche), პიკუნჩე (Picunche) და ჰუილიჩე (Huilliche). უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრივ მაპუჩეს ხალხები საკუთარ თავს „მაპუჩეს“ უწოდებენ (mapu = დედამიწას, მიწას; , che = ხალხს). დღეს, ჩილესა და არგენტინის არაუკანელები, ძირითადად ამ ქვეყნების რამდენიმე პროვინციაში ცხოვრობენ: ჩილეს ცენტრალურ დაბლობზე (მდ. ბიობიოს სამხრეთი), დედაქალაქი: ტემუკო, არაუკანიის რეგიონი, ჩილე და ნეუკენის (Neuquén) და რიო-ნეგროს თემები, დასავლეთ, ანდისპირა პატაგონიაში (არგენტინა). მაპუჩეს ხალხის ძირითადი საქმიანობა უკავშირდება სიმინდის, ლობიოს, გოგრის, კარტოფილის, ჩილის წიწაკისა და სხვა ბოსტნეულის მოყვანას ჩილეს ცენტრალურ დაბლობზე. ისინი ასევე კარგი მეთევზეები და მონადირეები არიან/ მესაქონლეობის მიმდევარი მაპუჩეს ხალხები ამრავლებენ ლამენსა (შალისთვის) და ზღვის გოჭებს (საკვებად). არაუკანიაში, ხშირად, ადამიანის სიმდიდრე, მისი ლამების ჯოგის რაოდენობით განისაზღვრებოდა.

მაპუჩეს ხალხებს მკაცრად განსაზღვრული კლანური და გვარ-ტომობრივი ორგანიზაცია ჰქონდათ, რაც დამახასიათებელია მთისა და მთის ხეობების ხალხებისათვის. ყოველი რვა კლანი, ქმნიდა უფრო მსხვილ გაერთიანებას „აილარეუს“, რაც ბრძოლების დროს, ძირითად მაორგანიზებელ ფაქტორს წარმოადგენდა. თითოეულ კლანს შეეძლო ათასამდე მებრძოლის გამოყვანა. შესაბამისად, თითოეული აილარეუ რვა ათას მებრძოლს გამოდიოდა. ყოველ კლანს ჰყავდა წინამძღოლი, მემკვიდრეობით გარდამავალი „ლონკო“, ტომის ბელადი. ესპანელი კონკისტადორის, ჩილეს გუბერნატორისა და დამპყრობლის, ფრანსისკო პისაროს არმიის ოფიცრის, პედრო დე ვალდივიას (1497 –1553) ჩანაწერებით, ჩილესა და არგენტინის არაუკანები აერთიანებდნენ 40 აილარეუს და 320 კლანს! იმის თქმა, თუ რამდენად ზუსტია ვალდივიას გათვლები, დღეს ძნელია. თუმცა არაუკანებთან ბრძოლებში, ესპანელთა მიხედვით, სულ მცირე ორმოცი ათასი მებრძოლი გამოსულა. თუმცა ვალდივიას მონაცემების ნდობა ალბათ შესაძლებელია, რადგან 1553 წელს, არაუკენელებთან და მათ წინამძღოლთან, ლაუტაროსთან, ესპანელების ერთ-ერთი დიდი ბრძოლის შემდეგ, ფორტ ტუკაპელთან (სამხრეთი ჩილე, ბიობიოს პროვინცია) ესპანელები დამარცხდნენ, ხოლო პედრო დე ვალდივია ტყვედ ჩაუვარდა არაუკანელებს და მას თავი მოჰკვეთეს.

