არის ასეთი გაქართულებული ზმნად ქცეული სახელი: გაჯაზება. ორიათასიანების გარიჟრაჟზე დიდად მოდური. ეს სიტყვა კი მუსიკიდან ისესხა, მაგრამ ცხოვრებამ ყველაფერს მიუსადაგა. თუ მაინცდამაინც წინაპრის დაძებნა გვინდა, უფრო საქმის გახურებას გულისხმობს, მისი შთამომავალია, ოღონდ იმპროვიზებულ გახურებას. აი, ერთ თემას რომ შლის მოლაპარაკე, სხვაგან მიდის და თან რომ მოჰკითხო, იმავეზე გესაუბრება.

ეს რომ გაიგო, თვითონ ჯაზს უნდა მოუსმინო.

ვიცით, ეგებ ვიღაცისთვის კიდეც მოყირჭებული სტანდარტები, ვთქვათ Take Five ან Caravan , რომელთაც, ვინც რომ დიდმა ხელი მოჰკიდა, სულ სხვა საზღვარი მოუსინჯა, მაგრამ არის ისეთებიც, სადაც ძირითადი თემა რთულად შესამჩნევია, ზოგჯერ სულაც შუაში ან ბოლოსკენ გაიქროლებს რამდენიმე წამით და უნდა წაუსწრო და დაიჭირო.

ასეთია მაგალითად დიდებული ავსტრალიური ჯაზ-ჯგუფის The Necks -ის კომპოზიცია Signal. ეს არის ერთი საოცარი გაბმა ფორტეპიანოს ყინულიანი ინტეგრალებით, სადაც მხოლოდ ერთხელ შემოგაპარებენ მელოდიურ სტანდარტს – 1.16 წუთსა და 1.22 წუთს შორის და მერე ხშირად უახლოვდებიან და სულ გატყუებენ – სხვაგან გარბიან და ხახამშრალს გტოვებენ. განა ეს სხვაგან ნაკლებ მშვენიერია. შეიძლება პირიქითაც. უბრალოდ თამაშის წესია ასეთი, რომ სულ იმ შვიდ წამზე გაფიქრებს.

ასეთია იგავური გურუს, დიუკ ელინგტონის ჩაკვრა 0.9 წამიდან ვიდრე 0.12 წამამდე მგრძნობიარე Prelude to a Kiss – ში. ამ კომპოზიციის ორი ვერსიაა. მე იმაზე გესაუბრებით, სადაც წამყვანი კლავიშია. ეს ჩაკვრა კიდევ ორჯერ შემოგხვდება, ოღონდ ძალიან უნდა ჩაუსაფრდე, რომ იგრძნო.

ასეთია Tingvall Trio – ს Pinocchio , სადაც ჯგუფი უფრო ხანგრძლივ საცდურს გთავაზობს, ლამის ნახევარწუთიანს, დაწყებულს სადღაც პირველი წუთიდან და მერე სამუდამოდ მივიწყებულს. მაგრამ რატომ სამუდამოდ. აბა, გასინჯეთ 3.31 წუთიდან ვიდრე 3.37 წუთამდე. ეგ არის.

ასეთია ღვთაებრივი ჯონ კოლტრეინის – Equinox. ბუნიობის ამბავი, მკაცრი შესუნთქვებით და თავისუფალი ამოსუნთქვებით. მანდ დასაწყისშივე უნდა დაძებნოთ სტანდარტის გემო, წუთებს მე არ გეტყვით – თუ ჯაზური სადიზმია, სადიზმი იყოს.

სხვაც არის, ბევრი არა, მაგრამ საკმაო ეთქმის. ოღონდ დანარჩენი თქვენზე იყოს. ეძიებდეთ და ვპოვებდეთ.

პირველად რომ ფეხბურთის გამო ვიტირე, ეგ ცრემლი ქინქლაძისა იყო, თუმცა უცნაური – ერთ ოზურგეთელ სარდაფში, სადაც პრემიერ-ლიგის თამაშებს აჩვენებდნენ, დიდი ხვეწნით ჩავედი და თამაშის ნაცვლად იმ არხზე რაღაც თურქული სერიალი გავიდა. არ ვიცი ხარვეზი. არ ვიცი ჩემი ცუდი ფეხი. მოკლედ ვიტირე. მართალია მალულად, მაგრამ გულწრფელად და ნაღდი დარდით.

გიორგი ქინქლაძე გენიოსი იყო. არ მიყვარს ტალანტების დატოლება, მაგრამ დამოუკიდებლობის ისტორიაში ალბათ ყველაზე ნიჭიერი. მაშინ სიტის, აბა, რა გუნდი ეთქმოდა. მსოფლიოში თუ ვინმემ იცოდა მის შესახებ, დიდწილად თანაქალაქელი იუნაიტედის გამო – როცა მას ხვდებოდა, დერბი ერქვა და დერბი კიდევ წმინდა რამეა – ინგლისში ხომ საერთოდ – თუნდაც დავითი ხვდებოდეს გოლიათს. ახლა ბედის ბორბალი, არაბული ფული და გვარდიოლას ჭკუა ისე დატრიალდა, ლამის პირიქითაა საქმე, მაგრამ ეს სხვა სიმღერის მელოდიაა. საკუთრივ მანჩესტერში ფანობა სულ ორად იყოფოდა, მაშინაც კი, როცა ფერგის კლასი სასწაულს სასწაულზე ახდენდა. და იმ მეორე, ლურჯ ნახევარს დღემდე ახსოვს – ქინქლაძე, როგორც კლუბის მთავარი ფეხბურთელი, გარდაუვალი ლეგენდა. ქინქი შედევრებს ქმნიდა. და თან სად? რენესანსის გზაზე შემდგარ პრემიერ-ლიგაში. რა გუნდების და მწვრთნელების წინააღმდეგ?! კი, ქინქლაძე საფეხბურთო გენიოსია. ამ ნათქვამს, როგორც წესი, მოჰყვება ხოლმე რომ მეტი მონდომების, ნების და იღბლის შემთხვევაში აუცილებლად გახდებოდა მსოფლიო ვარსკვლავი. დანანებით მოჰყვება ხოლმე და მეც მითქვამს არაერთხელ. მაგრამ ახლა მგონია, რომ დაე, ისე მომხდარიყო, როგორც მოხდა – ლეგენდარულობას ასეთი ულოგიკო ზიგ-ზაგიც უხდება. ქინქლაძეს ის ადრეული წლებიც იოლად ეყოფა და ჩემს დედულეთში, ტუნგოების ბირჟაზე შეკრებილი ნატანებლების ჩოჩქოლი: ,,გეიგეთ, რას შობა რობინზონას ბიჭი?!”. ნატანებში. ჩემს დედულეთში და გიოს მამულეთში.

(ანტონ ჩეხოვის „Страх“ და შტეფან ცვაიგის „შიში“)

რატომ ეშინია ადამიანს სიცოცხლისა? ეს ტკივილის შიშია და როგორც ყველა შიში, სიკვდილის შიშიდან მომდინარეობს. ჩვენ არაფერი ვიცით სიკვდილის შესახებ, მაგრამ ხანდახან გვგონია, რომ არც ცხოვრება „ვიცით“, ეს უკანასკნელი ისეთივე „რებუსია“ და ბურუსით მოსილი, როგორც ტრანსცენდენტული სამყარო. „მშვიდობის გეშინოდეთო“, ბერტოლდ ბრეხტმა. მოდი, შევეცადოთ, გავიგოთ, რატომ უნდა გვეშინოდეს მშვიდობისა…

ჩეხოვის ნოველის „Страх“  მთავარი გმირი დიმიტრი პეტროვიჩ სილინი – უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ პეტერბურგში მსახურობდა, მაგრამ 30 წლისამ მიატოვა სამსახური და სოფლის მეურნეობას მიჰყო ხელი. თუმცა მეგობარზე, რომელიც მთხრობელია მოთხრობაში, იგი ტოვებს არა აგრონომის ან სიტუაციის ბატონ-პატრონის, არამედ დატანჯული ადამიანის შთაბეჭდილებას („…и мне ясно было, что никакого хозяиства ему не нужно, а нужно, чтоб день прошел –и слова богу“(181). სილინი ჭკვიანი, საინტერესო და გულწრფელი ადამიანია, მაგრამ მასთან მეგობრობაში, როგორც მთხრობელი ამბობს, არის რაღაცა უხერხული, დამძიმებული, ამიტომ ეს უკანასკნელი ახლობლურ ურთიერთობას ამჯობინებს მასთან, თუმცა არ ერიდება, გაამხილოს, რომ მისი ცოლი ძალიან მოსწონს, ენატრება კიდეც, როცა ვერ ხედავს ამ მშვენიერ ქალს, მაგრამ ამ გრძნობას სიყვარულს არ უწოდებს. ეს გრძელდება წელიწად-ნახევარი.

ივლისის ერთ კვირა დღეს ეს ორი, მეგობრად წოდებული, ადამიანი მიდის დიდ სოფელ კლუშნოში, რომ უსაქმურობა „ამოავსონ“ და ვახშმისთვის სანოვაგე მოიმარაგონ. აქ ჩეხოვი საგანგებოდ აღწერს წუთისოფლის ერთ მორიგ, მოარულ გაუგებრობას – ესაა ოლქში ცნობილი კაცი, რომელიც ორ მეგობარს თან დასდევს, ზედმეტსახელად „ორმოცი წამებული“, გავრილა სევეროვი, რომელიც ერთ დროს მთხრობელთან კარისკაცად მსახურობდა, მაგრამ მერე ლოთობის გამო დაითხოვა. ეს წყალწაღებული ადამიანი წარმოშობით პრივილეგირებული ფენაა, დედა თავადის ქალია, მამა კი – მღვდელი, მაგრამ უიმედო ლოთია მაინც. ის ჰყვება, რომ სასულიერო სასწავლებელში სწავლობდა, განათლებულიცაა, მაგრამ თუთუნის წევისთვის გამოუშვეს. გუნდშიც მღეროდა და მონასტერშიც ეცხოვრა, საიდანაც უკვე „სისუსტისთვის“ დაეთხოვათ. შემდგომ მოწყალებას ითხოვდა და ოთჯერაცაა გასამართლებული… სილინი მას უსმენს და თითქოს არც უსმენს, ისე სვამს კითხვას: რატომააო, რომ როცა ადამიანებს უნდათ, მოყვნენ რაღაცა საშიში, იდუმალი და ფანტასტიკური, მასალას იღებენ არა ცხოვრებიდან, არამედ მოჩვენებათა და სიკვდილის აჩრდილების საუფლოდან?

– საშიშია ის, რაც გაუგებარია, – იღებს პასუხად კაცისგან, მეგობრად რომ მიიჩნევს.

– განა, ცხოვრება გასაგებია? ნუთუ, ცხოვრება უფრო გესმის, ვიდრე იმქვეყნიური სამყარო?!

