„განათლება არ ახდენს ცვლილებას სამყაროში. განათლება ცვლის ადამიანს. ადამიანი კი ცვლის სამყაროს”.

პაულუ ფრეირი (XX საუკუნის ბრაზილიელი მოაზროვნე, განმანათლებელი)

„განათლება არ გახლავთ ფაქტების შესწავლა, ის გონების სავარჯიშოა, რომელიც გვასწავლის ფიქრს“.

ალბერტ აინშტაინი (XX საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი მოაზროვნე,

ფიზიკოსი, ფარდობითობის თეორიის ავტორი)

ფსიქოლოგიის პროფესორები, პიტერ გრეი და კირსტენ ოლსენი, სასკოლო გამოცდილებასა და მოგონებებზე

ქვემოთ გთავაზობთ ამონარიდებს ტექსტიდან, რომლებიც სკოლასა და სასკოლო მოგონებებს შეეხება. ეს მოთხრობა, ბოსტონის კოლეჯის პროფესორმა (მასაჩუსეტსის შტატი, აშშ), ფსიქოლოგიის დოქტორმა, პიტერ გრეიმ შემოგვთავაზა თავის ბლოგში – Psychology Today (https://www.psychologytoday.com/). დოქტორი გრეი გვიზიარებს თავის შთაბეჭდილებებს, თავის კოლეგასთან, დოქტორ კირსტენ ოლსონთან (ჯორჯთაუნის უნივერსიტეტი, მიწვეული ლექტორი) შეხვედრის შესახებ.

 საკითხი, რომელსაც დოქტორი გრეი ეხება, საჭირბოროტო და ყურადსაღებია:

• რა კვალს ტოვებს სკოლა და სასკოლო წლები ადამიანზე?
• რამდენად კარგია სასკოლო გამოცდილება ახალგაზრდა ადამიანისთვის, რომელიც სკოლას ამთავრებს და „ზრდასრულ“ ცხოვრებაში მიდის?
• რამდენად საჭიროა „სასკოლო გამოცდილება“ მომავალი ცხოვრებისთვის?

ეს იმ საკითხთა მოკლე ჩამონათვალია, რომლებსაც ეხებიან ავტორი და მისი რესპონდენტი, დოქტორი ოლსონი.

პიტერ გრეი: გაიცანით დოქტორი კირსტენ ოლსონი. ის არის განათლების მკვლევარი, აქტივისტი, კონსულტანტი და მწერალი, რომელსაც გულით აწუხებს ბავშვების, სწავლებისა და ჩვენი სკოლების მდგომარეობა. ის, სხვათა შორის, გახლავთ IDEA-ს (ამერიკის ინსტიტუტი დემოკრატიული განათლებისთვის) დირექტორთა საბჭოს პრეზიდენტი.

მე მას პირველად ორი კვირის წინ შევხვდი ლანჩზე, შემდეგ კი დიდი ინტერესით წავიკითხე მისი ბოლო წიგნი „სკოლით დაჭრილნი: როგორ დავიბრუნოთ სწავლების სიხარული და დავუპირისპირდეთ ძველი სკოლის კულტურას” [1]. თუ ოდესმე სკოლაში გივლიათ, გყავთ სკოლის მოსწავლე ბავშვი ან უბრალოდ ზრუნავთ სკოლაში მყოფ ბავშვებზე, ამ წიგნის წაკითხვას გირჩევთ.

წიგნი „სკოლით დაჭრილნი“ არის კვლევის შედეგი, რომლის წერაც ოლსონმა ჰარვარდის უნივერსიტეტში, განათლების კურსის დოქტორანტურაში სწავლისას დაიწყო. როგორც ადამიანს, რომელიც დიდად აფასებდა სწავლასა და განათლებას, ოლსონს სურდა, გამოეკვლია სასწავლო პროცესში მიღებული სიხარული და შთამაგონებელი გამოცდილებები, დაკავშირებული სწავლისა და სწავლების პროცესებთან. მაგრამ როდესაც მან დაიწყო ადამიანების გამოკითხვა მათი დადებითი სასკოლო გამოცდილების შესახებ, აღმოაჩინა, რომ ისინი უფრო მეტად სკოლით მიყენებულ ტკივილზე საუბრობდნენ…

აი, როგორ აღწერს ამას კირსტენ ოლსონის დისერტაციის ხელმძღვანელი, სარა ლოურენს-ლაიტფუტი, წიგნის წინასიტყვაობაში: „პირველად ამ თემაში ღრმად ჩასახედად ავტორმა სიღრმისეული ინტერვიუები ჩაატარა გამოჩენილ არქიტექტორთან (რომელიც საერთაშორისო არქიტექტურული პრემიის ლაურეატია), ღვაწლმოსილ პროფესორთან, გამოჩენილ მწერალთან და დიდი კორპორაციის მარკეტინგის დირექტორთან. ოლსონი, უდავოდ, ელოდა რომ მათგან მოისმენდა საინტერესო და ხალისიან ისტორიებს ნაყოფიერ სწავლებაზე, რომლის დროსაც ერთმანეთთან არის გადაჯაჭვული სერიოზულობა და თავგადასავალი, სიამოვნება და შრომა, სურვილი და საქმისადმი ერთგულება… ამ ყველაფრის ნაცვლად, დოქტორი ოლსონი, მისთვის მოულოდნელად, რესპონდენტთა მიერ გადმოცემულ მკვეთრ და ხატოვან სასკოლო მოგონებებში, დაეჯახა ტკივილით, იმედგაცრუებითა და ზოგჯერ, ცინიზმით გაჯერებულ აჩრდილებს. იგი ელოდა ნათელს და შეეჯახა ბნელს. თან, ეს მონათხრობი არ გახლდათ ძველი, დიდი ხნის დავიწყებული და უკვე შეხორცებული ჭრილობების გახსენება! ძველი, სასკოლო ისტორიები რესპონდენტს ახსენებდნენ იმ ღრმა იარებს, რომლებიც ჯერ კიდევ იწვევდნენ ტკივილს.