მაპუჩეს ხალხების ბრძოლისუნარიანობისა და დამოუკიდებლობისკენ სწრაფვის ერთ-ერთი მიზეზი შესაძლოა მათი გონიერება და გამჭრიახობა იყო – როგორც ესპანელი ჟამთაღმწერნი წერდნენ, არაუკანელთა ლეგენდარული წინამძღოლი, „ტოკუი“ (მთავარი) ლაუტარო თორმეტი წლის ასაკიდან ვალდივიას მეჯინიბე გახლდათ. ესპანელებისგან გაქცევის შემდეგ, ლაუტარომ თავისიანებს მაშინვე გადასცა ესპანელებთან შეძენილი ცოდნა, ნათლად აუხსნა თავისიანებს, რომ ესპანელი მხედრები ღმერთები არ არიან და მათსავით მოკვდავებს წარმოადგენენ, ხოლო ცხენები მოშინაურებული ცხოველები არიან; ესპანელთა თოფები კი ისეთივე იარაღია, როგორც მაპუჩეს ისრები. შედეგად, 1550 წლიდან მაპუჩეს მებრძოლები ესპანელებს უკვე თავისი კავალერიითა და ცხენოსნებით უპირისპირდებიან, რაც საბოლოოდ მაპუჩეს ჯარის მთავარი შემადგენელი ნაწილი ხდება. მაპუჩეს „საყვარელი“ გართობა ხდება ე.წ. „მალონი“ – ცხენოსანთა სწრაფი თავდასხმები ესპანელთა ფორტებზე, საქონლისა და ქალების შეპყრობის მიზნით. ამავე წლებში, არაუკანელი ხელოსნები მალევე ეუფლებიან ესპანელებისგან რკინის დამუშავების ტექნოლოგიას, რაც მათ ჯარს ფოლადის ისრებითა და შუბებით შეიარაღების საშუალებას აძლევს. არაუკანებმა, გარდა სამხედრო იარაღისა, სწრაფად აითვისეს ესპანელებისგან სამხედრო საქმეც. ლაუტაროს ესპანელების მონობაში გატარებულმა წლებმა მას ბევრი რამ ასწავლა – მაპუჩეს ჯარი, ლაუტაროს წინამძღოლობით, უკვე ევროპელების ტაქტიკურ ხერხებს იყენებს, რაც მათი სამხედრო წარმატებების საწინდარი ხდება. საინტერესოა არაუკანების სამხედრო სწავლების მეთოდები და წესები ახალგაზრდა მებრძოლებისათვის. სასწავლო კომპლექსში შედიოდა სხვადასხვა სპორტული თამაში: „პალინი“ – ჰოკეის მსგავსი თამაში ბალაზე; „პილმანი“ – ბურთით თამაში, წევრების გამოგდების პრინციპით; „ლინაო“ – რაგბის მსგავსი თამაში ბურთით; „ჩოიკეინი“ – სირბილში შეჯიბრი ერთ ფეხზე(!) „ლაზუ“ – ლასოს ტყორცნა და ადამიანის შებოჭვა თოკით. ბევრი რომ არ გავაგრძელოთ, აღწერილია არაუკანების ოცდაორამდე ასეთი ვარჯიში-თამაში, რომელთაც სამხედრო დანიშნულება და ახალგაზრდების წვრთნის ფუნქცია ჰქონდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ არაუკანელების საწვრთნელი თამაშების უმეტესობა გუნდური გახლდათ. ახალგაზრდა მებრძოლს ბავშვობიდან ასწავლიდნენ იმას, რომ გამარჯვებას აღწევს გუნდი!

არაუკანელთა სამხედრო ორგანიზების კიდევ ერთ თავისებურებას წარმოადგენდა ის, რომ მათ ჯარში მკაცრად იყო განაწილებული ფუნქციები. ყოველი მებრძოლი ბავშვობიდან ირჩევდა იარაღს, მისი სურვილისამებრ: შუბი, კომბალი (მაკანა) თუ მშვილდისარი. ამის შემდეგ, მებრძოლი მხოლოდ ამ იარაღით ვარჯიშობდა. ესპანელი ბასკი პოეტი, ალონსო დე ერსილია ი სუნიგა (1533-1594), პოემა „ლა არაუკანიაში“ წერს: „ყოველ მებრძოლს ერთი თავისი იარაღი აქვს, რომელსაც სწავლობს და რომლითაც იბრძვის. ეს ყოველთვის ის იარაღია, რომელიც მებრძოლს ბავშვობიდან მოსწონდა. მებრძოლმა მხოლოდ ეს იარაღი უნდა გამოიყენოს და დრო არ დახარჯოს სხვაზე. არ ეგების, რომ მოისრემ შუბით ითამაშოს ან შუბოსანმა მშვილდისრით…“.