არ ცხრება სილინი, მისი სახე კი საღამოს მისუსტებულ შუქზე უფრო და უფრო ფერმკრთალი ხდება, ხმა კი – მავედრებელი: „Что и говотить, страшны видения, но страшна и жизнь. Я, голубчик, не понимю и боюсь жизни…Когда я лежу на траве и долго смотрю на козявку, которая родилась только вчера и ничего не понимает, то мне кажется, что ее жизнь состоит из сплошного ужаса, и в ней я вижу самого себя…Я не способен различать, что в моих постуpках правда и что ложь, и они тревожат меня; я сознаю, что условия жизни и воспитание заключили меня в тесный круг лжи, что бся моя жизнь есть не что иное, как ежедневная забота о том, чтобы обманывать себя и людей и не замечать этого, и мне страшно от мысли, что я до самой смерти не выберусь из этой лжи…Я, голубчик, не понимаю людей и боюсь их. Мне страшно смотреть на мужиков, я не знаю, для каких таких высших целей они страдают и для чего они живут. Если жизнь есть наслаждение, то они лишние, ненужные люди; если же цель и смысл жизни – в нужде и непроходимом, безнадежном невежестве, то мне непонятно, кому и для чего нужна эта инквизиция“ (185-186). ეს თავადაც ცხოვრების „გამოცანა“ გმირი არ ცხრება – ყველა მეუბნებაო, რომ მყავს ლამაზი ცოლი და უსაყვარლესი შვილები, ვარ ბრწყინვალე მეოჯახე. ხალხი ფიქრობს, რომ ვარ ბედნიერი, მაგრამ ერთი სევდიანი გაუგებრობა არ მშორდებაო, ეს მაშინებსო – სულელურად და უცნაურად ვიქორწინეო. ქორწილამდე მიყვარდა მაშა (ცოლი) და ორი წელი, სანამ დავქორწინდებოდით, თავს ვევლებოდიო. თუმცა ის უარმყოფდა, რადგან სრულიად გულგრილი იყოო ჩემ მიმართ. ხოლო მეექვსეჯერ, როცა კიდევ ერთხელ მუხლებზე დაცემული შევევედრეო და ვთხოვე ხელი, როგორც მოწყალება, დავითანხმეო, ოღონდ მისი ერთი პირობით („Я вас не люблю, но буду вам верна…“). მაშინ კი აღვფრთოვანდი, მაგრამ ახლა მისი სრულიად არ მესმის და ეს ხომ წამებააო?! – ქალი, რომელიც ალბათ ჩემი სახლიდან წამოსვლით ხარობს, რადგან ისევ გულგრილია ჩემ მიმართ, ჩემი შვილების დედაა, ჩემთან წევს, ცხოვრობს, „შენობით“ მომმართავს… არადა, ყოველდღიურად უფროა ლამაზდება, თითქოს, ჯინაზე და ჩემი მისდამი სიყვარულიც სულ უფრო უიმედო ხდებაო…აი, რა არის მოჩვენებებზე საშიში სილინისთვის!

ცხოვრების ამაოებაა ალბათ ისიც, რომ ეს აღელვებული საუბარი მსმენელს უხერხულობასაც აგრძნობინებს და სიამოვნებასაც – მას ამხიარულებს ის ფაქტი, რომ მისთვის სასურველ ქალს ქმარი არ უყვარს.

…დიმიტრი პერტოვიჩი, რომელიც ძლივს უმკლავდება მორეულ რულს, იმ მიზეზით, რომ მეორე დილას 3 საათზე უნდა ადგეს, მიდის ფლიგელში დასაძინებლად. მისი ცოლი კი პეტერბურგულ ყაიდაზე გვიან წვება.

„Жизнь, по его мнению, страшна,…так не цеrемонься же снею, ломай ее и, пока она тебя не задавила, беrи бсе, что можно урвать он нее“ (192); – აი, ეს ფიქრები აღმოჩნდება საკმარისი, რომ მთხრობელმა უღალატოს არასასურველ მეგობრობას და სილინის ცოლი, რომელიც ტერასაზე ელოდება ღამის სიბნელეში, გულში ჩაიკრას. ეს სერიოზული სიყვარული აღმოჩნდება ორივე მხრიდან, კარგა ხნის დაწყებული თან. მაგრამ კაცს, როგორც მისი სქესის წარმომადგენელთა უმრავლესობას,  უნდა, რომ ეს არ იყოს სერიოზული – არ იყოს არც ცრემლები, არც ფიცი, არც მომავალზე საუბარი. დაე, დარჩეს ეს იდუმალი, მთვარიანი ღამე მოელვარე მეტეორად და „ბასტა!“

ჰოდა, როცა ღამის 3 საათზე ქალი გამოდის შეყვარებულის ოთახიდან, ქმარს ხვდება, გზას დაუთმობს ზიზღით. ეს უკანასკნელი კი უცნაურად გაიღიმებს და შედის მეგობრადყოფილის ოთახში, სადაც ქუდი დარჩა; არც შეხედავს მას, ჩაახველებს და გავა, რომ აკანკალებული ხელებით შეაბას ცხენები; ჯდება ტარანტასში და მიდის.

დიმიტრი პეტროვიჩის სიცოცხლის შიში მთხრობელსაც გადაედება: რატომ გამოვიდა ეს ყველაფერი ასე?! ვის რაში სჭირდებოდა ეს სერიოზული სიყვარული ან ნაღალატევი ქმრის გამოცხადება ქუდისთვის მის ოთახში?! რა შუაში იყო აქ ქუდი?!

რაც ყველაზე საინტერესოა – ამ ამბის შემდეგ ცხოვრება ჩვეულებრივ გაგრძელდება პერსონაჟებისთვის, ოღონდ არ გაგრძელდება სიყვარული – სატრფოები აღარ შეხვდებიან ერთმანეთს…

მოდი, ვნახოთ, იგივე თემა როგორაა გაშლილი შტეფან ცვაიგთან, „ცხოვრების დაფაზე“თითქოს განსხვავებული, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მაინც ანტონ ჩეხოვის მსგავსი მოვლენათა „კონფიგურაციით“. შეიძლება ითქვას, რომ ამ მოთხრობების უკეთ გაგების „გასაღები“ ერთმანეთშია… აქ უკვე ქალია მთავარი პერსონაჟი – მთელ დედაქალაქში ცნობილი ვექილის მეუღლე ფრაუ ირენე.

მწერალი ქალში აპირისპირებს ბიურგერულ სამყაროსა და მის სასიყვარულო თავგადასავალს საყვარელთან, აჩვენებს ქალშივე არსებულ წინააღმდეგობას ამ ორს შორის და მისგან დაბადებულ შიშს, რომელიც იდენტურია ჩეხოვის გმირის შიშისა. ქალი აპროტესტებს, უარყოფს ბიურგერულ სამყაროს და გაიჩენს საყვარელს, ანუ ამით სწორედ იმ გარემოს აუმხედრდება, რომელიც ჰგონია, რომ ასე მობეზრებია; მაგრამ რა, კონკრეტულად?! ესაა „შეჩვეული ჭირი“ – სიყვარულის დავიწყება, ასე რომ ჰგავს უსიყვარულობას, მისგან დაცლის პროცესს ანუ მის გაბანალურებას… „მოახლემ ვახშამი მოართვა და საღამომაც ისევე ჩაიარა, როგორც სხვა მრავალმა, ოღონდ უფრო სიტყვაძუნწად, ნაკლებ ენაწყლიანად. უხალისოდ მიმართავდნენ ერთმანეთს და ხშირად უწყდებოდათ სიტყვა…“(9). საყვარლის გაჩენის მიზეზი არაა ცოლქმრული ბედნიერებით დაუკმაყოფილებლობის გრძნობა, არც სულიერი გამოფიტვა, ასე თანამდევი ხვედრი რომაა გათხოვილი ქალებისა. ირენე, საზოგადოების თვალთახედვით, ბედნიერია, ჰყავს ქმარი, ინტელექტუალური უპირატესობით, არის ორი შვილის დედა და მისი უქარიშხლო, ბიურგერული ცხოვრება მიედინება დადგენილ კალაპოტში. მაგრამ იქნებ ქალს არა „ჭიქაში ატეხილი“ და გამოგონილი, არამედ ნამდვილი „ქარიშხალი“ უნდა?! იმიტომ, რომ ის მყუდროება, რომელშიც ცხოვრობს, შეხუთული ატმოსფერო, ერთფეროვანი ბედნიერება უბედურებაზე ნაკლებ როდი ახელებს ადამიანს, უმძაფრებს გრძნობებს, როგორც მეტისმეტი სიმაძღრე აღიზიანებსო შიმშილივით ადამიანს, გვიზიარებს ცვაიგი. ასეთი უფათერაკობა ავანტიურისადმი ცნობისმოყვარეობას აღვიძებს ქალში. მაგრამ როგორც უამრავი რამ ამ „გაუგებარ“ წუთისოფელში, იქნებ ესეც ილუზიაა? არასწორი წარმოდგენა, რომელიც ხშირად პანაცეა ჰგონიათ ადამიანებს? „მაძღარი და კმაყოფილი ბიურგერებით გარშემორტყმულმა ქალმა, ამ გამოუცნობ მელანქოლიაში რაღაც სხვა, უფრო ამაღლებული სამყარო იგრძნო და უნებლიეთ გადასცდა თავისი ყოველდღიური გრძნობების საზღვრებს, რათა ახლოდან შეეხედა ამ ახალი ფენომენისთვის“(14). ადამიანი, რაღაცა უცნაური ვნებით ატანილი, სულ აწესებს „საზღვრებს“, რომ დაძლიოს მეორე, არანაკლებ საშიში ვნება – ამ საზღვრების დარღვევისა.

თუმცა ირენე ტყუვდება, რადგან ეს ცვლილება არაფერს „გააფერადებს“ მის ცხოვრებაში, უბრალოდ, მისი მობეზრებული ბედნიერების დანამატი ხდება, „როგორც სხვა ნებადართული სიამენი“. ქალს უნდა ქარტეხილი, მაგრამ ის ავიწყდება, რომ ბედისგან განებივრებულს, განცხრომით ცხოვრებას ნაჩვევს და ამის გამო სურვილებისგან დაცლილს, პატარა დაბრკოლებისთანავე (ესაა შანტაჟისტი, ხელმოცარული მსახიობი ქალი, რომელიც გამუდმებით ფულს სძალავს და ბოლოს ირკვევა, რომ ქმრის დაქირავებულია) შიში ეუფლება, რადგან ბრძოლის არც სურვილი გააჩნია, არც უნარი. აღმოჩნდება, რომ მისთვის უმნიშვნელოვანესი, ძვირფასი სწორედ სულიერი სიმშვიდე და ის კომფორტი ყოფილა, რომელშიც ცხოვრობს.

