მიზეზ-შედეგობრივი  კავშირების  ფორმირება  ისტორიის გაკვეთილზე                                                                                                      

ისტორიის სწავლების ძირითადი მიზანი მოსწავლეთა პიროვნული განვითარებაა. ამ გზაზე მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების ცოდნა უდავოდ დაეხმარება მოსწავლეს პიროვნული სრულყოფისთვის, რადგან მოვლენების ამგვარი შესწავლა ფაქტების მშრალი გროვა და პასიური ცოდნა კი არა, არამედ აზროვნების მაღალი დონეების განვითარებაა. ის ადამიანს ცხოვრებისეული სიტუციების გაანალიზებასა და სასურველი შედეგის მიღებაში ეხმარება.

მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი გულისხმობს  კავშირს  ცალკე აღებულ ერთ მოვლენას,  ანუ  მიზეზს და, მეორე მხრივ, სხვა მოვლენას შორის, რომელიც წინა მოვლენის შედეგად მიიჩნევა. ეს უკურეაქციაა, გარკვეული კანონზომიერება, რადგან  მიზეზის არსებობა აუცილებლად მოიაზრებს შედეგის დადგომასაც, ხოლო იმ უნარის გამომუშავება, რომელიც ასეთი კავშირების დადგენაში  დაეხმარება მოსწავლეს, ძალიან მნიშვნელოვანია.

უპირველესად მიზეზისა და შედეგის დადგენაში მოსწავლეს ეხმარება თავად შეკითხვა, მისი არსის  გაგება და კითხვაზე პასუხის სწორად გაცემა. მაგრამ კითხვაზე პასუხისათვის აუცილებელია მთელი რიგი მოქმედებების შესრულება, რომლისთვისაც მოსწავლეს მინიმალური ცოდნა მაინც უნდა ჰქონდეს. ამიტომ როდესაც მოსწავლეს მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დადგენაში ვავარჯიშებთ, მას უნდა მივცეთ ისეთი დავალებები, რომლის შესრულებისთვის ცოდნის მინიმუმია საკმარისი. შესაბამისად, საწყის ეტაპზე ცოდნის მინიმუმის, ანუ მიკროცოდნის საფუძველზე, მოსწავლე აითვისებს მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დამყარებისთვის საჭირო უნარების მინიმუმს, შეიძენს ერთგვარ მიკროუნარს, რასაც შემდგომში ცოდნის ამაღლების პარალელურად  განავითარებს.

მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დასამყარებლად აუცილებელი უნარების მინიმუმი  (მიკროუნარი) გულისხმობს  რამდენიმე ეტაპს:

• შედეგის გამომწვევი შეკითხვის გამოყოფას;

•  ანალიზის ობიექტის გამოცალკავებას;
•   მიღებული ობიექტის აღწერას;
•  დამატებითი მახასიათებლების (შედეგის) ჩამოთვლას;
•   შეკითხვის ხელახლა ფორმულირებას, საამისოდ საჭირო უნარის  გამომუშავებას.

ანუ იმისათვის, რომ   მოსწავლემ   დაადგინოს  ისტორიული  მოვლენის  გამომწვევი მიზეზი, მნიშვნელოვანია რამდენიმე ნაბიჯის შესრულება:

ნაბიჯი I

• მოსწავლემ უნდა გაანალიზოს შეკითხვა;
• დაინახოს  მასში  შედეგზე, ანუ პასუხზე  მინიშნება;
• მიხვდეს, რომ ისტორიული მოვლენის გამომწვევი მიზეზი ესაა ცვლილება, რომელმაც გარკვეული შედეგი განაპირობა;
• და რომ  შედეგი ესაა ცვლილება, რომელიც გარკვეულმა  მიზეზებმა განაპირობეს.