„მიწაზე ვარსკვლავები ცხოვრობენ. წარმოსახვის წყალი ცაში მღერის. ღრუბლების მიღმა, რომლებიც ამ წყლიდან და მიწიდან იშვნენ, ჩვენი წინაპრების ოცნებებია ჩვენ შესახებ. ისინი გვეუბნებიან, რომ მათი სული მთვარეა, ხოლო სიჩუმე, მათი გულისცემაა“ ელიკურა ჩიჰუაილაფი (თანამედროვე ჩილელი პოეტი, მაპუჩეს ხალხის წარმომადგენელი).  

არაუკანელთა ახალგაზრდა წინამძღოლი, ლაუტარო, გარდა ბრძოლისადმი ბუნებრივი ნიჭისა, შეტაკებების დროს დიდი გამჭრიახობითაც გამოირჩეოდა. ასე მაგალითად, 1553 წელს, ტუკაპელის ცნობილი ბრძოლის დროს, ლაუტარომ ფორტის აღებისას ეშმაკობას მიმართა და ესპანელების ფორტის მიმართულებით რამდენიმე ათეული მებრძოლი გააგზავნა, რომლებსაც თითქოს ფიჩხი მიჰქონდათ ფორტში. ფორტის აღების შემდგომ, დე ვალდივიას ჯართან ბრძოლისას, ლაუტარომ თავისი ჯარი რვა ჯგუფად დაყო და ისინი ერთმანეთის უკან განათავსა. ყოველ რაზმს დავალებული ჰქონდა, ებრძოლა მტერთან, სანამ ძალა ეყოფოდა, ოღონდ მათთვის თავი არ შეეკლა და დროულად გასულიყო ბრძოლიდან უკანა რიგებში. როდესაც ვალდივიას მეომრებმა არაუკანების პირველი რაზმი დაამარცხეს, აღმოჩნდა, რომ ისინი ახალმა, დასვენებულმა რაზმმა შეცვალა. სანამ ესპანელები არაუკანების რაზმებს ებრძოდნენ, პირველმა რაზმმა მოახერხა დასვენება, საჭმლის ჭამა და ახალი ძალებით ჩართვა უკვე გასავათებულ ესპანელებთან ბრძოლაში… არაუკანელთა ყველა რაზმი ასე იქცეოდა. სამსაათიან დამქანცველ შეტაკებას ესპანელთა ცხენებმა ვეღარ გაუძლეს და დაღლილობისგან ძირს დაეცნენ. კონკისტადორი მიხვდა, რომ აგებდა და თავის გადარჩენა მხოლოდ უკან დახევით შეეძლო, თუმცა უკან დასახევი ხეობა უკვე არაუკანელებს ჰქონდათ დაკავებული. ამ ბრძოლაში, როგორც ზემოთ ითქვა, დე ვალდივიამ სასტიკი მარცხი იწვნია და ბოლოს თავიც წააგო. აქვე უნდა დავამატოთ ის, რომ ამ ბრძოლისას, ლაუტარო მხოლოდ 18 წლისა გახლდათ(!) მაპუჩეს ხალხის კიდევ ერთი წესი გახლდათ ის, რომ ისინი სამხედრო ბელადს, „ტოკუის“, სახალხოდ ირჩევდნენ, მიუხედავად გვარისა თუ წარმომავლობისა. მაპუჩესთვის მთავარი, არჩეულის სამხედრო თვისებები იყო. ლაუტარო გონების, გამჭრიახობისა და საბრძოლო თვისებების გამო აირჩიეს ბელადად და მას ბრძოლისას უსიტყვოდ ემორჩილებოდა ყველა მებრძოლი, ახალგაზრდიდან ჭაღარათმიან მეომრებამდე… მაპუჩეს მებრძოლთა რეპუტაცია ესპანელებთან მუდმივი შეტაკებების შედეგად ძალიან მაღალი იყო და მათი ბადალი, სახმელეთო ბრძოლებში ამერიკაში არავინ გახლდათ. 1726 წელს, არაუკანებთან დაუსრულებელი და სისხლისმღვრელი ომებით გათანგულმა ესპანელებმა, არაუკანებთან სამშვიდობო ხელშეკრულება დადეს, რომელსაც ჩილეს დამოუკიდებლობამდე (1810 წელი) ორივე მხარე ზედმიწევნით ასრულებდა.