სულ სხვანაირი თვალით შეხედავს ქმარს და რომანტიკაც, რომელიც გათხოვების შემდეგ სრულიად გაუქრა, თითქოს, ისევ ხელახლა იფურჩქნება, შიში და სასოწარკვეთა რომ არ შხამავდეს. ზუსტად ისე, როგორც ქართულ ლექსშია: „მომანატრა, მომანატრა, ნეტა, რაც მომწყინდა, რაც მომწყინდა, ის“. ქალი აკვირდება ქმრის სახეს, ცდილობს ნაცნობ და ერთბაშად გაუცხოებულ ნაკვთებში ამოიკითხოს მისი ხასიათი, რომელშიც ვეღარ გარკვეულა ერთად ცხოვრების რვა წლის განმავლობაში გულგრილობის (თუ შეჩვევის?) გამო.

ირენე „სხვა“ თვალით უყურებს საკუთარ ცხოვრებას და სწავლობს, დააფასოს გარშემო მყოფები, მორთულები, ელეგანტურნი, ფუქსავატობის ვარდისფერი შარავანდედით მოსილნი, როგორც ამბობს შტეფან ცვაიგი.

ქმრის, ცნობილი ადვოკატის, იურისტის (ეს ბედისა თუ მწერლის ირონიაა?), „ფილოსოფია“ ასეთია სასამართლოებისა და გამოძიების პრაქტიკიდან – „შიში სასჯელზე უარესია… როგორც კი დამნაშავემ გაიგო, რითი დასჯიდნენ, მაშინვე დამშვიდდა… ტირილის შეგრძნება ცრემლის დაღვრაზე უფრო მწარეა“ (77).

ირენეს ჰგონია, რომ საცაა ის შანტაჟისტი ქალი მეუღლესთან გათქვამს და ცხოვრება თავზე დაემხობა. მასში სიცოცხლის სურვილსა და ძალასთან ერთად დაიბადება რაღაც ახალი – სიკვდილის ძალაც. თავის მოკვლას გადაწყვეტს სწორედ მაშინ, როცა განჭვრეტს იმას, რასაც ჭეშმარიტად ფასი ჰქონია მის ცხოვრებაში. მივიწყებული ღმერთისადმიც აღავლენს ლოცვას…

დასკვნა? რას გვთავაზობს მწერალი ამოსაცნობად? ბედნიერებას არ უყვარს შეჩვევა და გაჩვეულებრივება, ასე ცუდად იცისო შემობრუნება. ირენეს შემთხვევაში ამაოების „ჭრელი საბურველი“ წუთიერად აიხადა ჭეშმარიტებამ და საკუთარი იშვიათი ბრწყინვა დაანახვა. თუმცა „საბურველი“ მას ისევ, ტრადიცულად, ჩამოეფარება, მაგრამ თუ გემახსოვრება, თავიდან ან სულაც პირველად აღმოაჩენ, რომ ბევრი ღირებულია შენს ცხოვრებაში და ამ უკანასკნელს დააფასებ – ესაა ბედნიერებაც…

ირენე ქმარს უბრუნდება სულიერად, რადგან მას ფიზიკურად არსად გაჰქცევია. კაცის „ფანდმა“ გაჭრა და მანაც დაიბრუნა ძვირფასი ადამიანი.

„ჭეშმარიტების მარცვლების“ შესაგროვებლადაა ჩვენი ცხოვრება. ადამიანიც, თუნდაც ის ტლუ გლეხიც ყანაში, ჩეხოვის გმირს რომ ზარავს, თავისი არსებობის თითქოს უაზრობით, რომელიც ვერასდროს ჩასწვდება რიგიანად, ინტელექტუალურად, ყოფიერების საზრისს და იქნებ არც ეცდება ამიტომ, – მინდორში, მკისას თუნდაც, ერთი მშვენიერი გვირილის დანახვისას ინტუიციურად მაინც შეიგრძნობს ღმერთს.

შეაგროვეთ ეს წუთები!

ესაა ჩვენი ცხოვრების მიზანიც და წინაპირობაც…

ციტატები – А.Чехов, Собрание сочинений, том 7,Государственное издательство художественной литературы, Москва 1962; შტეფან ცვაიგი „შიში“, გამომცემლობა „პალიტრა“, 2021

ნაბეჭდ ტექსტში შეცდომების გასწორება (კორექტურა) გარკვეულ დროსა და ძალისხმევას მოითხოვს.

არსებობს ქართული მართლწერის შემმოწმებელი (ე.წ. ,,სპელჩეკერი’’) რამდენიმე პროგრამა, მაგრამ მათ გარკვეული შეზღუდვები აქვთ დაწესებული.

სამ წელზე მეტია, ბევრისთვის ნაცნობი ჯგუფის – „მცდარბეჭდილის საძმოს“ კომპეტენტური და კვალიფიციური სპეციალისტები, ენათმეცნიერები და მასწავლებლები ფეისბუქმომხმარებელს მნიშვნელოვან რჩევებს აწვდიან ენობრივი ნორმებისა და საკითხების შესახებ, ერთმანეთს უზიარებენ პრაქტიკულ გამოცდილებას.

ამავე ჯგუფის საქმიანობასთან არის დაკავშირებული მონაცემთა მეცნიერის ვახტანგ ელერდაშვილისა და ქართული ენის მოყვარული ენთუზიასტების მიერ დიდი ძალისხმევით შექმნილი უფასო პლატფორმა – მორფოლოგიური ანალიზატორი მცდარ-ბეჭდილ-მძებნი (https://spellchecker.ge/www.spell.ge).

ნებისმიერ მსურველს შეუძლია, ჩანართი დააყენოს ბრაუზერში და გახდეს ვებგვერდის მომხმარებელი.

ამჟამად მოდელი 115 242 არაზმნურ და 18 791 ზმნურ სალექსიკონო ერთეულს შეიცავს, მათგან ნაწარმოები სიტყვების საერთო რაოდენობა კი რამდენიმე ასეულ მილიონს აღწევს.

მცდარ-ბეჭდილ-მძებნი მარტივად პოულობს და ასწორებს შეცდომებს ტექსტში. ის წითლად გახაზავს შეცდომით დაწერილ სიტყვებს, რომლებზე დაწკაპუნებისას გამოდის სწორი ფორმების სია.

პლატფორმაზე რეგისტრაცია მარტივია, ახალი ანგარიშის შექმნა კი შესაძლებლობას გვაძლევს, მარტივად მოვძებნოთ ჩვენ მიერ დამატებული უცნობი სიტყვები.

მომხმარებლებს შეუძლიათ, მონაწილეობა მიიღონ პლატფორმის დახვეწასა და შევსებაში. თუ ისეთი სიტყვა ვიპოვეთ, რომელიც, ჩვენი აზრით, სწორია, მაგრამ ანალიზატორმა წითლად გახაზა, შეგვიძლია, „დამატებას“ დავაჭიროთ და ვებგვერდს დავეხმაროთ ანალიზატორის ლექსიკური მარაგის შევსებაში.

პლატფორმის შემქმნელთა მიზანია ქართული ენის სრულყოფილი ანალიზატორის შექმნა, რომელიც, მორფოლოგიურთან ერთად, სემანტიკური და სინტაქსური ანალიზატორის ფუნქციას შეასრულებს.

გამოყენებული რესურსები:

https://spellchecker.ge/

https://www.facebook.com/groups/455688128924428

თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დაარსებამ სამიოდე თვით დაასწრო საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებას. ეს სამყაროს კანონზომიერებაც იყო – ჯერ ის კერა უნდა გაჩენილიყო, რომელზეც განათლების ცეცხლი დაინთებოდა. თავისუფლება ამ ცეცხლში იწრთობა.

უნივერსიტეტის დაარსებაზე როცა ჰყვებიან, დიდ სახელებს იხსენებენ. ამ ისტორიის კარიბჭესთან დგანან თავად ივანე ჯავახიშვილი, აკაკი შანიძე, ნიკო ნიკოლაძე, ექვთიმე თაყაიშვილი, პეტრე მელიქიშვილი, ბევრი ქართველი მეცნიერი და მოღვაწე, თუმცა, ცხადია, ეს კარიბჭე მხოლოდ 1918 წლის 8 თებერვალს არ გახსნილა. ის ბევრად უფრო ადრე, ლამის საუკუნით ადრეც ჩაიფიქრა საქართველოს კეთილმა გონმა და ამ ფიქრისკენ დაუღალავი სვლით, შრომითა და შთაგონებით მიაღწია ნანატრ დღემდე.

ხოლო ერთ-ერთი უპირველესი, ვინც არათუ სულიერ-ინტელექტუალური, არამედ ფიზიკური მუშაკობით, ამ ისტორიის შუაგულში დგას, ნიკო ცხვედაძეა – სოფლის ღარიბი მღვდლის შვილი, მეცნიერი და მაშენებელი.

„ჩვენი ხსოვნიდან არ უნდა ამოიშალოს ამ ქართველის სახელი. მართალია, მას არ ჰქონია ისეთი ბრწყინვალე, მომადლებული ნიჭი, როგორიც ილიასა და აკაკის, მაგრამ სამაგიეროდ სული ჰქონდა წმინდა, გული წრფელი და დაუშრეტელი სიყვარული სამშობლო ერისა. ეს სიყვარული შთანერგილი ჰქონდა პატარაობიდანვე. გაჭირვება, ტანჯვა, სიღარიბე წიგნებიდან კი არ ჰქონდა გაცნობილი, არამედ თვით ცხოვრებამ, თვით სინამდვილემ გამოატარა ამ ჭახრაკში” – იგონებდა იაკობ მანსვეტაშვილი.

ნიკო ცხვედაძე 1845 წელს, სოფელ სოჭინში დაიბადა. სწავლობდა ჯერ თბილისის სასულიერო სასწავლებელში, შემდეგ კი სასულიერო სემინარიაში. მოსკოვის სასულიერო აკადემიის დამთავრების შემდეგ, პედაგოგად დაიწყო მუშაობა თბილისის ქალთა ინსტიტუტსა და წმინდა ნინოს სახელობის სასწავლებელში. იყო ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ერთ-ერთი დამფუძნებელი, მისი წესდების პროექტის ავტორი და გამგეობის წევრი, 1899-1907 წლებში კი – ამ საზოგადოების თავმჯდომარის მოადგილე. ნიკო ცხვედაძის ინიციატივით დაარსდა ქართული სკოლები ბათუმში, ბაქოსა და კავკავში – იქ, სადაც ქართული მოსახლეობა სრულიად მოკლებული იყო მშობლიურ ენაზე სწავლა-განათლებას.