მაგალითად: მასწავლებლის დავალება – „უპასუხე, რა გახდა XVს-ის დამდეგის საქართველოში პოლიტიკური  და ეკონომიკური  სიძნელეების  გამომწვევი  მიზეზი?“   – მოსწავლე პასუხს მიიღებს შემდეგი ოპერაციების შესრულებით:

ა) შეკითხვის ანალიზით, რის საფუძველზეც  მიხვდება, რომ XVს-ის დამდეგის საქართველოში  გარკვეულ ცვლილებებს, მოვლენებს ჰქონდა  ადგილი;

ბ) რომ ამ ცვლილებებმა, მოვლენებმა გარკვეული პოლიტიკური  და ეკონომიკური  სიძნელეები  გამოიწვია;

გ) რომ  ეკონომიკური და პოლიტიკური  სიძნელეები  რაღაც ცვლილებებმა განაპირობა (ანუ ამ პოლიტიკური და ეკონომიკური სიძნელეების  მიზეზი გახდა ცვლილებები);

დ) რომ  XVს-ის დამდეგის საქართველოში მოხდა ცვლილებები, რომლის მიზეზებმაც   მოიტანა  შედეგი –  ქვეყნის  პოლიტიკური და ეკონომიკური   სიძნელეები.

ნაბიჯი II:  იმისათვის, რომ   მოსწავლემ   დაადგინოს  ისტორიული  მოვლენის  გამომწვევი მიზეზი, მან უნდა დაინახოს შედეგი. 

მაგალითად, იმისათვის  რომ  მოსწავლემ დაინახოს შედეგი – „XVს-ის დამდეგის საქართველოში იყო პოლიტიკური და ეკონომიკური სიძნელეები“  – ამისათვის მან უნდა შეასრულოს რამდენიმე ოპერაცია:

ა)  გამოყოს ანალიზის  ობიექტი (ობიექტი, ანუ ის, რისკენაცაა მიმართული მოქმედება და პასუხობს კითხვაზე „რა?“)  ანუ  (ამ შემთხვევაში) „პოლიტიკური და ეკონომიკური   სიძნელეები“;

ბ)  განსაზღვროს ანალიზის ობიექტის კომპონენტები (შემადგენელი ნაწილები), ანუ ის, რისგანაც შედგება „ობიექტის ანალიზი“ (პოლიტიკა, ეკონომიკა და სიძნელე);

გ) დაწვრილებითი აღწეროს ანალიზის ობიექტის კომპონენტები – ანუ გამოყოს ხარისხობრივი ნიშნები (ეკონომიკა, ანუ იმ საშუალებების ერთობლიობა, რომელსაც იყენებენ ადამიანები საკუთარი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად; პოლიტიკა ანუ იმ ინსტიტუტების ერთობლიობა, რომლითაც ადამიანები ორგანიზებას უწევენ მათთვის სასურველი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას; სიძნელე ანუ გარკვეული სიმძიმე, რაღაცის არქონა, მიზნის მიუღწევლობა რაღაცის არქონის გამო და ა.შ.);

დ)  დაამყაროს კავშირი ანალიზის ობიექტებს შორის,  ანუ სამივე ცნება გააერთიანოს;

ე)  წაიკითხოს მიღებული შედეგი;

ვ) იპოვოს დამატებითი პირობები XVს-ის დამდეგის საქართველოს  დახასიათებისთვის;

ზ)  აღწეროს, ჩამოთვალოს, დაასახელოს ეს პირობები, ანუ ის, რომ  XVს-ის დამდეგის საქართველომ  გადაიტანა თემურ-ლენგის გამანადგურებელი ლაშქრობა; გადაიხადეს  მძიმე გადასახადები; მტრისგან დანგრეული მეურნეობის აღდგენას დიდი სახსრები დასჭირდა; საქართველოს საზღვრებთან გაჩნდნენ ახალი, მტრულად განწყობილი   პოლიტიკური სუბიექტები; ქვეყნის ცალკეულ ნაწილებს შორის მოიშალა კავშირები და ა.შ.

ნაბიჯი III – მოსწავლემ შეძლოს შეკითხვის ხელახლა ფორმულირება, ანუ პერეფორმულირება, რისთვისაც გააერთიანოს „ობიექტი + ობიექტის დაახასიათება“  და ამის  საფუძველზე  შეცვალოს და ჩამოაყალიბოს ახალი შეკითხვა:

„რა გახდა XVს-ის დამდეგის საქართველოს პოლიტიკური და ეკონომიკური სიძნელეების მიზეზი?“

პასუხისთვის მოსწავლემ ისევ რამდენიმე ოპერაცია უნდა შეასრულოს: 