თავისი პროექტის გაფართოებისას, ოლსონმა დაიწყო ინტერვიუების ჩატარება ყველა ასაკის ადამიანთან – დაწყებული სკოლის მოსწავლეებიდან დამთავრებული ბებია-ბაბუებით – რომლებიც სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფისა და განსხვავებული პროფესიული გამოცდილების ადამიანები იყვნენ.

დოქტორი ოლსონი გაოცებული იმ გულწრფელობითა და ემოციურობით, რომლითაც ადამიანები სკოლის წლების შემდეგ დარჩენილ ჭრილობებზე საუბრობდნენ. ის, ფაქტობრივად შეუდგა ახალ, უცნობ გზას, რომელიც საშუალებას იძლეოდა გაგვეცნობიერებინა, როგორ მოქმედებს სკოლა ადამიანის ფსიქოლოგიურ განვითარებაზე. მსგავსი გამოცდილების რესპონდენტებს პირდაპირ უსვამდა კითხვას: როგორ იმოქმედა სკოლამ მათზე?

„საშუალო ბავშვი, რომელიც სკოლაში არ იღებს სპეციალურ ინსტრუქციას, ან სათანადო ყურადღებას, ალბათ, ჩვენი სკოლის სისტემაში ყველაზე ნაკლებად იდენტიფიცირებული, [სისტემის გულგრილობით] „დაჭრილი“ ბავშვია. ბევრი მოსწავლე, სკოლას იმ შეგრძნებით ტოვებს, რომ ის არ არის ჭკვიანი და მისი შესაძლებლობები შეზღუდულია. ბევრი განიცდის სირცხვილის გრძნობას, რაც ტკივილად და მწველ მოგონებებად რჩება მის გონებაში. ბევრს ეუფლება ბრაზი და რისხვა, მასწავლებლებისა და ხელისუფლების მიმართ. „სწორად“ მოქცევა და რისკის თავიდან აცილების გრძნობა, ბავშვს მარტივი დავალების შესრულებისკენ უბიძგებს, რაც დაბალი მოთხოვნებით დაკმაყოფილებას იწვევს…  განათლებისა და სწავლის ირგვლივ დაუმუშავებელი, ძლიერი გრძნობები მოსწავლეებში რჩება და ისინი ამ შეგრძნებებით შედიან ზრდასრულ სამყაროში. ეს ჭრილობები, ძირითადად არსად არ განიხილება და ყურადღების მიღმა რჩება სკოლის განვითარებისა და განათლების რეფორმის დისკურსში. მოსწავლეები კარგავენ ხალისს სწავლის მიმართ და ამ საკითხებთან შეხებისას თავს უხერხულად გრძნობენ. ისინი ადვილად კარგავენ მოტივაციას და მოკლებულნი არიან სწავლისგან მიღებულ სიამოვნებას“, – წერს წერს თავის მიმოხილვაში, ბლოგერი და მწერალი, დაგ უილიამ გრინი, კირსტენ ოლსონის წიგნის ერთ-ერთ მიმოხილვაში.

„თავის ახალ და პროვოკაციულ წიგნში, განათლების სფეროს მკვლევარი და კრიტიკოსი, კირსტენ ოლსონი ააშკარავებს იმ დამანგრეველ შედეგებს, რომლებიც თან ახლავს განათლების სფეროში გაბატონებულ ისეთ მიდგომებს, რომლებიც უპირატესობას ანიჭებენ კონფორმიზმს; თრგუნავს სტუდენტთა ინტერესებს და აქრობს განსხვავებებს მოსწავლეებს შორის. ის ასევე გვიზიარებს იმ მოსწავლეთა გამოცდილებებს, რომლებმაც შეძლეს ამ მტკივნეული განცდების დაძლევა. ოლსონი გვიჩვენებს, თუ რის გაკეთება შეუძლიათ მასწავლებლებს, მშობლებსა და სტუდენტებს იმისთვის, რომ შეინარჩუნონ წონასწორობა და დარჩნენ საღი, – წერს თავის მიმოხილვაში დოქტორი ოლსონი წიგნის გამომცემელი, Teachers College Press (ნიუ იორკი, ნიუ იორკი, აშშ).

(პირველი ნაწილის დასასრული)

[1] Wounded by School: Recapturing the Joy in Learning and Standing Up to Old School Culture. იხ. ბმული: https://www.amazon.com/Wounded-School-Recapturing-Learning-Standing/dp/0807749559

საქართველოში საგზაო შემთხვევების რიცხვი წლიდან წლამდე იზრდება. სამწუხაროდ, მზარდია გარდაცვლილთა რიცხვიც. 2024 წელს ქვემო ქართლის რეგიონში 501 საგზაო-სატრანსპორტო შემთხვევა აღირიცხა, რომელთა შედეგადაც გარდაიცვალა 56 და დაშავდა 715 ადამიანი.

2022 წლის 23 ნოემბერს მარნეულში, კოსტავას ქუჩაზე, მე-12 კლასის მოსწავლეს სიჩქარის გადაჭარბებით მოძრავი ავტომობილი დაეჯახა. გოგონა ადგილზე გარდაიცვალა. 2024 წლის 30 დეკემბერს მარნეული-ბოლნისის გზაზე მომხდარმა ავტოსაგზაო შემთხვევამ ორი არასრულწლოვანის სიცოცხლე იმსხვერპლა.

მარნეულში ბოლო ხანს განსაკუთრებით დაზიანებულია საგზაო ინფრასტრუქტურა. მოუწესრიგებელია საავტომობილო გზები, ტროტუარები და საფეხმავლო ბილიკები, გადატვირთულია მოძრაობა.

ზემოთ მოყვანილი მონაცემები და აღწერილი პრობლემები კიდევ ერთხელ დაგვაფიქრებს იმაზე, რამდენად მნიშვნელოვანია საბავშვო ბაღებსა თუ სკოლებში საგზაო მოძრაობისა და უსაფრთხოების წესების სწავლება, სკოლის გარეთ არსებულ საფრთხეებზე ინფორმაციის მიწოდება. მიზნის მისაღწევად საჭიროა ისეთი დავალებების მოფიქრება, რომელთა შესრულებისას მოსწავლეებს მოუწევთ დაფიქრება საფრთხის წყაროებზე, მათი აღმოფხვრის გზებზე.