ოთხი ათეული წლის განმავლობაში დაუღალავი თანამებრძოლი იყო ილია ჭავჭავაძისა და თერგდალეულთა თაობისა. იაკობ გოგებაშვილთან უახლოესი მეგობრობა აკავშირებდა. ამ მეგობრობაზე დღესაც წერენ და ვინც იაკობის სახელს ახსენებს, იქვე ნიკო ცხვედაძესაც გაიხსენებს ხოლმე, როგორც ტარიელსა და ავთანდილს არ დააშორებენ ერმთანეთისგან, ჭეშმარიტი მეგობრობის სიმბოლოდ. იაკობი რომ ავად იყო და მთელი ცხოვრება ჭლექს ებრძოდა, ეს ყველასთვის ცნობილია. სწორედ ნიკო ცხვედაძის სოფელი კავთისხევი და იქაური ეზო-კარი იყო ის იშვიათი ადგილი, სადაც „დედა ენის“ შემოქმედი თავს ყველაზე უკეთ, ჯანმრთელად გრძნობდა და ნაყოფიერადაც მუშაობდა. ნიკოს ქალიშვილი, ელენე ცხვედაძე იხსენებდა, იაკობს ჩვენს სახლში ცალკე ოთახი ჰქონდა, თუმცა უმეტეს დროს ჰაერზე ისვენებდა, ერთ ამოჩემებულ ადგილზე ხალიჩითა და წიგნებით გავიდოდა და თავდავიწყებით მუშაობდა, იმ ადგილს ბავშვები „იაკობის ბუჩქებს“ ვეძახდითო. კავთისხევში დაუწერია იაკობ გოგებაშვილს „იავნანამ რა ჰქმნა“.

ნიკო ცხვედაძე რომ მკლავებდაკაპიწებული უნივერსიტეტის ასაშენებლად იღვწოდა, იაკობი ყველანაირად ამხნევებდა, მიწის ნაკვეთის შესასყიდად სოლიდური თანხაც გაიღო. ნიკო რომ ავად გახდა, იაკობი სულ თავს დასტრიალებდა, მეგობრის გარდაცვალების შემდეგ კი მხოლოდ რამდენიმე თვეღა იცოცხლა. სიკვდილშიც არ დააღალატეს ერთმანეთი. მარადისობაშიც ერთად შეაბიჯეს.

ხოლო მანამდე იყო დიდი ცხოვრება და დიდი მისია – პირველი ქართული უნივერსიტეტის აშენება. თავდაპირველად ეს სიტყვა – უნივერსიტეტი – მოკრძალებით წარმოითქმოდა. უფრო, სათავადაზნაურო სკოლას თუ პირველ ქართულ გიმნაზიას უწოდებდნენ, თუმცა ყველამ (და უპირველესად, ნიკო ცხვედაძემ) კარგად იცოდა, რომ თუ რაიმე სჭირდებოდა თავისუფლებისთვის მებრძოლ ხალხსა და ქვეყანას, ეს უმაღლესი სასწავლებელი – უნივერსიტეტი იყო.

ამ მისიის შესრულება ნიკო ცხვედაძემ 1898 წელს დაიწყო. თავდაპირველად, ვაკეში შეიძინეს მიწის ნაკვეთი (ახლანდელი უნივერსიტეტის ტერიტორია), მაგრამ არ ჰქონდათ ფული შენობის ასაგებად. იაკობ მანსვეტაშვილი წერდა: გადავწყვიტეთ, ჩვენი საწყალი ჯიბეები გადმოგვებრუნებინა და, რაც გვქონდა, ამოგვებერტყაო. შეადგინეს ქართველ მოხელეთა სიები და ასე გროშობით შეკრებილი ფულით ჩაუყარეს საძირკველი ამ შენობას. ყველაზე მეტად ნიკო ცხვედაძე აქტიურობდა – „ამოიღებდა ნიშანში, ვისაც კი რაიმე ქონებას შეამჩნევდა, შეუჩნდებოდა და, მინამ ფულს არ გამოაღებინებდა, არ მოეშვებოდა. არც ერთი შეძლებული ქართველი არ გადაურჩებოდა ცხვედაძის ხარკს. ჩვენში იქნებოდა, რუსეთში თუ უცხოეთში, ყველგან ხელს მიაწვდენდა, ყველას გამოამეტებინებდა რასმე“. თავდაპირველად ორსართულიანი შენობის აგებას აპირებდნენ, თუმცა გზადაგზა მშენებლობის პროცესი გააფართოვეს და ორი სართულიც დაამატეს. უნივერსიტეტის არქიტექტორი სვიმონ კლდიაშვილი იყო – პირველი ქართველი არქიტექტორი, ვინც განათლება ევროპაში მიიღო.

ახალ არქიტექტურულ პროექტს ხარჯიც მეტი ჰქონდა. როცა მიხვდა, რომ ფრაგმენტული შემოწირულებებით ამ ხარჯს ვერ გასწვდებოდა, ნიკო ცხვედაძემ ტაქტიკა შეცვალა და ბანკებს მიაშურა. ცხადია, უპირველესად, დავით სარაჯიშვილი გაიხსენა. სარაჯიშვილმა უხვად გაიღო ამ საშვილიშვილო საქმისათვის. თავიდან სათავადაზნაურო ბანკიც უხვად გასცემდა ფულს, მაგრამ როდესაც დაინახეს, რომ ხარჯი სულ უფრო მატულობდა, ბანკის მეპატრონე თავადაზნაურობამ გააპროტესტა – სწორედ გიჟია ეგ ვიღაც ცხვედაძეა, გადარეულა, ლამის მთელი ბანკის შემოსავალი სულ იმ შენობაში ჩაგვაყრევინოსო. ილიას საყვედურობდნენ, შენი გათამამებულია ეგ ვიღაცა ცხვედაძე, ჩვენ ათასი გაჭირვება გვაქვს, ყველაფერზე უარს გვეუბნები და იქ კი უანგარიშოდ ფანტავთ აუარებელ ფულსო. ზოგჯერ ილიასაც აბნევდა ნიკო ცხვედაძის შეუპოვრობა, დაიბარებდა თავისთან „ანგარიშის ჩასაბარებლად“, ისიც გამოცხადდებოდა აღელვებული თავადაზნაურობის წინაშე და როცა თავისი კეთილი და გულუბრყვილო მანერით, ამ საქმის საჭიროებაზე საუბარს დაიწყებდა, ყველა ჩუმდებოდა…

„თავისებური ბანდიტის“ სახელი ჰქონდა დაგდებული. „საწყალი ნიკო! ფანტაზიორს ეძახდნენ, გიჟს, ჭკუაზე შეშლილს. რად? რად და იმად, რომ ოცნებობდა ქართულ უნივერსიტეტზე. იქნება, ეს ოცნება იყო. ოცნება ფანატიკოსისა, რომელსაც მტკიცედ სწამს, რომ ოდესმე ეს ოცნება ასრულდება. დღეს ხომ ვხედავთ, რომ ეს ოცნება სინამდვილედ გადაიქცა, ეგ არის, რომ საწყალ ნიკოს არ დასცალდა ამის ნახვა“ (იაკობ მანსვეტაშვილი).

უნივერსიტეტის დაარსებამდე შვიდი წლით ადრე, 1911 წელს გარდაიცვალა. მანამდე კი უმთავრესი მოასწრო – ნანატრ სასწავლებელს შენობა აუგო, ცეცხლის დასანთებად კერა გაამზადა. ამ რთულ საქმეებთან ერთად, მასწავლებლობა წუთითაც არ მიუტოვებია. პრაქტიკული სამუშაოების გარდა, წერდა აღმზრდელობით-პედაგოგიურ ნაშრომებს. მისი სულისკვეთება ყველა საქმეში ასეთი იყო: „მე ისეთი სიყვარული მაქვს ჭეშმარიტებისა და პატივისცემა კაცისა, რომ უმჯობესად შევრაცხავ მარჯვენა მოვიჭრა და წყალში გადავუძახო, მანამ რამე ტყვილი გამოვურიო ჩემს ნაწერებში“.

ნიკო ცხვედაძე თავდაპირველად მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა დიდუბის პანთეონში დაკრძალეს, 2008 წლის 26 ნოემბერს კი მისი ნეშტი ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პანთეონში გადაასვენეს.

იქ, სადაც პირველად მისი ნაფეხურები აღიბეჭდა. სადაც მისი რწმენით, საქმითა და სიყვარულით გაჯერებული საძირკველი გაიჭრა – დედა უნივერსიტეტისათვის.

ლექსიკონებში მას ასე განმარტავენ: მორფინი, მორფიუმი – ოპიუმის ალკალოიდი, ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებათა ჯგუფის სამკურნალო პრეპარატი. სამედიცინო პრაქტიკაში იხმარება (მხოლოდ ექიმის დამიშნულებით) მორფინის ჰიდროქლორიდი ტრავმისა და ისეთი დაავადებების დროს, რომელთაც დაერთვის ძლიერი ტკივილი. ეს სიტყვა წერილის სათაურადაც კი შემაძრწუნებელია. ამ თემაზე ალბათ ექიმებსა და ფსიქოლოგებს უნდა მივმართოთ, ვისაუბროთ ადიქციის კოშმარზე, მაგრამ ლიტერატურა ხომ უნივერსალური ხელოვნებაა და იმას, რაც მეცნიერთა და სხვადასხვა დარგის სპეციალისტთა საქმეა, მხატვრული ენით მწერალი ყველაზე შთამბეჭდავად გადმოსცემს. მორფი ასოცირებულია ძლიერი ტკივილის დაყუჩებასთან და წამალზე მიჯაჭვულობასთან, რაც ნარკომანიის ჭაობში ითრევს ადამიანს. ნებისმიერი მიჯაჭვულობა: ნარკომანია, ალკოჰოლიზმი ან გემბლინგი (აზარტულ თამაშებზე დამოკიდებულება) სერიოზული პრობლემაა, კვლევასა და ფსიქოთერაპიას რომ საჭიროებს, ლიტერატურულ ტექსტში კი ავტორს შეუძლია ადიქციის ფონზე ადამიანის ყოფა ისე დამაჯერებლად წარმოაჩინოს, რომ ტექსტი მკითხველისთვის იქცეს ამ უდიდესი საფრთხისა და პრობლემის ანატომიის შესახებ ერთგვარ გაფრთხილებად.

მიხაილ ბილგაკოვს აქვს ამავე სათაურის მოთხრობა, რომელშიც მოქმედება ვითარდება 1917-18  წლებში. მოთხრობის მთავარი გმირია 25 წლის ექიმი სერიოჟა პოლიაკოვი, რომლის დღიურებიც ძალზე შთამბეჭდავად არის ჩართული სიუჟეტში. მოგეხსენებათ, დღიური თავისი გულწრფელობითა და ემოციურობით ყოველთვის იწვევს მკითხველის განსაკუთრებულ ინტერესს. მთხრობელი ექიმი ბომგარდია, რომელიც სერიოჟა პოლიაკოვის თანაკურსელი და მეგობარი გახლავთ. მოთხრობის სიუჟეტი ბულგაკოვისთვის ჩვეული მხატვრული ოსტატობით ძალზე დამაინტრიგებლად არის აგებული.