• ჩამოყალიბებულ შეკითხვაში შეცვალოს ობიექტი ისე, რომ მიიღოს ის, თუ „რა გახდა  მიზეზი სიძნელეებისა –  ქვეყნის ნაწილებს შორის  კავშირების მოშლისა, ახალი მეზობელი სუბიექტების გაჩენისა, მძიმე გადასახადების გადახდისა, მტრის თავდასხმებისა – რის გამოც XVს-ის დამდეგის საქართველოში რთული  ვითარება შეიქმნა.
• ახალ შეკითხვაში შემოიტანოს დამატებითი  პირობა, ანუ ის, რაც მოხდა –  „რამ გამოიწვია სიძნელეები (ქვეყნის ნაწილებს შორის კავშირების  მოშლამ, ახალი მეზობელი სუბიექტების გაჩენამ, მტრის თავდასხმებმა, მძიმე გადასახადების გადახდამ),  თუ   ეს ყველაფერი საქართველოში XV ს-ის დამდეგს  მოხდა?“
•  გააკეთოს  დასკვნები და უპასუხოს შეკითხვას: „XVს-ის დამდეგის საქართველოში რა გახდა პოლიტიკური და ეკონომიკური სიძნელეების მიზეზი?“ – პასუხი: „XV ს-ის დამდეგის საქართველოში პოლიტიკური და ეკონომიკური სიძნელეების მიზეზი გახდა  ქვეყნის ნაწილებს შორის  კავშირების  მოშლა, მტრის თავდასხმები, მძიმე გადასახადები,  ახალი მეზობელი მტრულად განწყობილი  პოლიტიკური სუბიექტების გაჩენა, დიდი სახსრების გაღება მტრისგან დანგრეული მეურნეობის აღდგენისთვის“.

მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დავალებების შეფასებისას მასწავლებელი, სავარაუდოდ,  შეაფასებს მოსწავლის  მინიმუმ-უნარს (მიკროუნარს):

• შეკითხვაში შედეგის გამოყოფას;
• შედეგში ანალიზის ობიექტის გამოყოფას;
• შედეგის შედეგად გამოცალკავებული ობიექტის აღწერას;
• დამატებითი მახასიათებლების გამოყოფას, რომლებიც შეიცავენ შედეგებს;
• შეკითხვის ხელახალ ფორმულირებას.

თუ მოსწავლე შეასრულებს დავალებას, მასწავლებელს შეუძლია რეფლექსიისათვის მოსწავლეს ახალი შეკითხვები დაუსვას,  რომელიც დაახლოებით ასეთი ტიპის  იქნება:

• რა სახის მოქმედებები შეასრულე?
• რა გზით გაეცი პასუხი შეკითხვას?

მოსწავლის პასუხის საფუძველზე მასწავლებელს შეუძლია გააკეთოს დასკვნა, მართლაც შეძლო თუ არა მოსწავლემ მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დამყარება, უნარისა და ცოდნის შეერთება, თუ მიღებული პასუხი მხოლოდ სასწავლო მასალის სრულად ფლობის საფუძველზე გააკეთა?

მასწავლებლის ამოცანაა, შექმნას ისეთი სასწავლო გარემო, სადაც მოსწავლეები  ყოველი ისტორიული მოვლენის მიზეზს იპოვნიან. ასეთი სამუშაოს უზრუნველსაყოფად მასწავლებელს შეუძლია მოსწავლეები ამუშაოს ჯგუფებში და წყვილებში, რათა მოსწავლეებისათვის უფრო სახალისო და საინტერესო იყოს გაკვეთილი და ახალი მეთოდების ათვისება.

მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის უნარის გამომუშავება მოსწავლეებში მიღწეულად ჩაითვლება, თუ მოსწავლე ყველა დავალებას სწორად შეასრულებს. თუ მოსწავლე ამას ვერ შეძლებს, უნდა დავადგინოთ სიძნელის მიზეზი; დავალებები  მივცეთ იმ  მინიმუმი უნარის, მიკროუნარის გათვალისწინებით, რომელიც მას აღმოაჩნდა და უკეთესი შედეგების მისაღებად, მოსწავლის  ცოდნის, უნარისა და განწყობილების  შესაბამისად  უნდა მოხდეს სწავლების ორიგანიზება.