VII კლასში საგან „მოქალაქეობაში“ უსაფრთხოების სწავლებას რამდენიმე პარაგრაფი ეთმობა.

დავალების პირობა:

ორი კვირის განმავლობაში დააკვირდი თემში/სოფელში/ქუჩაზე საგზაო მოძრაობისა და ინფრასტრუქტურის კუთხით არსებულ პრობლემებს და აღრიცხე:

• დაზიანებული გზები, საფეხმავლო ტროტუარები;
• მონაკვეთები, სადაც, შენი აზრით, საჭიროა დამატებითი ნიშნების განთავსება;
• მონაკვეთები, სადაც წაშლილია ზებრა გადასასვლელები;
• საგზაო ნიშნები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზით ცუდად ჩანს.

გააკეთე ჩანაწერები, მოამზადე პრეზენტაცია და დაასაბუთე, როგორ ახდენს გავლენას ყოველივე ეს საგზაო მოძრაობაზე.

დავალებაზე მუშაობის დაწყებამდე მოსწავლეებს გავაცანი მარი მიხელიძის მინი-კვლევა საგზაო უსაფრთხოება ბოლნისის მუნიციპალიტეტში. კვლევაში წარმოჩენილი პრობლემები მოსწავლეებისთვის შთაგონების წყაროდ იქცა. ამასთან ერთად, ერთობლივად დავაკვირდით მარნეულის მე-5 საჯარო სკოლის მიმდებარე ტერიტორიას, შევისწავლეთ და გავაანალიზეთ არსებული პრობლემები.

მომდევნო ეტაპზე მოსწავლეებმა დამოუკიდებლად დაიწყეს საცხოვრებელ ქუჩებზე დაკვირვება. საბოლოოდ თავი მოიყარა სასარგებლო რესურსებმა. მეშვიდეკლასელებმა დავალებების შესასრულებლად პლატფორმა Canva შეარჩიეს. აპლიკაციის გადმოწერა ჭკვიან მოწყობილობებშიც შესაძლებელია. რაც მთავარია, საკმაოდ ადვილია პრეზენტაციების მომზადება მზა შაბლონების მიხედვით და მასწავლებელთან გაგზავნა. პედაგოგს, თავის მხრივ, შეუძლია, ნაშრომს დაურთოს განმავითარებელი კომენტარები.

ასეთი დავალებები მორგებულია მოსწავლეთა ინტერესებს, ითვალისწინებს მათ მიერ თემში ან ქალაქში საგზაო მოძრაობისა და ინფრასტრუქტურის პრობლემების დოკუმენტირებას. მოზარდები ორი კვირის განმავლობაში აკვირდებოდნენ დაზიანებულ გზებს, გაუმართავ ტროტუარებს, მოუწესრიგებელ ზებრა გადასასვლელებსა და მოუხერხებლად განთავსებულ საგზაო ნიშნებს. ფოტომასალისა და ჩანაწერების საფუძველზე მომზადებული პრეზენტაციები  მათ არა მხოლოდ კვლევითი უნარების განვითარებაში დაეხმარა, არამედ რეალური პრობლემების ანალიზის შესაძლებლობაც მისცა.

ამგვარი მიდგომა მოსწავლეებს უვითარებს პასუხისმგებლობის გრძნობას და კრიტიკული აზროვნების უნარს. სწავლებაში ასეთი პრაქტიკული მიდგომის დანერგვა ხელს უწყობს მოსწავლეთა ჩართულობასა და ცნობიერების ამაღლებას. ისინი სწავლობენ, როგორ უნდა დაიცვან თავი გზებზე, როგორ უნდა იპოვონ პრობლემები, როგორ შეიძლება მათი მოგვარება და ვისთან ითანამშრომლონ ამისთვის.

ამიტომ სკოლებში საგზაო მოძრაობის უსაფრთხოების სწავლება არ უნდა დარჩეს თეორიულ ჩარჩოებში. საჭიროა უფრო პრაქტიკული, კვლევაზე დაფუძნებული მეთოდების დანერგვა, რათა ბავშვებმა არა მხოლოდ მიიღონ ცოდნა, არამედ პრაქტიკაშიც გამოიყენონ ის. მხოლოდ ამ გზით შევძლებთ მომავალში უფრო უსაფრთხო საგზაო გარემოს შექმნას და ტრაგიკული შემთხვევების თავიდან აცილებას.

ბევრი ვთანხმდებით, რომ თბილისი მხოლოდ ქართული ქალაქი არ არის. საქართველოს დედაქალაქს კავკასიური და ინტერნაციონალური განზომილებაც აქვს. მრავალი ერის თვალსაჩინო წარმომადგენელმა თბილისში აიდგა ფეხი და ჩვენი ქალაქის სრულიად განსაკუთრებული კულტურული ატმოსფეროს წყალობით მოახერხა საკუთარი ნიჭისა და შესაძლებლობების გამოვლენა.

უკვე მრავალი საუკუნეა, სომხები დედამიწის თითქმის ყველა კონტინენტზე ცხოვრობენ. სომხურ უბნებსა თუ დასახლებებს შორეულ და ეგზოტიკურ ინდოეთშიც იპოვით და მზიან კალიფორნიაშიც. მიუხედავად ამისა, თბილისს მსოფლიოს თითქმის ვერცერთი დიდი დასახლება ვერ გაუწევს კონკურენციას. საქართველოს დედაქალაქი ყველაზე გამორჩეული სომეხი გენიოსების მშობლიური ქალაქია. სულ რამდენიმე მათგანის გახსენებაც კი საკმარისია, რათა თბილისის ნებისმიერი ეროვნების შვილები განსაკუთრებული სიამაყით ავივსოთ.

1.