27 წლის ექიმი ბომგარდი სოფელ გორელოვოს მედპუნქტიდან სამაზრო ქალაქში გადავიდა ბავშვთა ექიმად, ხოლო მის ადგილას სამუშაოდ პოლიაკოვი მიიღეს. ერთ დღეს ბომგარდმა პოლიაკოვისგან წერილი მიიღო, სადაც მეგობარი სასწრაფოდ მონახულებას სთხოვდა, რადგან მძიმე სენით იყო შეპყრობილი და მეგობრის დახმარება სჭირდებოდა. ის-ის იყო ბომგარდმა მთავარ ექიმს გორელოვოში ერთი დღით გასამგზავრებლად ნებართვა სთხოვა და თოვლიან-ქარბუქიან სოფელში ჯერ მატარებლითა და შემდეგ მარხილით გასამგზავრებლად მოემზადა, რომ რევოლვერით გულში დაჭრილი პოლიაკოვი ბომგარდის კლინიკაში მოიყვანეს. ის მალევე გარდაიცვალა, ხოლო სიკვდილის წინ მეგობარს თავისი დღიური გადასცა და აქ იწყება მკითხველის მოგზაურობა  ნარკოდამოკიდებულების გამო ობსესიურ-კომპულსიური აშლილობით დაავადებული ადამიანის სულიერ სამყაროში. დღიური პატრონის ერთწლიან ცხოვრებას ასახავს. ნარკომანიის დემონმა 25 წლის ყველაფრით შემკული ადამიანი ამ მოკლე დროში სრულიად გაანადგურა. დღიურის პირველი ჩანაწერი 1917 წლის 20 იანვრით თარიღდება, ხოლო 1918 წლის 13 თებერვალს პოლიაკოვმა თვითმკვლელობა სცადა. მან მეგობარს სთხოვა მისვლა დასახმარებლად, მაგრამ ვერ დაელოდა და განაჩენი გამოუტანა საკუთარ თავს, რადგან როგორც უკანასკნელ წერილში წერდა, ამდენი ტანჯვის ატანა აღარ შეეძლო და გამოსავალსაც ვერ ხედავდა.

განსაკუთრებით ფასობს მხატვრული ტექსტი, თუკი ის საზოგადოებაში ფესვმოკიდებულ მწვავე პრობლემას ეხება. ნარკომანია საუკუნის სენია დღესაც. ბულგაკოვის მოთხრობა დამაჯერებლად სცემს პასუხს კითხვაზე: ბავშვმაც კი იცის ნარკოდამოკიდებულების ტრაგიკული შედეგები და მაშ, ზრდასრულ გონიერ ადამიანს რა აიძულებს, რომ ამ ჯოჯოხეთში საკუთარი ნებით შევიდეს?

გასულ წელს ორი ქირურგიული ოპერაციის გადატანა მომიხდა, მქონდა მუცლის ღრუს ორგანოების ძლიერი ტკივილი, რის დაყუჩებასაც ექიმები მხოლოდ მორფით ახერხებდნენ. ნახევარ საუკუნეს გავცდი და მანამდე არასდროს არანაირი კავშირი არ მქონია არამცთუ ნარკოტიკთან, მსუბუქ მოსაწევ საშუალებებთან, თვით სიგარეტთანაც კი. ვერასდროს წარმომედგინა, რანაირია ნარკოტიკული თრობა. საკმაოდ ბევრჯერ მომიწია მორფის გაკეთება კლინიკაში პანკრეასის გაუსაძლისი ტკივილის დროს. მახსოვს, ერთ დღეს სამჯერ გამიკეთეს მორფი, რომ ტკივილი როგორმე დაეყუჩებინათ. ჩემთვის ეს მხოლოდ ტკივილის დასაძლევი საშუალება იყო. შეშინებული ბევრს ვფიქრობდი, ხომ არ გამოიწვევდა ამგვარი იძულებითი სამედიცინო ჩარევა დამოკიდებულებას. როცა ერთხელ ნათესავი გამეხუმრა: კაი ყოფილა მორფი? – დავფიქრდი და აღმოვაჩინე, რომ ის ჩემთვის მხოლოდ ძლიერი ტკივილგამაყუჩებელი იყო და არანაირი სიამოვნება, ე.წ. “კაიფი” არ განმიცდია, არც არანაირი მოთხოვნილება გამჩენია მის მიმართ. მაშ, როგორ ხდებიან ადამიანები ამ ნივთიერების ტყვეები?

ყველაფერი იწყება ადამიანის რაციოდან და ფსიქოდან. როცა სერიოჟა პოლიაკოვი მივარდნილი გორელოვოს მედპუნქტის ექიმი გახდა, ძალიანაც კმაყოფილი იყო ამ სამყაროსგან მოწყვეტილ ადგილას ყოფნით, რადგან ახალგაზრდა კაცს დაუძლეველი სულიერი ტკივილი და მოუშუშებელი იარა ჰქონდა საყვარელ ქალთან განშორების  გამო. ოპერის მომღერალმა ქალმა ერთი წელი იცხოვრა მასთან და შემდეგ მიატოვა. როგორც სერიოჟა ამბობს, ამ ბრწყინვალე და იშვიათი ხმის  ქალბატონი, რომელსაც თურმე ბოლოს ვერდის “აიდაშიც” შეუსრულებია ამნერისის პარტია, ბილწი სულის ადამიანია. სიმბოლურია, რომ პოლიაკოვის სატრფო ამნერისის – საბედისწერო  და გულბოროტი ქალის როლს ასრულებს საოპერო სპექტაკლშიც. ამნერისი მოძალადე, ცბიერი და საშიშია. აიდასა და რადამესის დიდ სიყვარულს ის “მურმანის ეკლად” მოევლინა, საბედისწერო სასიყვარულო სამკუთხედი შექმნა, რადამესისა და  აიდას მოკვდინებაში გადამწყვეტი როლი შეასრულა. აიდა ერთგულების სიმბოლოა, ის მზადაა, ქვესკნელშიც ჩაჰყვეს სატრფოს. როცა რადამესს ქურუმები ცოცხლად დამარხვის განაჩენს გამოუტანენ, აიდა მოდის მასთან, რომ თავადაც მის გვერდით დაიმარხოს. ამნერისის მსგავს ნატურებს ასეთი სიყვარული არ შეუძლიათ. ისინი უსიყვარულობით იტანჯებიან და როცა ვინმე მათ კაპრიზებს შეეწინააღმდეგება, სასტიკ შურისძიებას იწყებენ. აიდასა და რადამესის სიყვარული უკვდავია, მათ კლავენ, მაგრამ სიკვდილის წინ ორივე მაინც ბედნიერია. სარკოფაგში გამომწყვდეულები ერთმანეთს ეხვევიან და ღმერთებს სულიერ სიმშვიდეს შესთხოვენ. სიყვარული სიკვდილის დამმარცხებელია, ხოლო სიყვარულში მოტყუებული ადამიანის სულს უჭირს გამოსავლის ძიება და აი, აქ ექიმ პოლიაკოვის ცხოვრებაში გამოჩნდა მორფი. მისი სულიერი ტკივილი ფიზიკურშიც გადაიზარდა და მედდა ანა კირილოვნამ მორფის ინექციით შესთავაზა დაყუჩება. ყველაფერი იწყება იმით, რომ სერიოჟა ადიდებს მორფს: “არ შემიძლია ქება-დიდებით არ მოვიხსენიო ის, ვინც ყაყაჩოს მარცვლებიდან პირველად შექმნა მორფი, კაცობრიობის ნამდვილი კეთილისმყოფელი ის ყოფილა… აღარც მიფიქრია მასზე, ვინც მომატყუა”…

ბულგაკოვი თავის გმირს დეტალურად აღაწერინებს მორფის ზემოქმედების პროცესს: “პირველ წუთებში ისეთი შეგრძნებაა, თითქოს ყელზე რაღაც შეგეხოთ. ეს შეხება თანდათან თბება და ფართოვდება. შემდეგ წუთებში გულის კოვზთან უცებ ცივი ტალღა გადაივლის, ამის შემდეგ არაჩვეულებრივად ნათდება გონება და იწყება ენერგიის მოზღვავება. ყოველგვარი უსიამოვნო შეგრძნება ქრება. ეს არის ადამიანის სულიერი ძალების გამოვლენის უმაღლესი ფაზა. მე რომ სამედიცინო მეცნიერებით არ ვიყო დატენილი და დათრგუნული, ვიტყოდი, რომ ნორმალური მუშაობა ადამიანს შეუძლია მხოლოდ მორფის გაკეთების შემდეგ”…

ანა კირილოვნა – თოვლის აკლდამაში გამომწყვდეული ახალგაზრდა და კეთილშობილი მედდა, რომელსაც ქმარი ტყვედ ჰყავდა გერმანიაში, მალევე პოლიაკოვის საყვარელი გახდა. სერიოჟას ხიბლავდა მისი ადამიანობა ხიბლავდა და ცოლად შერთვასაც კი ფიქრობდა. ანას ეშინოდა და აფრთხილებდა სერიოჟას, როგორც კი მორფზე დამოკიდებულება შეატყო, მაგრამ კაცი ამშვიდებდა, ბავშვობიდანვე უდიდესი ნებისყოფით გამოვირჩეოდიო. თუმცა ეს გონიერი ადამიანიც კი ვერ მიხვდა, რომ მორფთან უძლურია ადამიანური ნებისყოფა.

მოთხრობის სიუჟეტი რუსეთში რევოლუციური მღელვარების ფონზე ვითარდება. რევოლუცია ხდება პერსონაჟის სულშიც. ანა სასოწარკვეთილია და ემუდარება სერიოჟას, რომ როგორმე თავი შეიკავოს, თუმცა ის პასუხობს, რომ Morphium Hidrochloricum, მართალია, საშიში რამაა, მაგრამ ცოტაოდენი შეჩვევა მორფინიზმს არ ნიშნავს. თუმცა თებერვლიდან აპრილამდე, სულ რაღაც 2-3 თვეში, სერიოჟა უკვე ადიქციით იტანჯება. მალე ის მორფს კოკაინით ანაცვლებს.  “ეშმაკი ფლაკონში, კოკაინია ეშმაკი ფლაკონში!” – მოთქვამს გმირი თავის დღიურში და განაგრძობს: “2%-იანი ხსნარით ერთი ინექციის გაკეთების შემდეგ ელვისებური სისწრაფით გეუფლება სიმშვიდე, რომელიც მყისვე გადადის აღტაცებასა და ნეტარებაში, ეს კი მხოლოდ ერთი-ორი წუთი გრძელდება, რის შედეგადაც ყველაფერი ისე ქრება, თითქოს არაფერი ყოფილა და იწყება ტკივილი, წყვდიადი, ჯოჯოხეთი”… “ერთი წამიც და სისხლში მოხვედრილი კოკაინი ყოველგვარი ფარმაკოლოგიისთვის უცნობი და იდუმალი კანონის თანახმად, რაღაც სიახლედ გარდაიქმნება. ვიცი ეს რაც არის, ეს არის ჩემი სისხლის დემონთან შერწყმა!”