ამერიკელ ინდიელთა (უფრო მართებული ტერმინია, ამერიკის მკვიდრი მოსახლეობა, Nativos, ესპანურად) ბრძოლისა და განვითარების ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული მკვლევარი, სოცილოგიის დოქტორი და ლიმას უნივერსიტეტის პროფესორი, ანიბალ კიხანო, Anibal Quijano, თავის ერთ-ერთ ყველაზე ციტირებად სამეცნიერო სტატიაში წერს:

„ის, რასაც დღეს „გლობალიზაციას“ ვუწოდებთ, წარმოადგენს იმ პროცესის კულმინაციას, რომლებიც დაიწყო ამერიკის დაარსებითა და კოლონიური-მოდერნული, ევროცენტრისტული კაპიტალიზმის, როგორც გლობალური ძალის ჩამოყალიბებით“. დოქტორი ანიბალ კიხანო, თავის გახმაურებულ ესეიში, „კოლონიალიზმი და მოდერნულობა/რაციონალიზმი“[1] ბევრ ისეთ საკითხს ეხება, რომლებიც არც ისე ხშირად განიხილება დასავლეთის დღევანდელ აკადემიურ წრეებში, რადგან კიხანო ევროპული კოლონიალიზმის ერთ-ერთ ყველაზე ხმამაღალ კრიტიკოსს წარმოადგენს.

კიხანოს წარმოდგენით, კოლონიურ-მოდერნული ძალაუფლების მოდელის ფუნდამენტურ ღერძს მოსახლეობის სოციალური სტრატიფიკაცია წარმოადგენდა. ეს მოდელი ემყარება რასის იდეას, მენტალურ კონსტრუქციას, რომელიც გამოხატავს კოლონიური ბატონობის (დომინაციის) საბაზო გამოცდილებას და მას მთავარ ხაზად გასდევს გლობალური ბატონობის უმთავრესი განზომილებები, ევროპული ცივილიზაციის განვითარების მოდერნული ეპოქისთვის დამახასიათებელი რაციონალიზმისა და ევროცენტრიზმის ჩათვლით. ზოგადად, დასავლური ცივილიზაციის განვითარების მოდერნული პერიოდის განსასაზღვრად სხვადასხვა მნიშვნელოვანი მოვლენა და ისტორიული გარდამავალი ეპოქები და ფაქტები მოიაზრება: კონსტანტინოპოლის დაცემა 1453 წელს და ოტომანთა გაბატონება; წმინდა მიწის განთავისუფლებისათვის წარმოებული ჯვაროსნული ომების დასრულება (დაახლ. 1095 – 1291 წწ.); გერმანული რეფორმაცია და პროტესტანტიზმის დაბადება ევროპაში (1517 წელი, მარტინ ლუთერის თეზისების საჯარო დემონსტრაცია შლოსკირხეს კარზე, ქ. ვიტენბერგში, ზაქსენ-ანჰალტი, გერმანია); დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების დასაწყისი და ევროპული კოლონიზაციის პირველი ტალღა სამხრეთ ამერიკაში (დაახლ. 1400 წელი, პორტუგალიის მონარქის ენრიკეს მიერ პირველი ექსპედიციის გაგზავნა „ახალი მიწების“ გამოსაკვლევად) და მოდერნის დასასრული რომელიც ხშირად, საფრანგეთის რევოლუციით, ამერიკული რევოლუციით ან საფრანგეთში ნაპოლეონის მოსვლით არის განსაზღვრული.

დოქტორი კიხანოს აზრით, „უთანასწორობის კომპონენტსა და რასობრივ ღერძს კოლონიური წარმოშობა და ხასიათი აქვს. იგი ბევრად უფრო სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა, ვიდრე საკუთრივ კოლონიალიზმი, რომლის ფარგლებშიც იგი ჩამოყალიბდა. ამიტომაც, ძალაუფლების მოდელი, რომელიც დღეს მსოფლიოს ჰეგემონისტურ მოდელს წარმოადგენს, ნამდვილად ითვალისწინებს კოლონიალიზმის ელემენტებს“.

[1] Colonialidad y Modernidad/Racionalidad. Perú Indígena, vol. 13, No. 29, pp. 11–20. Lima: Instituto Indigenista Peruano.