გვიან საღამოს, შინ დაბრუნებული, დაღლილ-დაქანცული ვჯდები სავარძელში და განსატვირთავად მუსიკას ვუსმენ. ნულოვანი მუსიკალური მონაცემების მიუხედავად, შემიძლია კარგი ნაწარმოების ცნობა და მისგან სიამოვნების მიღება. ბოლო ხანს ბერლინის ფილარმონიული ორკესტრის არხი ამოვიღე მიზანში. დაუსრულებლად შემიძლია ვუსმინო გუსტავო დუდამელის დირიჟორობით შესრულებულ შტრაუსის კომპოზიციას „ასე იტყოდა ზარატუსტრა“. ბერლინელ ხელოვანთა მიერ შესრულებული კინომუსიკითაც აღფრთოვანებული ვარ. ისინი ხან „ინდიანა ჯონსის“ მელოდიას აცოცხლებენ, ხან კი „ვარსკვლავური ომების“ მარშს აჟღერებენ. შეუძლებელია, ჩემი თაობის ადამიანმა გულგრილად მიადევნოს თვალი ორკესტრის მიერ დადგმულ პერფორმანსს, რომელსაც თან ახლავს სკოტ ბრედლის მუსიკა მულტსერიალიდან „ტომი და ჯერი“.

ბერლინის ფილარმონიის გვერდზე ასობით ჩანაწერს მოუსმენთ, მაგრამ ევროპის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მუსიკალური ცენტრის არქივში ყველაზე მეტი ნახვა აქვს არამ ხაჩატურიანის ბალეტის, „გაიანესთვის“ დაწერილ კომპოზიციას „ცეკვა ხმლებით“. მილიონობით სხვა მომხმარებლის მსგავსად, მეც ხშირად ვუსმენ ხაჩატურიანის შედევრს და სიცოცხლის ხალისი, საქმეების ბოლომდე მიყვანის ჟინი მიბრუნდება, თან სიამაყე მეუფლება, რომ გენიოსი თბილისის ახლოს, კოჯორში დაიბადა და რომ არა თბილისის მრავალენოვანი მუსიკალური გარემო, შესაძლოა, მის შემოქმედებას რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი ტონი დაჰკარგვოდა.

არამ ხაჩატურიანის სახელი მუსიკასთან თუნდაც მცირედი კავშირის მქონე ნებისმიერ ადამიანს გაუგონია, მაგრამ ცოტამ თუ იცის, რომ ის საქართველოს მიწაზე დაიბადა. ხაჩატურიანი საქართველოს მემკვიდრეობის ნაწილია.

2.

ვანიდან თბილისში სასწავლებლად ჩამოსული ბაბუაჩემი რუსთაველის გამზირთან ახლოს მდებარე მოსკოვის ქუჩაზე (ამჟამინდელი ძმები კაკაბაძეების ქუჩა) დასახლდა, სადაც მისი მამიდაშვილები ცხოვრობდნენ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის სტუდენტი დიდ ქალაქში თავს ჭადრაკის კარგი თამაშით იწონებდა. იმერეთის პატარა ქალაქის არაფორმალური ჩემპიონი ვერაზეც მოწინავე მოასპარეზე გახლდათ. ერთხელ მომავალ იურისტს დამარცხებულმა და გაბრაზებულმა ქალაქელებმა უცნაური სანაძლეო შესთავაზეს: „პიონერთა სასახლიდან მოგიყვანთ ერთ ბიჭს, ჩვეულებრივი მეეზოვის შვილს… ის ხუთივეს ერთად გვეთამაშება და ხუთივეს დაგვამარცხებს. მერე მაინც ხომ დაანებებ თავს ბაქიაობასო?!“. სამეზობლოს საუკეთესო მოთამაშე დაუფიქრებლად დათანხმდა სანაძლეოს. ბიჭებმა მართლაც მოიყვანეს მეეზოვის ობოლი შვილი, რომელსაც უფროსი და ზრდიდა. ხუთი დაფა გაიშალა, ხუთივეზე უმალვე მოიპოვა უპირატესობა პატარა ბავშვმა. ბაბუაჩემმა პაიკის მოპარვაც კი სცადა, რათა ქალაქის მასშტაბით სირცხვილი არ ეჭამა… მისი დაფისკენ მიბრუნებულმა პიონერმა პაიკის ქურდს ფიგურის თავის ადგილზე დაბრუნება სთხოვა. შემდეგ იყო ქიში და შამათი.

წლების შემდეგ ოფიცერთა სასახლის პატარა ოთახში მცხოვრებმა ტიგრან პეტროსიანმა ოთხჯერ გაიმარჯვა საბჭოთა კავშირის პირველობაში, რამდენჯერმე მოიგო საჭადრაკო ოლიმპიადა, მოიპოვა მსოფლიო ჩემპიონის სტატუსიც და ჭადრაკის ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან თეორეტიკოსად ჩამოყალიბდა.

დღეს პატარა მემორიალური დაფის გარდა არაფერი მიანიშნებს იმაზე, რომ ტიგრან პეტროსიანი არა მხოლოდ ჭადრაკისა და სომეხი ხალხის, არამედ საქართველოს, მისი დედაქალაქის ისტორიის ნაწილიცაა.

რამდენიმე თვის წინ ერთმა თბილისელმა ხელოვანმა საკუთარი სახსრებითა და ერთი-ორი კეთილი ადამიანის თანადგომით გამოსცა წიგნი „ნაცნობი და უცნობი ფარაჯანოვი“. წიგნის ფურცლებზე გია ყანჩელი, გიორგი შენგელაია, მერაბ კოკოჩაშვილი, ელდარ შენგელაია, გივი შაჰნაზარი, რობიკო სტურუა, იური მეჩითოვი და სხვები დიდ რეჟისორს იხსენებენ. ცხადია, წიგნის გადაკითხვამდე ფარაჯანოვის რამდენიმე ნამუშევარი მეც მქონდა ნანახი, ჩემზეც ახდენდა შთაბეჭდილებას მისი ფილმების ფერწერა, მეც ვხედავდი თითოეულ კადრში დამოუკიდებელ მხატვრულ ნამუშევარს, მაგრამ არ ვიცოდი, რომ მთაწმინდელი სომხის შემოქმედებას ევროპის ყველა კუთხეში გაეთქვა სახელი. არც ის, რომ ფარაჯანოვს ასეთი ახლო ურთიერთობა ჰქონდა ქართული ხელოვნების კორიფეებთან. ისინი მუდმივად ურთიერთქმედებდნენ და ერთმანეთის მიღწევების შუქზე აფასებდნენ თავიანთ შემოქმედებას.