სასოწარკვეთილი ექიმი გვაფრთხილებს: “…ვაფრთხილებ ყველას, ვისაც ჩემნაირი ხვედრი ერგო წილად, რომ არ ეცადოთ მორფი შეცვალოთ კოკაინით. კოკაინი ვერაგი და საშინელზე საშინელი შხამია”…

თუკი ამ ამბების დასაწყისში პოლიაკოვი ადიდებდა მორფს, რამდენიმე თვეში ის უკვე იმკის თავისი ფსიქიკური გადახრის შედეგებს. საგულისხმოა, თუ როგორ აღწერს ის მორფინისტის ტანჯვას: “ნელი კვდომა ეუფლება მორფინისტს იმ შემთხვევაში, თუ მას ერთი ან ორი საათით მაინც შეუზღუდეს მორფის მიღება. ორგანიზმში ერთი უჯრედიც არ არის, რომ სურვილი და ნდომა არ კლავდეს, მაგრამ რისი სურვილი – ამის გადმოცემა ძალიან ძნელია. ერთი სიტყვით, ადამიანი აღარ არსებობს, ის გამოთიშულია ცხოვრებისგან, მოძრაობს, წუხს და იტანჯება ლეში. მას აღარაფერი სურს, აღარაფერზე ფიქრობს, გარდა მორფისა”.

ერთი ნაცნობი შვილმკვდარი მამა ყვებოდა თავის ნარკომან შვილზე. უბედნიერესი ოჯახი გვქონდა, ვიყავით მდიდრები, ლაღები, ჩემს შვილს ულამაზესი ცოლ-შვილი ჰყავდა, მასზე ბედნიერი ადამიანი იშვიათად თუ იქნებოდა, მაგრამ ნარკოდამოკიდებული გახდა და როდესაც ერთხელ შეძრწუნებულმა ვკითხე, ყველაფერი გაქვს ბედნიერებისთვის და რას პოულობ ამ მორფში ისეთს, რომ ამხელა მსხვერპლად გიღირდესო, მან მიპასუხა, მამა, არ არსებობს სამყაროში ისეთი სიამოვნება, როგორსაც მორფი განმაცდევინებს, მზად ვარ მის გამო ყველაფერი გავწიროო. მალე ეს უბედნიერესი ოჯახი სრულიად განადგურდა. ამ ადამიანმა ბოლომდე გაანადგურა საკუთარი თავიც და ოჯახსი წევრებიც.

პოლიაკოვს მკურნალობის დროს ფსიქიატრიის პროფესორმა აუხსნა, რომ მოგვიანებით მაინც ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოხვდებოდა: “თქვენ გელოდებათ სულიერი განადგურება, თქვენი მუშაობაც არ შეიძლება და დანაშაულიც კი არის”… ასეთმა შემზარავმა გაფრთხილებამაც კი ვერ იხსნა ეს კაცი.  მან ერთხელ კლინიკაში კარადის კარზე გასაღები დაინახა და მორფი მოიპარა, შემდეგ საკუთარ თავს ჰკითხა, გატეხდა თუ არა კარადის კარს, გასაღები იქ რომ არ ყოფილიყო? “გულახდილად უნდა ვთქვა – გავტეხდი”, – პასუხობს. “კრისტალოვანმა კერპმა”, როგორც მას პოლიაკოვი უწოდებს, რამდენიმე თვეში სრულიად დაიმონა უჯანსაღესი ადამიანი. ერთხელ ანამ სცადა, რომ მისთვის დოზა შეემცირებინა, ხუთპროცენტიანი ხსნარი ორპროცენტიანით შეუცვალა, მაგრამ სერიოჟა ისე ცუდად გახდა, ყინვასა და ქარბუქში ანამ თავადვე ჩამოუტანა დოზა ლევკოვოდან.

სიმბოლურია ასევე, რომ ექიმი პოლიაკოვი ნაყოფის შემოსაბრუნებელ ოპერაციებს უკეთებს მშობიარეებს. მას შეუძლია გადაარჩინოს სხვისი სიცოცხლე, დედისაც და ახალშობილისაც, ხოლო საკუთარი სულისა და სხეულის ხსნა არ ძალუძს.

ვფიქრობ, მიხაილ ბულგაკოვის “მორფი” მსოფლიო მწერლობის დიდოსტატის კალმით შექმნილი მორიგი დამაინტრიგებელი, მარად აქტუალური და საჭირო ნაწარმოებია. ის ახალგაზრდებს ნამდვილად დაეხმარება ნარკოდამოკიდებულების კოშმარული შედეგების გააზრებაში.

„ეს არ ვიცოდი. ახლა სხვაგვარად შევხედავ საკითხს“.

„საინტერესო იყო ამ ახალი თვალსაზრისის მოსმენა. გმადლობ გაზიარებისთვის!“

„ამაზე ვიფიქრებ. არ შემიხედავს საკითხისთვის ამ კუთხით“.

„მნიშვნელოვანი რამ ითქვა. ღირს დაფიქრებად!“.

„ამ არგუმენტებმა დამაფიქრა“.

„ვერ ვასაბუთებ სათანადოდ ჩემს პოზიციას. არ ვიცი, რატომ ვფიქრობ ასე!“

„ძალიან მყარი კონტრარგუმენტია ჩემი მოსაზრების საწინააღმდეგოდ. გმადლობ!“

„გადააზრებისთვის დრო მჭირდება. ჩავუღრმავდები ამ საკითხს, მოვაწესრიგებ მოსაზრებებს და დავუბრუნდეთ კამათს“.

რა კარგი იქნება, ეს ფრაზები რომ ხშირად ისმოდეს გაკვეთილებზე.

ამ ტიპის აზროვნებას, ქმედებას, ურთიერთდამოკიდებულებას, სწავლის ამ მეთოდს მოსწავლეები სკოლაში აუცილებლად უნდა ეუფლებოდნენ.

დებატები, კამათი, დისპუტი, კრიტიკული შეფასება, მოსაზრებების ურთიერთგაცვლა ის ტექნიკებია, რომლებსაც ხშირად ვიყენებთ გაკვეთილებზე. მოსწავლეებს ვასწავლით პოზიციის მარტივად, გასაგებად, ცხადად, ნათლად გაცხადებას, თვალსაზრისის გამოთქმას, დასაბუთებას, არგუმენტირებას. არგუმენტების მაგალითებით გამყარებას, კამათის ხელოვნებას, მოწინააღმდეგის თვალსაზრისსა და პოზიციაში სუსტი წერტილების აღმოჩენას. ეს ყველაფერი, რასაკვირველია, საჭიროა და აუცილებელი.

ამასთან, მნიშვნელოვანია, მოაზროვნე ადამიანები მივაჩვიოთ სხვისი მოსაზრებების ყურადღებით მოსმენას. არა შეკამათებისთვის, არა საპასუხო არგუმენტის მოფიქრებისა და მისი არგუმენტის გაბათილებისთვის, არამედ მოსმენა – მოსმენისთვის, შემეცნებისთვის, ცნობისწადილის დაკმაყოფილებისა და ცოდნის შევსებისთვის. ახალი თვალსაზრისით გამდიდრებისა და მოქნილი აზროვნების უნარის განვითარებისთვის, ჩვენი წარმოდგენების ვიწრო ჩარჩოებისგან თავის დასახსნელად.

მოსმენა მნიშვნელოვანი უნარია და ის დასწავლადია.

სასკოლო ცხოვრებაში მოსმენას არ ეთმობა სათანადო ყურადღება.

მოსწავლეები, ერთი შეხედვით, ყველაზე მეტ დროს სწორედ მოსმენაში ატარებენ (უსმენენ ერთმანეთს, პრეზენტაციებს, მასწავლებელს, ლექციებს, გაკვეთილებს, თეორიებს…), მაგრამ ამ პასიურ, მოსაწყენ მოსმენას არაფერი აქვს საერთო შემავსებელ, შემეცნებითი უნარების გასააქტიურებელ მოსმენასთან.

იმ მოსმენასთან, რომელიც, საბოლოო ჯამში, შესავალში ჩამოთვლილი ფრაზების წარმოთქმისკენ უბიძგებს „სწავლის მძებნელს“.

აქტიური მოსმენის უნარის გააქტიურება ქართულის გაკვეთილებზე

გაკვეთილის დაგეგმვისას აქტიური მოსმენის სხვადასხვა სავარჯიშოს სისტემატურად ჩართვა აუცილებლად გამოიღებს შედეგს. ქართულის გაკვეთილზე ეს რამდენიმე მიმართულებით შეიძლება განხორციელდეს:

კლასში – საშინაო დავალების გაცნობისას

მოსწავლეებს ხშირად ვაძლევთ ხოლმე საშინაო წერით დავალებებს. შესრულებული ნაშრომის კლასისთვის წარდგენა ის ერთ-ერთი აქტივობაა, რომელიც მოსმენის უნარის გასაუმჯობესებლად შეგვიძლია გამოვიყენოთ.

ვთხოვოთ მოსწავლეს, ხმამაღლა წაიკითხოს კლასში შესრულებული წერითი დავალება, თხზულება, ესეი, ანალიზი…

მსმენელებს კი მივცეთ ასეთი ინსტრუქცია:

მოისმინეთ ყურადღებით კლასელის ნაშრომი. მოიმარჯვეთ კალამი და სამუშაო რვეული.

ჩაინიშნეთ:

• ფრაზები, რომლებიც განსაკუთრებით მოგეწონათ/დაგამახსოვრდათ/;
• მოსაზრება, რომელსაც ეთანხმებით;
• მოხდენილად, ცხადად, მკაფიოდ გამოთქმული ფრაზა;
• ფრაზა, რომელმაც დაგაფიქრათ, ახალი მოსაზრება წარმოშვა;

და ა.შ.

იგივე დავალება შეიძლება შესრულდეს სხვადასხვა მოდიფიკაციით – მსმენელები დაყავით ჯგუფებად ან დააწყვილეთ. ჯგუფებს/წყვილებს სხვადასხვა მითითება მიეცით.

მსმენელები აქტიური მოსმენის შემდეგ კლასს თავიანთ შეხედულებებს უზიარებენ.

წრიული განხილვა

კლასში მოსწავლეები განლაგდებიან ორ წრედ. მცირე წრე – შუაში, ირგვლივ – კვლავ წრეზე – დანარჩენი მოსწავლეები. შიდა წრეს მიეცემა რაიმე საკითხი განსახილველად. მოსწავლეები განიხილავენ საკამათო მოცემულობას, დილემას, საკითხს ტექსტიდან. ასაბუთებენ, გამოთქვამენ მოსაზრებებს. დიდ წრეში მსხდომნი ყურადღებით ისმენენ და აკეთებენ ჩანიშვნებს. მათ უნდა ჩაინიშნონ საინტერესო, განსხვავებული მოსაზრებები, არგუმენტები, რომლებმაც დააფიქრეს, ნააზრევი, რომელიც მნიშვნელოვნად მოეჩვენათ. შეხვედრის ბოლოს დიდი წრის წარმომადგენლები უზიარებენ კლასელებს დაკვირვებებს. აქ სასურველია ისეთი ფრაზების გამოყენება მოსაზრებების გადმოცემისას, როგორებიცაა:

„N-მა საინტერესო დეტალი შენიშნა, ამაზე არ მიფიქრია“…

„საგულისხმო იყო N-ის მოსაზრება, როდესაც მან ასე შეაფასა გმირის ქმედება…“

„ამ დეტალისთვის არ მიმიქცევია ყურადღება და განხილვისას აღინიშნა, რომ…“ და მსგავსი…

საშინაო დავალებები

საშინაო დავალებები ხშირად ერთფეროვანი და მოსაწყენია. მეტწილად, ესაა კითხვისა და წერის სავარჯიშოები. მოსწავლეები კითხულობენ საპროგრამო ტექსტებს, წერენ თხზულებებს საპროგრამო ტექსტების მიხედვით.

შეგვიძლია დავალებები მოსასმენი სავარჯიშოებით გავამრავალფეროვნოთ.

შევარჩიოთ საინტერესო ვიდეოჩანაწერები, ვიდეოლექციები, პოდკასტები ქართულ ენაზე. ვთხოვოთ მოსწავლეებს, მოუსმინონ და ჩაინიშნონ საინტერესო მოსაზრებები. მოსაზრებების წერილობით ჩანიშვნა მნიშვნელოვანი შემადგენელია. მათ შეუძლიათ თეზისებად ჩაინიშნონ ან ციტირების წესების დაცვით ჩაიწერონ მოსმენილი. მოსმენილთან დაკავშირებით ვთხოვოთ მოსწავლეებს ანალიტიკური კომენტარების გაკეთება – რა იყო საინტერესო? საგულისხმო? რამ აღუძრათ საფიქრალი? რის შესახებ დასჭირდათ დამატებითი ცნობების მოპოვება? იყო თუ არა რაიმე ისეთი, რაზეც აქამდე არ უფიქრიათ?

საკლასო კითხვა

კლასში ხშირად წავუკითხოთ ან თავად წავაკითხოთ კარგი პუბლიცისტური წერილები, ბლოგები. კლასიკური ან თანამედროვე პუბლიცისტიკის ნიმუშები, როგორც მწყობრი, საინტერესო, დასაბუთებული მოსაზრებების საბადოები, მნიშვნელოვანი რესურსია. მოსმენისას მითითება აქაც იგივე იქნება – დაწერეთ, რომელი ფრაზა/წინადადება/მონაკვეთი/მოსაზრება მოგეჩვენათ საგულისხმოდ, საინტერესოდ.

თუ დააკვირდებით, მოსმენის ამ ტიპის სავარჯიშოების შესრულებისას საკამათო შეხედულებების ან კრიტიკული შენიშვნების გამოყოფას არ ვითხოვთ მოსწავლეებისგან. ისინი ისმენენ სხვათა მოსაზრებებს და ცდილობენ, ამოიკითხონ საინტერესოდ, ნათლად, მკაფიოდ, ლაკონიურად, მოხდენილად გამოთქმული. შეიძლება არ ეთანხმებოდე პოზიციას, თვალსაზრისს, მაგრამ საგულისხმოდ მიიჩნიო, დრო გამოყო და ჩაუფიქრდე.

ის ფიქრობს, რომ… 

მოსწავლეები წყვილდებიან ან იკვრებიან მცირე ჯგუფებად. მათ ეძლევათ განსახილველი საკითხი. დრო მსჯელობისთვის. ისინი აქტიურად უზიარებენ ერთმანეთს მოსაზრებებს. როდესაც მოსაზრებების გაზიარების დრო დგება, ჯგუფის წევრები არა საკუთარ, არამედ მეწყვილის ან ჯგუფის სხვა წევრის მოსაზრებას განჯისა და შეფასების გარეშე აცნობს დანარჩენებს. მაგალითად – N-ს მიაჩნია, რომ… მისი აზრით…; ის ფიქრობს, რომ…; მისი არგუმენტია… ის არ ეთანხმება/ეთანხმება…

პოზიციების შეცვლა

საკამათო საკითხების ირგვლივ საკუთარი პოზიციის გამოხატვის შემდეგ ვთხოვოთ მოსწავლეებს საპირისპირო მოსაზრების არგუმენტირება. „ვითომ, საპირისპირო პოზიციაზე ხარ. რა არგუმენტებს მოიშველიებდი დასასაბუთებლად?“.

ზოგადად, საკლასო ატმოსფერო და „ეკოსისტემა“ ისე უნდა იყოს მოწყობილი, რომ მოზარდებს ეხალისებოდეთ შემეცნება, საპირისპირო მოსაზრებების მოსმენა. კამათის კულტურა განვითარებულ საზოგადოებაში მაღალია.

ნაკლებად განვითარებულში – ეს ხმაურიანი, საკუთარი სიმართლისა და „ერთადერთი ჭეშმარიტების“ დამტკიცების პროცესია და არა შემეცნების.

მიღებული ცნობების კვალდაკვალ, ახალი ინფორმაციის დამუშავების შედეგად, რაიმე სფეროში გაღრმავებული ცოდნის შემდეგ შეხედულებათა ცვლა მოქნილი გონებრივი შესაძლებლობების, მაღალი ინტელექტისა და საზრიანობის მაჩვენებელია.

ყოფა-ცხოვრებაში ხშირად გამოიყენება ოპტიკური ხელსაწყოები. ამ ხელსაწყოების ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია ლინზები. საინტერესოა, გავარკვიოთ, რას წარმოადგენს ლინზა და რა ფიზიკური კანონზომიერებების გათვალისწინებით არის შესაძლებელი მისი საჭიროებისამებრ გამოყენება.

ლინზები მზადდება გამჭვირვალე მასალისგან, მინისგან ან პლასტმასისგან, რომელთა გარდატეხის მაჩვენებელი ჰაერის გარდატეხის მაჩვენებელზე მეტია. ლინზის ერთი მხარე მაინც არის სფეროს ნაწილი. ამოზნექილი ლინზა ცენტრში განიერია, კიდეებთან ვიწრო. ჩაზნექილი ლინზა პირიქით – ცენტრშია ვიწრო, კიდეებთან კი განიერი. ამოზნექილს შემკრებ ლინზას უწოდებენ, რადგან მასზე დაცემული სხივები გარდატეხის შემდეგ ლინზის ფოკუსში იკრიბება. შემკრები ლინზა გამადიდებელი ხელსაწყოების ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია. მაგალითად, ის გვხვდება სათვალეებში, ტელესკოპებში, მიკროსკოპებში, ლუპებში, კამერებსა და სხვა საგნებში. ლინზის ფოკუსური მანძილის გამოთვლა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ყველა ოპტიკურ მოწყობილობაში, სათვალეებიდან დიდ ასტრონომიულ ტელესკოპებამდე. მისი შესაძლო ფოკუსური მანძილების დიაპაზონი ძალიან დიდია, რამდენიმე მილიმეტრიდან – 20 მეტრამდე.

ორმხრივ ამოზნექილ ლინზას ორივე მხარეს აქვს ფოკუსები (F). ლინზის მთავარი ფოკუსი ეწოდება წერტილს, სადაც მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელური სხივები იკვეთება. ამავე დროს აუცილებელია, მთავარ ოპტიკურ ღერძზე გამოვსახოთ ორი დამატებითი წერტილი, რომლებიც ორჯერ მეტია ფოკუსურ მანძილზე და ორმაგ ფოკუსს უწოდებენ ( 2F).

ნებისმიერი სხეული შეიძლება განვიხილოთ, როგორც უამრავი წერტილოვანი წყაროს ერთობლიობა, რომელთაგან თითოეული საკუთარ ან არეკლილ სხივებს ასხივებს. ამ სხივების ნაწილი ეცემა ლინზას. სხივები ლინზაში გარდატეხის შედეგად მიმართულებას იცვლის. გამოსახულების მისაღებად საკმარისია სინათლის ნებისმიერი ორი სხივის გარდატეხის კანონის ცოდნა. გამოსახულების აგება ლინზაში ყველაზე მეტად მოსახერხებელია შემდეგი სამი სხივის საშუალებით:

1. ლინზაში გავლისას არ გარდატყდება ლინზის ცენტრში გამავალი სხივი (ოდნავ გადაიხრება თავისი მიმართულებიდან, თუმცა ამ უმნიშველო გადახრას უგულებელვყოფთ);
2. მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელური სხივი შემკრებ ლინზაზე დაცემისას გარდატყდება და მთავარ ფოკუსში გაივლის;
3. თუ სხივი შემკრები ლინზის მთავარ ფოკუსში გაივლის, გარდატეხის შემდეგ მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელურად გავრცელდება.

იმის მიხედვით, თუ სად მდებარეობს საგანი, შემკრებ ლინზაში შესაძლებელია მივიღოთ გადიდებული ან შემცირებული, შებრუნებული ან პირდაპირი, ნამდვილი ან წარმოსახვითი გამოსახულება. როდესაც ერთმანეთს კვეთს ლინზიდან გამოსული სხივები, გამოსახულების მიღების ადგილზე კონცენტრირდება სინათლის წყაროდან გამოსხივებული ენერგია. შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაში მიღებული გამოსახულება ნამდვილია.

ლინზაში გამოსახულება არ მიიღება იმ შემთხვევაში, თუ საგანი მდებარეობს ფოკუსში. ამ დროს ლინზაში გარდატეხილი სხივები ერთმანეთის პარალელურად ვრცელდება და შესაბამისად, ერთმანეთს არ გადაკვეთენ.

გამოსახულება წარმოსახვითია მაშინ, როდესაც ერთმანეთს კვეთს არა სხივები, არამედ მათი გაგრძელებები. შემკრებ ლინზაში წარმოსახვითი გამოსახულება მიიღება მაშინ, როდესაც საგანი მოთავსებულია ფოკუსის შიგნით (ფოკუსსა და ლინზას შორის). ასეთ დროს გამოსახულება მიიღება იმავე მხარეს. გარდატეხილი სხივები ერთმანეთს შორდება და ისინი ვერ გადაკვეთენ ერთმანეთს. გამოსახულება მიიღება მათი გაგრძელებების გადაკვეთით, ამიტომ ის წარმოსახვითია. გამოსახულება მდებარეობს ფოკუსსა და ორმაგ ფოკუსს შორის, ის პირდაპირია და გადიდებული.