სამწუხაროდ, დღეს თბილისში დიდი რეჟისორის მუზეუმი არ ფუნქციონირებს, თბილისიდან წაღებული რეკვიზიტებით მემორიალი ერევანშია მოწყობილი. თუმცა ბოლო ხანს იმედის სხივი თბილისშიც გამოკრთა. წიგნის „ნაცნობი და უცნობი ფარაჯანოვი“ ავტორმა ხოსე მაჯინერემ (გია ალავიძემ) უდიდესი შრომა გასწია. მან სერგო ფარაჯანოვის ნაცნობებთან, მეგობრებთან, კოლეგებთან, თაყვანისმცემლებსა და მკვლევრებთან ასამდე ვიდეოინტერვიუ ჩაწერა (სხვათა შორის, გაზეთ „ვრასტანისა“ და „კავკასიური სახლის“ ხელშეწყობითაც) და სრულიად უნიკალური არქივი შექმნა. არქივი თბილისთან დიდი ხელოვანის კავშირის მრავალ ნიუანსს, უამრავ დეტალსა და არაერთ უმნიშვნელოვანეს თავგადასავალს აერთიანებს. თბილისისა და ფარაჯანოვის ურთიერთობას ამ არქივის სახით ძეგლი უკვე დაუდგეს.

არქივის შექმნასა და წიგნის გამოცემასთან ერთად, ხოსემ მთელ ქალაქში მოაგროვა ხელმოწერები, ბევრი იბრძოლა და საწადელს მიაღწია: თბილისის საკრებულომ მთაწმინდაზე ერთ პატარა შესახვევს, კოტე მესხის ქუჩის ჩიხს, სერგო ფარაჯანოვის სახელი უწოდა, რადგან სწორედ ამ აღმართზე იყო გენიალური რეჟისორის ბინა.

ესპანეთის სამოქალაქო ომის დროს თბილისში გადმოსახლებული ბასკების შთამომავალი მუშაობას არ წყვეტს. ცდილობს, ყოველთვე ერთი ახალი ჩანაწერით მაინც გაამდიდროს არქივი, გეგმავს წიგნის მეორე და მესამე ტომების გამოცემას და ფარაჯანოვის ქუჩაზე ფარაჯანოვის მუზეუმის დაარსებაზე ოცნებობს.

ცალკეული ადამიანებისა და სამოქალაქო საზოგადოების ბრძოლა პატივისცემას იმსახურებს, მაგრამ თბილისელი გენიოსების მემკვიდრეობის შეგროვებაზე ზრუნვა სახელმწიფოს პოლიტიკის ნაწილიც უნდა იყოს.

ჩვენ მხოლოდ სამი თბილისელი, სამი სომეხი გავიხსენეთ. არადა ამ ქალაქს მრავალი ეროვნების კიდევ არაერთი დიდი მოღვაწე ჰყავს აღზრდილი, რომელთა შესახებ სამოქალაქო განათლების გაკვეთილებზე მსჯელობა შეიძლება შემწყნარებლობისა და სოლიდარობის, საერთო სიმდიდრის დაფასების უნარის გაღვივებაში დაგვეხმაროს.

წყალზე უამრავჯერ დავწერე. არცაა გასაკვირი, რადგან მის გარეშე სიცოცხლე წარმოუდგენელია. ოდნავი დანაკლისიც კი ორგანიზმში სხვადასხვა სახის დარღვევას იწვევს, რადგან 70%-ით მისგან შევდგებით.

ის ერთდროულად სამ აგრეგატულ მდგომარეობაში გვხვდება. აქედან, თხევადი სახით ჩვენი პლანეტის 2/3 უჭირავს.

დიახაც, ეს წყალია.

წყალი არისტოტელემ ჩვ.ერამდე IV საუკუნეში პირველად ახსენა. მიწასთან, ცეცხლთან და ჰაერთან ერთად ნივთიერებად დაასახელა. ის წყალს სიცივისა და ტენის წყაროდ მიიჩნევდა. მე-18 საუკუნემდე ის ერთ-ერთ ქიმიურ ელემენტად მოიაზრებოდა. 1783 წელს ჰენრი კავენდიში ცდებს ატარებდა ჟანგბადზე და სრულიად შემთხვევით 1 წილი ჟანგბადი 2 წილ წყალბადს შეურია. სარეაქციო ჭურჭელი აფეთქდა, მის კედლებზე კი წვეთები კონდენსირდა. ეს წვეთები წყალი იყო. ახლა უკვე ცნობილია, რომ კავენდიშმა მგრგვინავი გაზით შეძლო წყლის წვეთების მიღება. მოგვიანებით ამ ცდით ლავუაზიე დაინტერესდა, გაიმეორა და მანაც წყალი მიიღო. უფრო მეტიც, რკინის დახმარებით, წყლის დაშლაც შეძლო.

ჩვენც ვცადოთ…

ავიღოთ კვარცის მილი და შიგნით რკინის ნაქლიბი მოვათავსოთ. კვარცის მილს ორივე ბოლოდან მოვარგოთ საცობი, სადაც შიგნით ჩამაგრებული იქნება მინის მილები. ერთი მილის ბოლო ჩავყოთ წყლიან კოლბაში, მეორე კი კრისტალიზატორში წყლით სავსე ამოტრიალებული სინჯარის ყელთან მივიტანოთ. კოლბაში მოთავსებული წყალი ადუღებამდე გავაცხელოთ. ასევე გავაცხელოთ კვარცის მილში მოთავსებული რკინის ნაქლიბი. წყლის ორთქლი გაივლის გახურებულ ნაქლიბზე. წარმოიქმნება რკინის ოქსიდი, მიღებული წყალბადი კი წყლიან და ამობრუნებულ სინჯარაში მოგროვდება. თუ სინჯარასთან ანთებულ კვარს მივიტანთ, წყალბადი აფეთქებით დაიწვება.