ჩაზნექილი ლინზა კი ყველა შემთხვევაში იწვევს სინათლის გაბნევას. ლინზისკენ მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელურად დაცემული სხივები ლინზაში გავლის შემდეგ ისე მიემართებიან, თითქოს ფოკუსიდან გამოდიოდნენ. გამბნევ ლინზაში გარდატეხილი სხივები ვერასდროს გადაკვეთს ერთმანეთს, ამიტომ ასეთ ლინზებში ნამდვილი გამოსახულება არ მიიღება. ორმხრივ ჩაზნექილ ლინზაში მიღებული ყველა გამოსახულება წარმოსახვითია. გამოსახულების აგება შესაძლებელია ორი სხივის გამოყენებით.

პირველი სხივი გამოდის ისრის წვერიდან, მიემართება ლინზისკენ მთავარი ოპტიკური ღერძის პარალელურად. გარდატეხილი სხივის გაგრძელება გაივლის ლინზის მარცხენა ფოკუსში. ის წყვეტილით არის გამოსახული, რადგან სხივი არ არის რეალური. მეორე სხივი გამოდის ისრის წვეროდან და გაივლის ფოკუსში. სურათზე ჩანს ამ სხივების გადაკვეთის წერტილი. გამოსახულება მიიღება ერთი რეალური და ერთი არარეალური სხივის გადაკვეთით. რადგან ერთი სხივი მაინც არის წარმოსახვითი, გამოსახულება ყოველთვის წარმოსახვითი იქნება. გამოსახულება პირდაპირია და შემცირებული.

გამბნევ და შემკრებ ლინზებს ერთი და იგივე ფორმულა და გამადიდებლობის მაჩვენებელი აქვთ.

საინტერესოა სიმულაციები შემკრებ და გამბნევ ლინზებზე:

https://www.geogebra.org/m/abjm5weg

https://simtest.ck12.org/simulations/physics/contact-lens/app/index.html?lang=ge&referrer=ck12Launcher&backUrl=https://simtest.ck12.org/simulations/physics.html

https://simtest.ck12.org/simulations/physics/magnifying-glass/app/index.html?lang=ge&referrer=ck12Launcher&backUrl=https://simtest.ck12.org/simulations/physics.html

როგორც წესი, ერთი ლინზით შექმნილი გამოსახულება ხშირ შემთხვევაში არ არის საკმარისი. მაგ. ასტრონომიაში, ფოტოგრაფიაში, მიკროსკოპების გამოყენებისას. ტელესკოპებსა და მიკროსკოპებში ლინზათა სხვადასხვა სისტემას იყენებენ. მიკროსკოპში ობიექტივი მოკლეფოკუსიანი ლინზაა, ოკულარი კი გრძელფოკუსიანი. ტელესკოპებში კი პირიქითაა. ლინზათა სისტემების გამოყენებისას ხშირად წარმოიშობა აბერაცია. აბერაციას იწვევს ოპტიკურ სისტემაში სინათლის სხივების ირიბად გავლა. აბერაციები, ასტიგმატიზმი ხდება მაშინ, როდესაც ობიექტივი ვერ ახერხებს ერთსა და იმავე სიბრტყეში სხვადასხვა მიმართულებით მიმავალი გამოსახულების ხაზების ფოკუსირებას. თუ ოპტიკურ სისტემაში გავლისას სფერული ტალღა დეფორმაციას განიცდის და აღარაა სფერული, მაშინ ვიღებთ სინათლის რთულ კონას. ასეთ კონას ეწოდება ასტიგმატური, თვით მოვლენას კი — ასტიგმატიზმი.

აბერაციები იყოფა ორ კლასად: მონოქრომატული და ქრომატული. მონოქრომატული აბერაციები წარმოიქმნება როგორც სინათლის არეკვლისას, ასევე მისი გარდატეხის დროს. ისინი ჩნდებიან მაშინაც, როდესაც მონოქრომატულ შუქს იყენებენ.

ქრომატული აბერაციები გამოწვეულია დისპერსიით, ლინზის რეფრაქციული ინდექსის ტალღის სიგრძესთან ცვალებადობით. დისპერსიის გამო სინათლის სხვადასხვა ტალღის სიგრძე ფოკუსირებულია სხვადასხვა წერტილში. მონოქრომატული სინათლის გამოყენებისას არ ჩნდება ქრომატული აბერაცია. ოპტიკურ სისტემებში არაზუსტი გამოსახულების მიღება დაკავშირებულია აგრეთვე სინათლის ტალღურ ბუნებასთან და სინათლის დიფრაქციის შედეგად წარმოიშობა დიაფრაგმებზე, ლინზათა ბუდეებზე და ა.შ.

დისტორსიად წოდებული აბერაციისათვის დამახასიათებელია გამოსახულების მთელი არის ფარგლებში ხაზოვანი გადიდების არაერთგვაროვნება. ოპტიკურ სისტემას შეიძლება ერთდროულად ჰქონდეს აბერაციის რამდენიმე სახე.

აბერაციის გასწორება ხდება ოპტიკურ სისტემებში ლინზების შერჩევით და საკმაოდ რთულ ამოცანად მიიჩნევა.

მძლავრ ლინზებში მიღებული აბერაციების გამოსასწორებლად, ხშირად საჭიროა ლინზათა სისტემების გამოყენება, რომელთაგან ზოგი შეიძლება იყოს ამოზნექილი და ზოგი ჩაზნექილი. გამოყენებული ლინზები მზადდება მკვრივი, მაღალი ან დაბალი რეფრაქციული ან მაღალი დისპერსიული მინისგან. ტელესკოპებს, ბინოკლებს, მიკროსკოპებს, კამერებსა და სათვალეებს აქვთ ერთი ან მეტი ლინზა.

ლინზათა სისტემების გამოყენების შესასწავლად მნიშვნელოვანია, განვიხილოთ ექსპერიმენტი შემკრები და გამბნევი ლინზების გამოყენებით. უმარტივესია, განვიხილოთ ორი ლინზის კომბინაცია.

ჩაზნექილი ლინზა ყოველთვის გვაძლევს წარმოსახვით გამოსახულებას. ამიტომ, მისი ფოკუსური მანძილის გაზომვა ამოზნექილი ლინზის მსგავსად შეუძლებელია. ჩაზნექილი ლინზის ფოკუსური მანძილის დასადგენად გამოიყენება არაპირდაპირი მეთოდი.

განვიხილოთ გამბნევი ლინზის ფოკუსური მანძილის განსაზღვრის საინტერესო ექსპერიმენტი. ამ ექსპერიმენტში ვიყენებთ შემკრები (ამოზნექილი) და გამბნევი (ჩაზნექილი) ლინზების სისტემას. გამბნევი ლინზის ფოკუსური მანძილის გასაზომად ჯერ გამოსახულება უნდა მივიღოთ მხოლოდ შემკრები ლინზის საშუალებით. ლინზების შერჩევისას უნდა გავითვალისწინოთ, რომ შემკრები ლინზის ფოკუსური მანძილი ნაკლები უნდა იყოს გამბნევი ლინზის ფოკუსურ მანძილზე.

ექსპერიმენტისთვის საჭირო რესურსები:

1. გამანათებელი მნათი საგნით;
2. ოპტიკური მერხი (შესაძლებელია გამოვიყენოთ სახაზავი);
3. შემკრები და გამბნევი ლინზები;
4. ეკრანი.

ვთქვათ, შემკრები ლინზის საშუალებით მნათი A წერტილის გამოსახულება მიიღება B წერტილში. შემკრებ ლინზასა და ეკრანს შორის მოვათავსოთ გამბნევი ლინზა. შემკრები ლინზით მიღებული გამოსახულება გამბნევი ლინზისთვის წარმოადგენს სინათლის წყაროს. რადგან სხივები შორდებიან ოპტიკურ ღერძს, გამბნევი ლინზა გამოიწვევს გამოსახულების უფრო შორს გადატანას. შესაბამისად, მკაფიო გამოსახულების მისაღებად ეკრანი ლინზებს უნდა დავაშოროთ.

ამ ექსპერიმენტით მანძილი გამბნევ ლინზასა და ეკრანის თავდაპირველ მდებარეობას შორის შეიძლება განისაზღვროს, როგორც მანძილი სინათლის წყაროსა და ლინზას შორის (0₂B= d). ხოლო, ეკრანის გადაადგილებით, როდესაც მიიღება მკაფიო გამოსახულება, მანძილი გამბნევ ლინზასა და ეკრანს შორის უკვე განისაზღვრება, როგორც მანძილი ლინზასა და გამოსახულებას შორის (0₂B^* = f).

ექსპერიმენტში ვიყენებთ თხელი ლინზის გამოსათვლელ ფორმულას:

გამბნევი ლინზის შემთხვევაში,1/ F -ის წინ იწერება ნიშანი „–“. რადგან გამბნევ ლინზაში გამოსახულება წარმოსახვითია, ამიტომ f-ის წინ უნდა დაიწეროს ნიშანი „–“.

ჩავატაროთ ექსპერიმენტი შემდეგი თანმიმდევრობით:

ოპტიკურ მერხზე მნათ საგანსა და ეკრანს შორის მოათავსეთ შემკრები ლინზა. ლინზის გადაადგილებით ეკრანზე მიიღეთ საგნის მკაფიო გამოსახულება. შემკრებ ლინზასა და ეკრანს შორის მოათავსეთ გამბნევი ლინზა. გაზომეთ გამბნევ ლინზასა და ეკრანს შორის (0₂B= d) მანძილი. ეკრანი გადააადგილეთ მანამ, სანამ კვლავ არ მიიღებთ საგნის მკაფიო გამოსახულებას. გაზომეთ გამბნევ ლინზასა და ეკრანს შორის (0₂B^* = f) მანძილი. შესაბამისი ფორმულით გამოთვალეთ გამოთვალეთ გამბნევი ლინზის ფოკუსური მანძილი (F). ექსპერიმენტი გაიმეორეთ 3-4 ჯერ. გამოიანგარიშეთ ფოკუსური მანძილის საშუალო მნიშვნელობა. დაადგინეთ აბსოლუტური და ფარდობითი ცდომილებები.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ქუთაისის ტექნიკური უნივერსიტეტი –

„ლაბორატორიული პრაქტიკუმი ფიზიკაში – ოპტიკა“

რ. აკობიძე, თ. ბარდაველიძე, ნ. ჩხეიძე;

2. ფიზიკა XI კლასი. მოსწავლის წიგნი-

მ. ტუღუში, თ. შენგელია, თ. შენგელია, ო. ღონღაძე;

3. ფიზიკა XI კლასი. მოსწავლის წიგნი –

ქ. ტატიშვილი;

4. https://byjus.com/physics/to-find-focal-length-of-concave-lens-using-convex-lens/
5. https://www.webassign.net/question_assets/tamucolphyseml1/lab_5/manual.html
6. https://www.schoolphysics.co.uk/age16-19/Optics/Refraction/text/Lenses_focal_length_measurement/index.html
7. https://www.britannica.com/technology/lens-optics
8. https://ck12.edu.ge/maswavleblebi/tinatin-zardiashvili/mecniereba-x-xi/.