Fe+H₂O=FeO+H₂

ლავუაზიემ ცდის შედეგები საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრებს გააცნო. დასკვნა კი ასეთი იყო: წყალი ელემენტი არ არის.

მკაცრად გააკრიტიკეს… ფაქტობრივად, დამკვიდრებული ცოდნა ამოაყირავა.

1783 წელს საჰაერო ბუშტების ეპოქა დაიწყო. აეროსტატების ასავსებად ბევრი წყალბადი დასჭირდათ. ქიმიკოსებმა წყალბადის მიღება სწორედ ზემოთ აღწერილ რკინასთან რეაქციის მეშვეობით დაიწყეს. წყლის დაშლა ელექტრული მუხტითაც შესაძლებელია. ამ შემთხვევაში პროდუქტი ჟანგბადიც იქნება. ეს ჰოფმანის აპარატით შეიძლება განხორციელდეს.

წყალი ძალიან ბევრი ქიმიური პროცესის თანაპროდუქტია. მაგალითისთვის, ნეიტრალიზაციის რეაქცია გავიხსენოთ. ავიღოთ ნატრიუმის ტუტის ხსნარი, მოვათავსოთ გარკვეული რაოდენობა სინჯარაში და რამდენიმე წვეთი ფენოლფტალეინი დავამატოთ. ხსნარი ჟოლოსფრად შეიფერება. ახლა ჩავასხათ მარილმჟავა. ჟოლოსფერი მთლიანად გაქრება.

NaOH+HCl=NaCl+H₂O

კიდევ ერთი რეაქცია – მეტალების აღდგენა მათივე ოქსიდებიდან წყალბადის ორთქლის გატარებით. კვარცის მილში ათავსებენ სპილენძის ოქსიდს და მასზე წყალბადს გაატარებენ. შავი ფერის ოქსიდი მოწითალოთი შეიცვლება, რადგან აღდგება სპილენძი, წვეთების სახით კი წყალი გამოიყოფა.

CuO+H₂=Cu+H₂O

ერთიც დავწეროთ, მალაქიტის დაშლის რეაქცია.

Cu₂CO₃(OH)₂=2CuO+CO₂+H₂O

საბედნიეროდ, ბუნებამ იზრუნა და წყალი ასეთი რეაქციებით წვეთობით მოსაგროვებელი არ გვაქვს. ჩვენს პლანეტაზე საკმარისი წყალია. თუმცა… სუფთა სახით ფაქტობრივად არ გვხვდება.

თუ მდინარის წყალს ავიღებთ (თუნდაც, ონკანისას) და ამოვაშრობთ, ჭიქის ფსკერზე ნალექი დარჩება. ეს ძირითადად, მასში გახსნილი მარილებია. გარდა ამისა, წყალში აირებიც იხსნება.

გამოდის, რომ წყალი კარგი გამხსნელია. საქმე ის გახლავთ, რომ წყლის მოლეკულაში წყალბადის ატომები და ჟანგბადი სწორხაზოვნად კი არ არის განლაგებული, არამედ ქმნის 104,5-გრადუსიან კუთხეს, ეს კი წყლის მოლეკულის პოლარობას განაპირობებს. ჟანგბადის ელექტროუარყოფითობის გამო, წყალბადის ატომებიდან სიმკვრივე მისკენ არის გადაწეული. ჟანგბადის ატომი არის უარყოფითი, ხოლო წყალბადები – დადებითი. მოკლედ, წყალი დიპოლია. წყლის მოლეკულებს შორის წყალბადური ბმები მყარდება.

წყალში ის ნაერთებიც კარგად იხსნება, რომლებიც გახსნისას იონებს წარმოქმნიან. მაგ. მარილები. წყალი, რომელიც იონებს შეიცავს, ატარებს ელექტრულ დენს. ავიღოთ ორი ჭიქა. ერთში მოვათავსოთ ნატრიუმის კარბონატი, მეორეში კი ალუმინის ქლორიდი. ორივე ჭიქაში ინდიკატორი ფერს შეიცვლის. კარბონატის შემთხვევაში გალურჯდება, ქლორიდის შემთხვევაში კი გაწითლდება. ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მარილების ჰიდროლიზთან. საქმე ის გახლავთ, რომ თავად წყალიც დისოცირდება.

H₂O=H⁺+OH^–

ამგვარად მას შეუძლია იმ კათიონებთან და ანიონებთან ურთიერთქმედება, რომლებიც ამა თუ იმ მარილის გახსნის დროს წარმოიქმნება. ნატრიუმის კარბონატი ძლიერი ფუძისა და სუსტი მჟავას მარილია. ალუმინის ქლორიდი კი, პირიქით – ძლიერი მჟავასა და სუსტი ფუძის მარილი.

წყალი ორთქლის სახით ჰაერშიც რომ გვხვდება, ეს არ არის ახალი ინფორმაცია. დარწმუნებული ვარ, იცოდით. თუმცა, წყლის ორთქლი, რომ სათბურის ეფექტის გამომწვევ მიზეზთა შორის, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია, ეს გაგებული გქონდათ? მისი ორთქლი ინფრაწითელ გამოსხივებას 2,5-3.0ნმ. დიაპაზონში შთანთქავს. ამიტომ არის, რომ ჰაერის ტენიანობის განსაზღვრა მნიშვნელოვანია და როდესაც მისი რაოდენობა 1%-ს ცდება, უკვე ანთროპოგენურ ფაქტორებზე მიუთითებს.

წყალზე თანამედროვე ადამიანის მოთხოვნილება გაზრდილია. დღე-ღამეში 2-2,5 ლ წყლის დალევაა რეკომენდებული. თუმცა, წყალი უფრო მეტი გვჭირდება. მაგ. ხელების დასაბანად და კბილების გასახეხად 7 ლიტრამდე წყალს ვიყენებთ. შხაპის მიღება 14ლ. წყალს მოითხოვს, აბაზანის მიღება – 150 ლიტრს. ჭურჭლის სარეცხი მანქანით რეცხვა 12-24ლ. წყალს მოითხოვს, სარეცხი მანქანის ერთი მუშაობა კი – 25-50ლ-ს. აქ სადილის მომზადება და კიდევ სხვა საქმეებიც დავუმატოთ და დღიურად დაახლოებით 350ლ. წყალი გამოდის. ის ასევე აუცილებელია სამრეწველო და სოფლის მეურნეობის მიზნებისთვისაც.

მახსოვს, ამ ზაფხულს ვიდეო თვალით ჩემს ბრაზილიელ ქიმიკოს კოლეგას ვესაუბრებოდი. ონკანი მოშვებული მქონდა და მწვანილს ვრეცხავდი. ერთი წუთით, წყალი მაქვს მოშვებული და დავკეტავ-მეთქი ვუთხარი.

რაო? მართლა ისე გაქვთ საქმე, რომ თავს წყლის ასე მოშვების უფლებას აძლევთო? – შეიცხადა.

არადა, რომ დაფიქრდე, მართლაც დალოცვილ მიწაზე დგახარ, როცა შეგიძლია ონკანიდან მოჩხრიალე წყალს თავისუფლად უყურო.

ცივსისხლიანი პრაგმატიკოსები ამბობენ, რომ პოლიტიკურ პროცესებში ადამიანები მხოლოდ თავიანთი ინტერესების მიხედვით მოქმედებენ და გადაწყვეტილებათა მიღების დროს არასდროს ხელმძღვანელობენ მორალური პრინციპებით. მე არასდროს მჯეროდა ამგვარი ხედვის და მწამდა, რომ პოლიტიკურ ბრძოლებში ჩართული პირების უდიდეს უმცირესობას, განსაკუთრებული წნეხის მიუხედავად, მაინც შეუძლია თავისი მორალური მაქსიმების ერთგულება. ჩემს რწმენას ყოველთვის ამყარებდნენ ევროპელი „მწვანეები“, რომლებიც თავიანთი არაორდინარული ქცევით ხშირად იდგნენ ყოველდღიურ პოლიტიკურ კინკლაობაზე მაღლა და დანარჩენებისგან განსხვავებულ, ორიგინალურ სახეს ინარჩუნებდნენ.

ევროპელი „მწვანეები“ საკუთარ თავს „ანტიპარტიულ პარტიას“ უწოდებდნენ, რითაც ტრადიციული პოლიტიკური ძალებისგან თავიანთ გამორჩეულობაზე მიანიშნებდნენ. „ანტიპარტიულ პარტიაში“ ქალებსა და მამაკაცებს ყველა თანამდებობა თანაბრად ჰქონდათ გადანაწილებული, პარლამენტში არჩეული აქტივისტები საკანონმდებლო ორგანოს შემადგენლობას ვადაზე ორი წლით ადრე ტოვებდნენ და დეპუტატის მანდატს სიაში მათ შემდეგ აღმოჩენილ პირებს უთმობდნენ. გასული საუკუნის 80-იან წლებში „მწვანეები“ უმნიშვნელოვანეს საკითხებს ორგანიზაციის საერთო კრებასთან ათანხმებდნენ, ლიდერები რიგით წევრებთან შეთანხმების გარეშე ნაბიჯს არ დგამდნენ. რაც მთავარია, ანტიელიტური ჯგუფის წარმომადგენლები ტრადიციული პოლიტიკური სპექტრისთვის უცხო თემებზე საუბრობდნენ, იბრძოდნენ ტყეებისა და ბიომრავალფეროვნებისთვის, გენდერული სამართლიანობისთვის, ყველაზე დაჩაგრული და გარიყული ფენებისთვის, ეწინააღმდეგებოდნენ ომსა და ატომური ენერგიის გამოყენებას.

უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ევროპული პოლიტიკური ცხოვრება ფუნდამენტურად გარდაიქმნა. ბუნებრივია, ტრანსფორმაციის მტკივნეული ეტაპების გადალახვა „მწვანეებსაც“ მოუწიათ. ისეთი მიამიტი და იდეალისტი არ ვარ, რომ პოლიტიკაში კომპრომისების მნიშვნელობა არ მესმოდეს. გასაგებია, რომ უმცირესობაში ყოფნისას ყველა შენს ინიციატივასა და იდეალს რეალობად ვერ აქცევ. მესმის, რომ პოლიტიკურ მიზანთა ერთი ნაწილის აღსასრულებლად მეორე ნაწილის დათმობა შეიძლება გახდეს აუცილებელი. ამგვარ ქმედებაში გასაკვირი არაფერია, გონივრული და პატიოსანი გარიგების გარეშე თანამედროვე დასავლური კოალიციური მმართველობა არ არსებობს. ჩემს გაოცებას მხოლოდ ორმაგი მორალური სტანდარტი და თავის მოტყუება იწვევს.

რამდენიმე კვირის წინ მთელი დღე დავუთმე ევროპის ერთ-ერთი უძლიერესი მწვანეთა პარტიის ყრილობაზე დაკვირვებას. გერმანიის მწვანეთა პარტიის ღონისძიებას პირდაპირ ეთერში მივადევნე თვალი.

დიდი ყურადღებით მოვუსმინე პარტიის თავმჯდომარის, ომიდ ნოიპურის გამოსვლას. ნოიპური ირანელია, თეირანში დაიბადა. მოზარდი გახლდათ, როდესაც პოლიტიკური შეხედულებების გამო მისი ბიძა სიკვდილით დასაჯეს, დააპატიმრეს ნოიპურის დაც. მისი ნათესავების ნაწილი სპარსეთის ყურის კრიზისის დროს ჯარში გაიწვიეს, სადაც ისინი გაზით მოიწამლნენ. გაუსაძლისი ყოფის გამო ოჯახი გერმანიაში გადასახლდა. მაშასადამე, „მწვანეების“ ლიდერს საკუთარ ტყავზე აქვს ნაგრძნობი ირანის თეოკრატიული მმართველობის სისასტიკე, თავად იცის რადიკალი შიიტების რეპრესიების ფასი. ნოიპურმა პირადი გამოცდილების მოშველიებით ისაუბრა ირანის რეჟიმის ნაკლოვანებებზე, მსმენელებს ირანელ ქალთა ბრძოლის შესახებ დაწვრილებით უამბო, სიტყვის დასასრულ კი ოვაციების თანხლებით სრული სოლიდარობა გამოუცხადა სახელმწიფოს ძალადობის წინააღმდეგ აჯანყებულ ქალებს. გერმანული პოლიტიკის გავლენიან მონაწილედ ქცეული ირანული წარმოშობის პოლიტიკოსის გულწრფელმა გულისტკივილმა, ქალების მიმართ უპირობო თანაგრძნობამ ჩემზეც იმოქმედა, მეც ამაღელვა. გამიხარდა, რომ ევროპის შუაგულში არსებული პრობლემების მიუხედავად „მწვანეებს“ ახლო აღმოსავლეთის ტრაგედიაც არ დაავიწყდათ.

„მწვანეთა პარტია“ პაციფისტური მოძრაობიდან მოდის, შესაბამისად, ომზე საუბრისას ისინი ათმაგად ფრთხილობენ. პარტიას ხშირად ძალიან უჭირს ხოლმე რომელიმე სამხედრო-შეიარაღებულ კონფლიქტში კონკრეტული ძალის მხარდაჭერა. იუგოსლავიის ომში გერმანული სამხედრო შენაერთების მონაწილეობის გამო, ერთხელ „მწვანეების“ ლეგენდარული წინამძღოლი, საგარეო საქმეთა მინისტრი იოშკა ფიშერი წითელ საღებავშიც კი ამოსვარეს. ამჯერად, „მწვანეებმა“ უმრავლესობით დაუჭირეს მხარი უკრაინისათვის თავდაცვითი იარაღის მიწოდების რეზოლუციას, მშვიდობის მოძრაობის რადიკალ წევრთა კომპლექსები წინადადების დამტკიცების გზაზე გადაულახავ წინაღობად არ ქცეულა. ცხადია, „მწვანეების“ აღნიშნულმა გადაწყვეტილებამაც ხასიათი გამომიკეთა. ჩვენ ხომ ყველაზე უკეთ ვხვდებით, რამხელა მნიშვნელობა აქვს დაბომბვისთვის განწირული პატარა ქალაქებისთვის ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემას.

ყველაფერი იდეალურად მიდიოდა, სანამ დელეგატებს შორის განხილვის საგნად საუდის არაბეთის საკითხი არ იქცა. დისკუსიისას გაირკვა, რომ გერმანიის ეკონომიკისა და საგარეო საქმეთა მინისტრები, „მწვანეთა პარტიის“ ლიდერები ვერაფერს აკეთებენ იმისათვის, რომ საუდის არაბეთში ევროპული იარაღის ექსპორტი შეწყვეტილიყო. ისინი დამწუხრებული არიან ამ ამბის გამო, მაგრამ ამ ეტაპზე თანაპარტიელებს არწმუნებენ, რომ ჯერჯერობით ვერაფერს შეცვლიან. არაბული სახელმწიფო გერმანიისგან 36 მილიონის ღირებულების იარაღს მიიღებს და ეს საკითხი „მწვანეებს“ უმრავლესობას შორის განსაკუთრებულ აღშფოთებას არ იწვევს. ყოველ შემთხვევაში წინააღმდეგობა ისეთი პრინციპული და თანმიმდევრული არ არის, რომ საგარეო საქმეთა და ეკონომიკის მინისტრებმა დისკომფორტი იგრძნონ.

თუ კარგად დააკვირდებით, საუდის არაბეთი ბევრი ნიშნით ჰგავს რუსეთსაც და ირანსაც. რუსეთის მსგავსად, ოფიციალური რიადიც შეიჭრა მეზობელ სახელმწიფოში, იემენში და ადგილობრივ ძალებთან თანამშრომლობით წამოიწყო ომი ბაბელმანდების სრუტის სანაპიროზე მდებარე, ღარიბი ქვეყნის განადგურების მიზნით. საუდის არაბეთის შეიარაღებული ძალები ევროპული იარაღით მიწასთან ასწორებენ იემენის ტერიტორიაზე მდებარე სამოქალაქო დასახლებებს. ომიდ ნოიპურმა ალბათ ჩემზე უკეთ იცის, რომ ქალთა უფლებების თვალსაზრისით ირანი საუდის არაბეთთან შედარებით ნამდვილი ფემინისტური ციხესიმაგრეა. ისლამურ რესპუბლიკაში ქალები იკავებენ უმაღლეს პოლიტიკურ თანამდებობებს, საქმიანობენ პარლამენტსა და მთავრობაში, რეგიონულ ადმინისტრაციებსა და დიპლომატიურ სამსახურებში. არაბეთის ნახევარკუნძულზე კი ქალებზე მეტი უფლებები, მგონი, შინაურ ცხოველებს აქვთ. ირანის მთავრობის მიერ ქალთა დემონსტრაციების სისხლიან დარბევა კი მარტივად შეგვიძლია შევადაროთ ჯამალ ხაშოგის შემთხვევას, სტამბოლის საელჩოდან აორთქლებული ოპოზიციონერი ჟურნალისტის ტრაგედიას.

რაც სამართლიანად არ ეპატიება რუსეთსა და ირანს, ასევე დაუშვებელი უნდა იყოს საუდის არაბეთის შემთხვევაშიც. თუ მთელი ევროპა არა, პაციფისტური წარსულის „მწვანეები“, ყოფილი „ანტიპარტიული პარტიის“ წევრები არ უნდა დუმდნენ ორმაგი მორალის გამოვლენისას.

შეიძლება ქვეყანას მოუწიოს კომპრომისზე წასვლა, მაგრამ ხალხის მიერ სინდისად მიჩნეულმა ინსტიტუტებმა ნებისმიერ ვითარებაში უნდა შეინარჩუნონ მყარი პოზიცია, მათ არ უნდა დაუშვან ზღვრის წაშლა უბრალო და მორალურ კომპრომისებს შორის.